ΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

1 ΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Η παρέµβαση στο περιεχόµενο της φυσικής δραστηριότητας και η χρήση πληροφόρησης για την διατροφή και τις διατροφικές συνήθειες µε σκοπό την εξέταση της επίδρασης των παραγόντων κινδύνου εµφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων. Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ξ. ΛΑΠΟΥΣΗ 2007 ΚΟΜΟΤΗΝΗ

2 Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙ ΡΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΚΙΝ ΥΝΟΥ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΚΑΡ ΙΑΓΓΕΙΑΚΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ του Γεωργίου Λαπούση ιδακτορική διατριβή που υποβάλλεται στο καθηγητικό σώµα για την µερική εκπλήρωση των υποχρεώσεων απόκτησης του διδακτορικού τίτλου του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος των Τµηµάτων Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης. Κοµοτηνή 2007 Εγκεκριµένο από το Καθηγητικό σώµα : 1 ος Επιβλέπων: Λαπαρίδης Κωνσταντίνος, Αναπληρωτής Καθηγητής 2 ος Επιβλέπων: Τοκµακίδης Σάββας, Καθηγητής 3 ος Επιβλέπων: Μούγιος Βασίλης, Αναπληρωτής Καθηγητής

3 «Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙ ΡΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΚΙΝ ΥΝΟΥ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΚΑΡ ΙΑΓΓΕΙΑΚΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ» του Γεωργίου Λαπούση ιδακτορική διατριβή που υποβάλλεται στο καθηγητικό σώµα για την µερική εκπλήρωση των υποχρεώσεων απόκτησης του διδακτορικού τίτλου του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος των Τµηµάτων Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης. Κοµοτηνή 2007 Εγκεκριµένο από το Καθηγητικό σώµα : 1 ος Επιβλέπων: Λαπαρίδης Κωνσταντίνος, Αναπληρωτής Καθηγητής 2 ος Επιβλέπων: Τοκµακίδης Σάββας, Καθηγητής 3 ος Επιβλέπων: Μούγιος Βασίλης, Αναπληρωτής Καθηγητής 4 ο Μέλος: Γκοδόλιας Γεώργιος, Καθηγητής 5 ο Μέλος: Μαυροµάτης Γεώργιος, Καθηγητής 6 ο Μέλος: ούδα Ελένη, Επίκουρος Καθηγήτρια 7 ο Μέλος: Πυλιανίδης Θεόφιλος, Επίκουρος Καθηγητής

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερµά για την βοήθεια και την συµπαράσταση που µου επέδειξε ο επιβλέπων καθηγητής µου κ. Κωνσταντίνος Λαπαρίδης, που από την σύλληψη της ιδέας της διατριβής µέχρι και την ολοκλήρωσή της µε ζήλο, συστηµατικότητα και υπευθυνότητα µε διευκόλυνε προσφέροντας µου πολύτιµη καθοδήγηση, λύνοντας τα σηµαντικά προβλήµατα και τις δυσκολίες που παρουσιάσθηκαν. Οφείλω να ευχαριστήσω θερµά τον κ. Βασίλη Μούγιο που µε δίδαξε µε τις πολύτιµες συµβουλές και προτροπές του, καθώς και µε την εντυπωσιακά λεπτοµερή επιµέλεια που αντιµετώπισε την διατριβή µου, καθώς και τον κ. Σάββα Τοκµακίδη που µε την πολύτιµη πείρα του σε σχετικά ζητήµατα επιβεβαίωσε την ορθότητα της πορείας και την τελική έκβαση της µελέτης. Επίσης τα µέλη της επταµελούς, κυρίους Γκοδόλια Γεώργιο, Μαυροµάτη Γεώργιο, Πυλιανίδη Θεόφιλο και την κυρία ούδα Ελένη. Αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω την οικογένεια µου και τα παιδιά µου για την ουσιαστική στήριξη και κατανόηση που µου παρείχαν, ώστε να ολοκληρωθεί αυτό το διδακτορικό. Τους διευθυντές και τις διευθύντριες των σχολείων, τους καθηγητές και τις καθηγήτριες όλων των ειδικοτήτων που συµµετείχαν ενεργά στην πραγµατοποίηση αυτής της διατριβής και την έκαναν πραγµατικότητα. Στην πρόεδρο του Γενικού Κρατικού Νοσοκοµείου Λάρισας και το ιατρικό προσωπικό, στο νοσηλευτικό προσωπικό των Κέντρων Υγείας και τέλος στους ίδιους τους µαθητές των σχολείων που συµµετείχαν στην έρευνα. Τέλος, σε όλους αυτούς που µε τον τρόπο τους µου έδειξαν αυτό που έπρεπε να ακολουθήσω.

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΑΠΟΥΣΗΣ: Η παρέµβαση στο περιεχόµενο της φυσικής δραστηριότητας και η χρήση πληροφόρησης για την διατροφή και τις διατροφικές συνήθειες για την εξέταση της επίδρασης των παραγόντων κινδύνου εµφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων. (Υπό την επίβλεψη του Αναπλ. Καθηγητή κ. Λαπαρίδη Κωνσταντίνου) Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν να µελετηθούν οι µεταβολές στους τροποποιήσιµους παράγοντες εµφάνισης καρδιαγγειακών ασθενειών εξαιτίας ενός προγράµµατος παρέµβασης µέσα σε σχολικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριµένα εξετάσθηκε η επίδραση του προγράµµατος στο λιπαιδιµικό προφίλ των µαθητών (τριγλυκερίδια, χοληστερόλη, χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας, χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών υψηλής πυκνότητας), στην αρτηριακή πίεση (συστολική και διαστολική), στην καρδιακή συχνότητα ηρεµίας, στην παχυσαρκία (δείκτης µάζας σώµατος) και στην αερόβια ικανότητα (µέγιστη πρόσληψη οξυγόνου). Ο συνολικός αριθµός των µαθητών οι οποίοι συµµετείχαν στην µελέτη ήταν 343 (160 αγόρια και 183 κορίτσια, ηλικίας 13,5±1,2 ετών, βάρους 59,2±14,2 kg). Οι µαθητές συµµετείχαν στο πρόγραµµα παρέµβασης για χρονικό διάστηµα 10 µηνών, µέσα στον σχολικό χώρο, κατά την διάρκεια του σχολικού ωραρίου. Καµιά παρέµβαση δεν έγινε έξω από σχολικό χώρο, στο σπίτι η σε γυµναστήριο. Στην οµάδα παρέµβασης έλαβαν µέρος 174 µαθητές (82 αγόρια και 92 κορίτσια), ενώ στην οµάδα έλεγχου έλαβαν µέρος 169 µαθητές (78 αγόρια και 91 κορίτσια). Οι µαθητές που συµµετείχαν στην µελέτη ήταν κάτοικοι αστικών και ηµιαστικών περιοχών και πιο συγκεκριµένα κάτοικοι από 12 διαφορετικά χωριά πόλεις και κωµοπόλεις. Η παρέµβαση περιλάβανε το πρακτικό µέρος, δηλαδή την ηµερήσια γύµναση κατά την ώρα του µαθήµατος της Φυσικής Αγωγής, µε σκοπό την βελτίωση της φυσικής κατάστασης, µε έµφαση στην κατάλληλη ένταση των αερόβιων ασκήσεων (40-60% της µέγιστης καρδιακής συχνότητας), σύµφωνα µε τα ισχύοντα από το αναλυτικό πρόγραµµα, µε την υποστήριξη των καθηγητών από πλάνα µαθήµατος που σχεδιάσθηκαν µε σκοπό την παροχή γνώσεων και πληροφόρησης. Το θεωρητικό µέρος της παρέµβασης γινόταν µέσα στην αίθουσα διδασκαλίας ή στην αίθουσα προβολών

6 των σχολείων και εστιαζόταν σε θέµατα σχετικά µε τους παράγοντες κινδύνου για την εµφάνιση καρδιαγγειακών ασθενειών, την άσκηση και την διατροφή. Η διδασκαλία γινόταν µε την βοήθεια βιβλίων και ενός DVD µε σχετικό περιεχόµενο, που εκδόθηκαν από το ΥΠΕΠΘ για ανάλογους σκοπούς. Μετρήσεις έγιναν τρεις φορές: στην αρχή, περίπου στο µέσον και στο τέλος της µελέτης. Μετρήθηκαν τα παρακάτω: βάρος, ύψος, αρτηριακή πίεση ηρεµίας, καρδιακή συχνότητα ηρεµίας, τριγλυκερίδια, χοληστερόλη, χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας, χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών υψηλής πυκνότητας (οι βιοχηµικές παράµετροι µόνον στη αρχή και στο τέλος και µόνον στην οµάδα παρέµβασης), ποιότητα της διατροφής µε υπολογισµό του είκτη Υγιεινής ιατροφής, η κατανάλωση των τροφίµων κατά την προηγούµενη ηµέρα µε ανάκληση από την µνήµη, µέγιστη πρόσληψη οξυγόνου σύµφωνα µε την εξίσωση Cureton και εκτίµηση της φυσικής κατάστασης µε τα τεστ της δέσµης Fitnessgram (τρέξιµο βάδισµα 1 µιλίου, ανύψωση του κορµού, τροποποιηµένοι κοιλιακοί, κάµψεις έως την γωνία των 90 ο, διπλώσεις από την εδραία θέση). εν έγιναν εξετάσεις αίµατος στην οµάδα ελέγχου λόγω αντικειµενικών δυσκολιών. Στην οµάδα παρέµβασης διαπιστώθηκε ότι µεταξύ της αρχικής και τελικής µέτρησης υπήρξε σηµαντική αύξηση στην µέγιστη πρόσληψη οξυγόνου, στο σωµατικό βάρος, στον είκτη Υγιεινής ιατροφής, στην επίδοση του τεστ τρεξίµατος βαδίσµατος 1 µιλίου, στο τεστ της ανύψωσης του κορµού, στο τεστ των κάµψεων έως την γωνία των 90 ο, στο τεστ της δίπλωσης από την εδραία θέση, στους τροποποιηµένους κοιλιακούς και στην οµάδα των φρούτων του είκτη Υγιεινής ιατροφής. Υπήρξε σηµαντική µείωση στα επίπεδα της χοληστερόλης, της χοληστερόλης λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας, της χοληστερόλης λιποπρωτεϊνών υψηλής πυκνότητας, στον δείκτη µάζας σώµατος, ενώ τέλος στα ίδια επίπεδα παρέµειναν η συστολική αρτηριακή πίεση, η διαστολική αρτηριακή πίεση, η καρδιακή συχνότητα και τα επίπεδα των τριγλυκεριδίων. Στην οµάδα ελέγχου διαπιστώθηκε ότι µεταξύ της αρχικής και τελικής µέτρησης υπήρξε αύξηση του βάρους και του χρόνου εκτέλεσης του τεστ τρεξίµατος- βαδίσµατος 1 µιλίου, ενώ παρέµειναν αµετάβλητα ο δείκτης µάζας σώµατος, οι τροποποιηµένοι κοιλιακοί, οι κάµψεις έως την γωνιά των 90 ο, η µέγιστη πρόσληψη οξυγόνου, η συστολική πίεση, η διαστολική πίεση, η καρδιακή συχνότητα, η ανύψωση του κορµού και οι διπλώσεις έως την εδραία θέση. Σύµφωνα µε τα ευρήµατα της παρούσας έρευνας, είναι εφικτή η εφαρµογή ενός

7 παρεµβατικού προγράµµατος στον χώρο του σχολείου για την προαγωγή της υγείας, το οποίο µπορεί να προκαλέσει θετικές προσαρµογές. Το παρεµβατικό πρόγραµµα φαίνεται να σχετίζεται µε ευνοϊκές αλλαγές σε παράγοντες, οι οποίοι θεωρούνται υπεύθυνοι για την ανάπτυξη των καρδιαγγειακών ασθενειών, όπως είναι η αερόβια ικανότητα, ο δείκτης µάζας σώµατος, η χοληστερόλη, η χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας, η ποιότητα της διατροφής, η φυσική κατάσταση (καρδιοαναπνευστική αντοχή, ισχύς και αντοχή του άνω µέρους του σώµατος και των κοιλιακών). Επιπλέον όµως µελέτες χρειάζονται που να επιβεβαιώνουν τα δικά µας ευρήµατα, όπως επίσης και µελέτες µε πιο εξειδικευµένα και µακροχρόνια προγράµµατα για να εκτιµηθούν οι µακροχρόνιες επιδράσεις τέτοιων παρεµβάσεων. Λέξεις κλειδιά: αρτηριακή πίεση, άσκηση, δείκτης υγιεινής διατροφής, διαστολική πίεση, καρδιαγγειακά νοσήµατα, καρδιακή συχνότητα, λιπίδια, µέγιστη πρόσληψη οξυγόνου, συστολική πίεση, σχολικό πρόγραµµα παρέµβασης, τριγλυκερίδια, χοληστερόλη, χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας, χοληστερόλη λιποπρωτεϊνών υψηλής πυκνότητας

8 Abstract GEORGE LAPOUSSIS: The intervention in the content of physical activity and the use of information for diet and dietary habits for the examination of the effect of the risk factors for cardiovascular diseases. (Under the supervision of Associate Professor Laparidis Konstandinos) The aim of present study was to investigate the changes in the modifiable factors for cardiovascular disease because of an intervention program that took place in the school environment. More precisely it was examined the effects of an intervention program in the lipidemic profile of the students (triglycerides, cholesterol, high-density lipoprotein cholesterol, low-density lipoprotein cholesterol), in the blood pressure (systolic and diastolic), in the heart rate of calm, in the obesity (body mass index) and in the aerobic capacity (maximal O 2 consumption, VO 2 max). The number of students which participated in the study were 343 (160 boys and 183 girls, ages 13,5 ±1,2 of years, weight 59,2 ±14,2 kg). The students participated in the intervention program for 1 school year (typically 10 months), during the school hours, according to the school schedule. No kind of intervention took place outside the school, in the house or in gym. In the intervention group there were 174 students (82 boys and 92 girls), while in the control group there were 169 students (78 boys and 91 girls). The students that participated in the study were residents in urban and semi-urban regions and more concretely residents from 12 different towns or villages. The intervention includes the practical part, which took place during the lesson of physical education, aiming at the improvement of fitness, with accent in the suitable intensity of aerobic exercises (40-60% of maximum heart rate), according to the analytical school program. The teachers of physical education were supported with lessons plans aiming at the benefit of knowledge and information. The theoretical part of intervention took place in the classroom or in the projection room of the schools and was focused on issues with regard to the risk factors for cardiovascular disease, the exercise and the diet. Teaching became with the help of books and DVD with relative content, that were published by the Ministry of National Education and Religious Affairs. Measurements became three times in the beginning, in the middle and in the end of the intervention. The following factors were measured: weight, height, blood pressure of calm, heart rate of calm,

9 triglycerides, cholesterol, high-density lipoprotein cholesterol, low-density lipoprotein cholesterol (the biochemical parameters only in the beginning and in the end and only in the intervention group), quality of diet with the estimation of the Healthy Eating Index, the consumption of foods of the previous day with retraction from the memory, maximal O 2 consumption (VO 2 max) according to the Cureton equation and estimation of fitness with the Fitnessgram test battery (1 mile run walk, trunk lift, push ups, curl up, back saver sit and reach). Examinations of blood did not become in the control group because of objective difficulties. In the intervention group there were significant increase between the initial and final measurement in VO 2 max, in the weight, in the Healthy Eating Index, in the 1 mile run walk test, in the trunk lift test, in the push ups test, in the sit and reach test, in the curl up test and in the component of fruits of Healthy Eating Index. There were significant reduction in the levels of cholesterol, high-density lipoprotein cholesterol, low-density lipoprotein cholesterol, in the body mass index, while systolic blood pressure, diastolic blood pressure, heart rate and triglycerides remained at the same levels. In the control group there were significant increase between the initial and final measurement in the weight of the body, in the 1 mile run-walk test, while the body mass index, the curl up test, the push up test, the VO 2 max, the systolic blood pressure, the diastolic blood pressure, the heart rate, the trunk lift test and the back saver sit and reach test remained immutably. According to the results of this study, it is feasible the application of an intervention program in schools for the promotion of health, which can cause positive adaptations to the students. The intervention program appears to be related with favorable changes in risk factors for cardiovascular disease, as aerobic capacity, body mass index, cholesterol, low-density lipoprotein cholesterol, quality of diet, fitness. More studies need that would confirm our own findings, as also studies with more specialized and long-lasting programs in order to appreciate the longlasting effects of such interventions. Key words: blood, exercise, cholesterol, diastolic blood pressure, healthy eating index, heart rate, lipids, high-density lipoprotein cholesterol, low-density lipoprotein cholesterol, school intervention program, systolic blood pressure, triglycerides, VO 2 max,

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... i Περιεχόµενα. iv Κατάλογος πινάκων.. 1 Κατάλογος σχηµάτων... 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 1.1. Σκοπός....8 1.2. Επεξήγηση όρων.... 8 1.2.1. Θεωρητικοί ορισµοί...8 1.3. Οριοθετήσεις και περιορισµοί της έρευνας... 10 1.4. Συντοµογραφίες.. 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ.......13 2.1. Παράγοντες κινδύνου.....13 2.1.1. Η έννοια των παραγόντων κινδύνου και οι επιπτώσεις τους. 13 2.1.2. Τροποποίηση των παραγόντων κινδύνου..14 2.2 Αθηροσκλήρυνση. 15 2.3. Λιπίδια. 16 2.3.1. Τα λιπίδια του πλάσµατος.16 2.3.2. Η δυσλιπιδαιµία και άλλοι παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακές ασθένειες....18 2.3.2.1 υσλιπιδαιµία...18 2.4. ιατροφή..... 19 2.4.1. Εισαγωγή... 19 2.4.2. ιατροφικές οδηγίες σε επίπεδο τροφίµων........19 2.4.3. Επιστηµονικές ενδείξεις για τις σχέσεις διατροφής και υγείας... 20 2.4.4. ιατροφικές οδηγίες σε επίπεδο τροφίµων....22

11 2.4.5. ιατροφικές οδηγίες για τον Ελληνικό πληθυσµό.24 2.4.6. Ενεργειακή πρόσληψη και κατανάλωση....24 2.4.7. Ποικιλία τροφίµων...25 2.4.8. Κατηγορίες τροφίµων.. 25 2.4.8.1. ηµητριακά. 25 2.4.8.2. Φρούτα και λαχανικά.. 26 2.4.8.3. Κρέας και γαλακτοκοµικά προϊόντα... 26 2.4.8.4. Ζάχαρη και προστιθέµενα λίπη... 27 2.5. είκτης Υγιεινής ιατροφής 2.5.1. Εισαγωγή... 28 2.5.2. Μέθοδος.... 28 2.5.3. Απεικόνιση της πολυπλοκότητας της δίαιτας... 29 2.5.4. Κατηγορίες Υ... 29 2.5.4.1. Κατηγορίες των Οµάδων τροφίµων του είκτη Υγιεινής ιατροφής..30 2.5.4.2. Λίπη και κορεσµένα λίπη.... 32 2.5.4.3. Χοληστερόλη και νάτριο. 33 2.5.4.4. Ποικιλία... 33 2.5.5. Τεχνικά Θέµατα... 34 2.5.5.1. Προσδιορισµός του µεγέθους των µερίδων...34 2.5.5.2. Κατανοµή των µειγµάτων σε ατοµικές οµάδες τροφών.... 35 2.5.5.3. Κωδικοποίηση που χρησιµοποιήθηκε για να υπολογισθεί η ποικιλία στον είκτη Υγιεινής ιατροφής......35 2.6. Παχυσαρκία..... 37 2.6.1. Η επιδηµιολογία της παιδικής παχυσαρκίας.... 38 2.6.2. Εκτίµηση της παιδικής παχυσαρκίας. 38 2.6.3. Παρεµβάσεις σε παιδιά και έφηβους σχολικής ηλικίας 39 2.6.4. Καρδιαγγειακά νοσήµατα και παιδική παχυσαρκία....40 2.6.4.1. Παχυσαρκία και διατροφή.. 41 2.6.4.1. Παχυσαρκία και φυσική δραστηριότητα. 42 2.7. Υπέρταση..... 43

12 2.7.1. Υπέρταση και καρδιαγγειακές ασθένειες..46 2.7.2. Αποτελέσµατα της υπέρτασης... 47 2.7.3. Αλλαγές στον τρόπο ζωής... 48 2.7.4. Οφέλη από τη µείωση της αρτηριακής πίεσης. 50 2.7.5. Υπέρταση σε παιδιά και εφήβους... 50 2.8. Άσκηση......52 2.8.1. Άσκηση και ΚΑΑ......52 2.8.2. Είδος και ποσότητα άσκησης....... 52 2.9. Καρδιαγγειακή υγεία και σχολικό περιβάλλον. 55 2.9.1. Ιστορικό πλαίσιο και τεκµηρίωση της καρδιαγγειακής υγείας στα σχολεία.55 2.9.2. Προγράµµατα που προάγουν την άσκηση και την σωστή διατροφή... 58 2.9.2.1. Προγράµµατα παρέµβασης µε στόχο την µείωση των λιπιδίων. 58 2.9.2.2. Μη σχολικά προγράµµατα..59 2.9.2.3. Συµπέρασµα για τα προγράµµατα που προάγουν την άσκηση και την σωστή διατροφή.60 2.9.3. Η προώθηση της καρδιαγγειακής υγείας στα σχολεία.61 2.9.4. Προγράµµατα σχολικών παρεµβάσεων....63 2.9.4.1. Προγράµµατα παρέµβασης µε στόχο την βελτίωση της διατροφής 64 2.9.4.2. Προγράµµατα παρέµβασης µε στόχο την µείωση των λιπιδίων..67 2.9.4.3. Προγράµµατα παρέµβασης µε στόχο την µείωση του ΜΣ και της παχυσαρκίας. 68 2.9.4.4. Προγράµµατα παρέµβασης µε στόχο την βελτίωση της φυσικής κατάστασης...70 2.10. έσµη φυσικής κατάστασης Fitnessgram... 73 2.10.1. Σχέση µεταξύ της φυσικής κατάστασης και της υγείας.....74 2.10.2. Καθιέρωση των στάνταρτ για την εκτίµηση της δέσµης Fitnessgram. 76 2.10.3. Τεστ αξιολόγησης της φυσικής κατάστασης..77

13 2.10.4. Άσκηση και υγεία σε παιδιά και εφήβους 78 2.10.5. Φυσική κατάσταση που σχετίζεται µε την υγεία.79 2.10.5.1. Αερόβια ικανότητα... 79 2.10.5.2. Μυϊκή δύναµη και αντοχή. 81 2.10.5.3. Ευλυγισία.. 83 2.10.5.4. Σύσταση του σώµατος... 84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ.... 85 3.1. Συµµετέχοντες.. 85 3.2. Εφαρµογή του προγράµµατος στο χώρο του σχολείου.. 86 3.3. Μετρήσεις 89 3.3.1. Βιοχηµικές εξετάσεις. 89 3.3.2. Ανθρωπoµετρικά και άλλα δεδοµένα....90 3.3.3. Έλεγχος φυσικής κατάστασης - Fitnessgram test... 91 3.3.3.1. Καρδιοαναπνευστική αντοχή. 91 3.3.3.2. Ισχύς-αντοχή κοιλιακών µυών... 91 3.3.3.3. Ισχύς / αντοχή του άνω µέρους του σώµατος.... 91 3.3.3.4. Ευλυγισία των εκτεινόντων µυών του κορµού.. 92 3.3.3.5. Ευλυγισία των οπίσθιων µηριαίων. 92 3.3.4. Ερωτηµατολόγιο διατροφής 24 ωρών... 93 3.3.5. Υπολογισµός του είκτη Υγιεινής ιατροφής.. 93 3.3.6. Υπολογισµός µέγιστης πρόσληψης οξυγόνου. 94 3.4. Στατιστική ανάλυση....95 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...... 96 4.1. Τιµές εκκίνησης..96 4.2. Προσαρµογές των µαθητών στις οµάδες παρέµβασης και ελέγχου.. 101 4.2.1. Βιοχηµικές Προσαρµογές. 101 4.2.2. Παχυσαρκία 102 4.2.2.1. Βάρος σώµατος.. 102

14 4.2.2.2. είκτης Μάζας Σώµατος.103 4.2.3. Καρδιοαναπνευστική αντοχή - Αερόβια ικανότητα 104 4.2.3.1. Τρέξιµο περπάτηµα 1 µιλίου 104 4.2.3.2. Μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου (VO 2 max ).. 106 4.2.4. Αντοχή και ισχύς του άνω µέρους του σώµατος.. 107 4.2.4.1. Τροποποιηµένοι κοιλιακοί 107 4.2.4.2. Κάµψεις έως την γωνία των 90 µοιρών 108 4.2.5. Ευλυγισία.... 109 4.2.5.1. ιπλώσεις έως την εδραία θέση... 109 4.2.5.2. Ανύψωση του κορµού... 110 4.2.6. Υπέρταση... 112 4.2.6.1. ιαστολική αρτηριακή πίεση... 112 4.2.6.2. Συστολική αρτηριακή πίεση..... 113 4.2.6.3. Καρδιακή συχνότητα.... 113 4.2.7. ιατροφή.... 114 4.2.7.1. είκτης Υγιεινής ιατροφής.... 114 4.2.7.2. Κατηγορίες του είκτη Υγιεινής ιατροφής....116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ...... 127 5.1. Λιπίδια... 127 5.2. ιατροφή...128 5.3. Αερόβια ικανότητα.......131 5.4. Αρτηριακή πίεση..134 5.5. Συµπεράσµατα... 135 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ......138 Παράρτηµα A. ιδακτικό υλικό Αποφώνηση DVD Καρδιαγγειακά νοσήµατα φυσική άσκηση. Για µαθητές ηλικίας 11-14 ετών...166 Εισαγωγή....... 166

15 Η λειτουργία της καρδιάς και των αγγείων..... 166 Καρδιά κυκλοφοριακό σύστηµα και φυσική άσκηση....... 167 Αθηρωµάτωση αρτηριοσκλήρυνση καρδιαγγειακά νοσήµατα..... 167 Παράγοντες κινδύνου καρδιαγγειακών νοσηµάτων...... 169 Φυσική άσκηση και καρδιαγγειακά νοσήµατα..... 170 Φυσική κατάσταση........ 170 Παράρτηµα B. ιδακτικό υλικό - Πλάνα µαθηµάτων..... 173 Παράρτηµα Γ. Έντυπο συγκατάθεσης... 232 Παράρτηµα. Φύλλο καταγραφής της διατροφής.. 233 Παράρτηµα E. ιδακτικό υλικό..... 234 Παράρτηµα Ζ. Φωτογραφικό υλικό από τις βιοχηµικές εξετάσεις... 237 Παράρτηµα Ζ. Φωτογραφικό υλικό από τις εξετάσεις και τα τεστ παρέµβασης.. 238 Παράρτηµα Στ: Φωτογραφικό υλικό από την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών..240

16 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Σελίδα Πίνακας 1. Κατηγορίες του είκτη Υγιεινής ιατροφής..30 Πίνακας 2. Συνιστώµενος αριθµός µερίδων ανά κατηγορία ηλικίας και φύλου......32 Πίνακας 3. Αριθµός µαθητών κατά την έναρξη της παρέµβασης (αρχική µέτρηση) ανά ηλικία και φύλο... 85 Πίνακας 4. Ανθρωποµετρικά χαρακτηριστικά και VO 2 max κατά την έναρξη της µελέτης.. 96 Πίνακας 5. Κατανοµή συµµετεχόντων στη µελέτη ως προς τα επίπεδα της ολικής χοληστερόλης ορού, πριν από την έναρξη της παρέµβασης....97 Πίνακας 6. Κατανοµή συµµετεχόντων στην µελέτη ως προς τα επίπεδα της χοληστερόλης λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας, πριν από την έναρξη της παρέµβασης.. 97 Πίνακας 7. Κατανοµή συµµετεχόντων στην µελέτη ως προς τα επίπεδα της χοληστερόλης λιποπρωτεϊνών υψηλής πυκνότητας, πριν από την έναρξη της παρέµβασης...98 Πίνακας 8. Κατανοµή συµµετεχόντων στην µελέτη ως προς τα επίπεδα των τριγλυκεριδίων, πριν από την έναρξη της παρέµβασης...98 Πίνακας 9. Κατανοµή των εξεταζοµένων µαθητών

17 Σελίδα κατά την πρώτη µέτρηση ως προς το δείκτη µάζας σώµατος....99 Πίνακας 10. Κατανοµή των συµµετεχόντων ως προς τη διαστολική αρτηριακή πίεση πριν από την έναρξη της παρέµβασης.....99 Πίνακας 11. Κατανοµή των συµµετεχόντων ως προς την συστολική αρτηριακή πίεση πριν από την έναρξη της παρέµβασης. 100 Πίνακας 12. Κατανοµή των συµµετεχόντων στην οµάδα παρέµβασης και στην οµάδα ελέγχου ως την µέγιστη πρόσληψη οξυγόνου πριν από την έναρξη της παρέµβασης...100 Πίνακας 13. Κατανοµή των συµµετεχόντων στην οµάδα παρέµβασης και στην οµάδα ελέγχου ως προς τα επίπεδα του είκτη Υγιεινής ιατροφής....101 Πίνακας 14. Λιπίδια του ορού των µαθητών της οµάδας παρέµβασης (Ν=120) πριν την έναρξη και µετά την λήξη του παρεµβατικού προγράµµατος....101 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήµα 1. Μεταβολές στα επίπεδα του βάρους, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών.. 103 Σχήµα 2. Μεταβολές στo δείκτη µάζας σώµατος, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 104

18 Σελίδα Σχήµα 3. Μεταβολές στα επίπεδα του τεστ του Τρεξίµατος Περπατήµατος 1 µιλίου, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών...106 Σχήµα 4. Μεταβολές στα επίπεδα της Μέγιστης Πρόσληψης Οξυγόνου, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών.... 107 Σχήµα 5. Μεταβολές στα επίπεδα του τεστ των κοιλιακών, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών.....108 Σχήµα 6. Μεταβολές του τεστ των κάµψεων έως την γωνία των 90 ο, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών...109 Σχήµα 7. Μεταβολές στα επίπεδα του τεστ των διπλώσεων έως την εδραία θέση, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών....... 110 Σχήµα 8. Μεταβολές στα επίπεδα του τεστ της ανύψωσης του κορµού, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών....111 Σχήµα 9. Μεταβολές στα επίπεδα της ιαστολικής Πίεσης, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 112

19 Σελίδα Σχήµα 10. Μεταβολές στα επίπεδα της Συστολικής Πίεσης, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών....113 Σχήµα 11. Μεταβολές στα επίπεδα της καρδιακής συχνότητας, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 114 Σχήµα 12. Μεταβολές στα επίπεδα του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 115 Σχήµα 13. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας των σιτηρών του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών... 116 Σχήµα 14. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας των φρούτων του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών.. 118 Σχήµα 15. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας των λαχανικών του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών...119 Σχήµα 16. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας των γαλακτοκοµικών του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος

20 Σελίδα παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών....120 Σχήµα 17. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας του κρέατος του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών..... 121 Σχήµα 18. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας του ολικού λίπους του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 122 Σχήµα 19. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας του κορεσµένου λίπους του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών...123 Σχήµα 20. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας της χοληστερόλης του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών.. 124 Σχήµα 21. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας του νατρίου του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 125 Σχήµα 22. Μεταβολές στα επίπεδα της κατηγορίας της ποικιλίας του είκτη Υγιεινής ιατροφής, κατά την έναρξη, στο µέσον και στο τέλος του προγράµµατος παρέµβασης σε µαθητές ηλικίας 12 έως 16 ετών. 126

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα καρδιαγγειακά νοσήµατα αποτελούν βασική αιτία νοσηρότητας και θνησιµότητας. Τα τελευταία χρόνια ευθύνονται για το 49% όλων των θανάτων στην Ευρώπη (Robine & Romieu 1997). Ένα στα πεντακόσια παιδιά στην Ελλάδα εµφανίζει παθολογικές τιµές χοληστερόλης, λόγω γενετικής προδιάθεσης, σύµφωνα µε στοιχεία του Ελληνικού Κολεγίου Καρδιολογίας και Καρδιοχειρουργικής. Τα παιδιά αυτά πρέπει να εντοπίζονται εγκαίρως, καθώς είναι σηµαντικό να τροποποιείται ακόµη και από την ηλικία των 2 ετών η διατροφή τους και εάν χρειαστεί να ακολουθηθεί ενδεχοµένως και µια ήπια φαρµακευτική αγωγή. Η φθορά των στεφανιαίων αρτηριών, γνωστή ως αρτηριοσκλήρυνση, που αποτελεί την αιτία των καρδιακών και εγκεφαλικών επεισοδίων, εµφανίζεται σε κάποιες περιπτώσεις ήδη από την εφηβεία και αφορά τα δύο τρίτα των ενηλίκων στη χώρα µας. Οι ειδικοί µάλιστα σήµερα είναι σε θέση να ελέγξουν τις πιθανότητες που έχει κάποιος να πάθει έµφραγµα τα επόµενα 10 χρόνια, ελέγχοντας τακτικά την πίεση, τη χοληστερόλη και άλλους παράγοντες κινδύνου. Τα εγκεφαλικά επεισόδια και τα εµφράγµατα παίρνουν πλέον διαστάσεις επιδηµίας, ενώ και πιο συχνά εµφανίζονται σε άτοµα ηλικίας γύρω στα 40. Οι επιστήµονες πάντως κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την αλλαγή τρόπου ζωής. Οι συνήθειες που διαµορφώνονται κατά κανόνα κατά την παιδική και την εφηβική ηλικία, υιοθετούνται κατόπιν σαν τρόπος ζωής κατά την ενηλικίωση και είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν µε το πέρασµα του χρόνου. Εποµένως και τα περιθώρια ελάττωσης του κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήµατα είναι περιορισµένα (Kelder et al. 1994). Αντίθετα εάν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες και οι προοπτικές, η µεταβολή των συνηθειών κατά την παιδική και την εφηβική ηλικία φαίνεται ότι είναι αποτελεσµατική για την πρόληψη των καρδιαγγειακών ασθενειών (ΚΑΑ). Συνεπώς είναι σηµαντικό να προωθηθεί η ανίχνευση των παραγόντων που ευθύνονται για τις καρδιαγγειακές παθήσεις έγκαιρα, να προαχθεί η υγεία αποτελεσµατικά, ιδιαίτερα µέσα από σχολικά προγράµµατα.

22 Η συσχέτιση της διατροφής µε την πρόκληση διαφόρων ασθενειών αλλά και η προστατευτική επίδραση διαφόρων διατροφικών συνηθειών έχει αποδειχθεί επιδηµιολογικά. Η διατροφή αποτελεί προδιαθεσικό παράγοντα για την ανάπτυξη καρδιαγγειακών ασθενειών που αποτελούν τις βασικότερες αιτίες πρώιµου θανάτου στην Ευρώπη (Trichopoulou et al. 1997). Τα καρδιαγγειακά νοσήµατα ευθύνονται για 180.000 πρώιµους θανάτους στην Ευρωπαϊκή Ένωση (CEC 1995), από τους οποίους οι 60.000 µπορούν να αποδοθούν σε διατροφικούς παράγοντες (European Heart Network 1995). Η παχυσαρκία και το αυξηµένο σωµατικό βάρος αποτελούν προβλήµατα υγείας, που λαµβάνουν όλο και µεγαλύτερες διαστάσεις στην Ευρώπη. Αν και τα διαθέσιµα στοιχεία είναι ελλιπή, 10 20% των ανδρών και 10 25% των γυναικών στην Ευρώπη είναι παχύσαρκοι. Τα ποσοστά της παχυσαρκίας έχουν αυξηθεί κατά 10 40% την τελευταία δεκαετία και είναι µεγαλύτερα στην ανατολική απ ό,τι στη δυτική Ευρώπη. Η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών θεωρείται ότι σχετίζεται µε χαµηλό ποσοστό ανάπτυξης στεφανιαίας νόσου (WHO 1992). Αν και έχει αποδειχθεί ότι η συστηµατική φυσική άσκηση βελτιώνει την υγεία, µειώνοντας την επίπτωση νοσηµάτων σε βαθµό συγκρίσιµο µε αυτόν της διακοπής του καπνίσµατος ή της χαµηλής πρόσληψης λίπους µε τη διατροφή, ελάχιστες χώρες στην Ευρώπη καταγράφουν τα επίπεδα άσκησης του πληθυσµού. Μια από τις λίγες έρευνες που αφορούν στην άθληση κατά τη σχολική ηλικία είναι η Health Behaviour of School-Aged Children Study. Βασισµένη σε στοιχεία από 20 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναφέρει ότι τη χρονική περίοδο 1993 1994, το 62 92% των αγοριών και το 41 84% των κοριτσιών ασκούνταν εντατικά 2 ή περισσότερες φορές την εβδοµάδα. Σε πρόσφατη έρευνα, που πραγµατοποιήθηκε στην Ελλάδα, το 74,4% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι δεν ασχολείται µε κάποιο είδος γυµναστικής και η βασικότερη αιτία είναι η έλλειψη ελεύθερου χρόνου (19,4%). Η πλειοψηφία των προγραµµάτων που προάγουν την άσκηση και την υγιεινή διατροφή έχουν ως βάση το σχολικό περιβάλλον και τα περισσότερα εστιάζονται σε νέους (Lytle & Achterberg 1995, Marcus et al. 2000, Story et al. 1999), αλλά µερικά από αυτά εστιάζονται και σε εφήβους. Πολλά από αυτά είναι πολυσύνθετα προγράµµατα, που έχουν σκοπό να µειώσουν τους παράγοντες καρδιαγγειακού

23 κινδύνου, µέσω της αλλαγής της συµπεριφοράς και της άσκησης, και µερικές φορές συµπεριλαµβάνουν και το κάπνισµα (Story et al. 1999). Γενικά έχει αποδειχθεί ότι θεωρητικά µαθήµατα υγείας δεν είναι αποτελεσµατικά στην αλλαγή της συµπεριφοράς (Sallis et al. 1992, White & Skinner 1988). Προγράµµατα όµως που συµπεριλαµβάνουν προσεγγίσεις αλλαγής συµπεριφοράς έχουν µεγαλύτερο ποσοστό επιτυχίας στην υλοποίηση των στόχων, τους οποίους έχουν θέσει. Συµπερασµατικά, µερικά πολυσύνθετα προγράµµατα που γίνονται µέσα στον σχολικό χώρο και είναι σχεδιασµένα για να προάγουν την καρδιαγγειακή υγεία µέσω των αλλαγών στο σχολικό περιβάλλον, µέσω διαφόρων προσεγγίσεων σε αλλαγή συµπεριφοράς και µέσω της εκπαίδευσης, έχουν δείξει ενθαρρυντικά αποτελέσµατα, πρέπει να βελτιωθούν, να προσαρµοσθούν στις εκάστοτε συνθήκες που επικρατούν στο σχολικό περιβάλλον µε όλα τα προβλήµατα που συνυπάρχουν µε αυτό και πρέπει να αξιολογηθούν σωστά, ώστε να γίνουν ένα χρήσιµο εργαλείο που θα βοηθήσει στην πρόληψη των παραγόντων που προκαλούν καρδιαγγειακές ασθένειες. 1.1. Σκοπός Να αξιολογηθούν και να διερευνηθούν τα αποτελέσµατα ενός παρεµβατικού προγράµµατος διαρκείας οκτώ µηνών, µέσα στον σχολικό χώρο, που απευθύνεται σε µαθητές και µαθήτριες ηλικίας 12 16 ετών και έχει σχέση µε την πρόληψη των παραγόντων κινδύνου που επιδρούν στην εµφάνιση καρδιαγγειακών ασθενειών, όπως είναι τα επίπεδα των λιπιδίων του αίµατος, η παχυσαρκία, η διατροφή, η φυσική κατάσταση και η αρτηριακή πίεση. 1.2. Επεξήγηση όρων 1.2.1. Θεωρητικοί ορισµοί Αρτηριακή Πίεση. Είναι η πίεση που ασκεί το αίµα µέσα στο αρτηριακό σκέλος της κυκλοφορίας και η οποία δεν είναι σταθερή, αλλά κυµαίνεται στην διάρκεια του καρδιακού κύκλου µεταξύ µιας µέγιστης τιµής που αντιστοιχεί στην φάση πλήρωσης των αγγείων µε αίµα κατά την καρδιακή συστολή (συστολική αρτηριακή πίεση), και µιας ελάχιστης που αντιστοιχεί στο τέλος της καρδιακής διαστολής (διαστολική πίεση).

24 Αρτηριοσκλήρυνση. Είναι η πάχυνση και σκλήρυνση του αρτηριακού τοιχώµατος. ηµιουργείται από την εναπόθεση χοληστερόλης και λίπους στο εσωτερικό τοίχωµα. Στο εσωτερικό των αρτηριών µπορεί επίσης να εναποτεθούν νεκρωµένα µυϊκά κύτταρα, ινώδης ιστός και ασβέστιο. Αρχίζει σε πολύ µικρή ηλικία (στα 10-15 χρόνια) και αναπτύσσεται µε πολύ βραδύ ρυθµό µε την πάροδο του χρόνου. Άσκηση. Σχεδιασµένη, δοµηµένη και επαναλαµβανόµενη κίνηση του σώµατος που έχει σκοπό την ανάπτυξη, την βελτίωση ή την διατήρηση ενός ή περισσοτέρων στοιχείων της φυσικής κατάστασης. Καρδιαγγειακές ασθένειες. Είναι ασθένειες των αγγείων της καρδιάς, όπως η στηθάγχη, το έµφραγµα του µυοκαρδίου, η καρδιακή ανεπάρκεια, οι καρδιαγγειακές αρρυθµίες, η στεφανιαία νόσος. Μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου. Είναι ο µέγιστος όγκος οξυγόνου που το σώµα µπορεί να καταναλώσει κατά την διάρκεια έντονης άσκησης, στην οποία συµµετέχει ολόκληρο το σώµα, ενώ ο ασκούµενος αναπνέει στην επιφάνεια της θάλασσας. Ο όγκος αυτός εκφράζεται σαν χιλιοστόλιτρα ανά κιλό σωµατικού βάρους ανά λεπτό (ml/kg/min). Επειδή η κατανάλωση οξυγόνου σχετίζεται γραµµικά µε την κατανάλωση ενέργειας, όταν µετράται η κατανάλωση του οξυγόνου, έµµεσα καταµετράται η ατοµική ικανότητα κάποιου να εκτελεί έργο µε αερόβιο τρόπο. Παράγοντας Κινδύνου. Είναι µία κατάσταση που αυξάνει την πιθανότητα να εµφανισθεί αυτή η ασθένεια. Μερικοί παράγοντες κινδύνου δε µπορούν να µεταβληθούν, ενώ οι περισσότεροι µπορούν. Στεφανιαία νόσος. Είναι οι αρτηριοσκληρυντικές βλάβες των στεφανιαίων αρτηριών που έχουν ως αποτέλεσµα την µείωση της στεφανιαίας ροής, που εκδηλώνεται µε επεισόδια πόνου (στηθάγχη), ή την πλήρη διακοπή της, που επιφέρει την νέκρωση του µυοκαρδίου (έµφραγµα). Τριγλυκερίδια. Είναι κατηγορία των λιπιδίων και πιο συγκεκριµένα εστέρες της χοληστερόλης. Αποτελούν την κύρια κατηγόρια λιπιδίων της τροφής και επιπλέον συντίθενται στο ήπαρ. Χρησιµεύουν σαν ενεργειακή πηγή για το ήπαρ και τους περιφερειακούς ιστούς. Υπέρταση. Είναι η αύξηση τη αρτηριακής πίεσης πάνω από τα φυσιολογικά όρια. Σαν υπέρταση ορίζεται συστολική αρτηριακή πίεση µεγαλύτερη από 140 mmhg

25 και / ή διαστολική αρτηριακή πίεση µεγαλύτερη από 90 mmhg σε άτοµα που δεν λαµβάνουν αντιυπερτασική αγωγή. Φυσική κατάσταση. Χαρακτηριστικό του ατόµου που υπάρχει η που µπορεί να αποκτηθεί και σχετίζεται µε την ικανότητα απόδοσης σε φυσικές δραστηριότητες. Χοληστερόλη. Είναι µια λιπαρή ουσία που κυκλοφορεί στο αίµα και σε µικρές ποσότητες όχι µόνον δεν είναι επικίνδυνη αλλά αντίθετα είναι απαραίτητη στον οργανισµό. Αρχίζει να γίνεται επικίνδυνη, όταν υπάρχει σε µεγάλη ποσότητα στο αίµα. Στην περίπτωση αυτή µπορεί να εναποτεθεί στο εσωτερικό τοίχωµα των αρτηριών και να συντελέσει στο σχηµατισµό πλακών µε λιπώδες υλικό που µπορεί να φράξει τον αυλό των αγγείων. HDL-C. Χοληστερόλη των λιποπρωτεϊνών υψηλής πυκνότητας. Είναι η χοληστερόλη της µιας από τις δυο κύριες κατηγορίες λιποπρωτεϊνών του αίµατος, αυτών που συµµετέχουν στην λεγόµενη αντίστροφη µεταφορά χοληστερόλης (reverse cholesterol transport), µε αποτέλεσµα τον καθαρισµό των αγγείων από την χοληστερόλη. Γι αυτό συνηθίζεται να λέγεται καλή χοληστερόλη. LDL-C. Χοληστερόλη των λιποπρωτεϊνών χαµηλής πυκνότητας. Είναι η χοληστερόλη της κύριας κατηγορίας λιποπρωτεϊνών του αίµατος, που σχετίζεται µε τη συσσώρευσή της στα αγγεία. Γι αυτό συνηθίζεται να λέγεται κακή χοληστερόλη. 1.3. Οριοθετήσεις και περιορισµοί της έρευνας Η έρευνα διεξήχθηκε στην Θεσσαλία και πιο συγκεκριµένα στον νοµό Λάρισας, έλαβαν µέρος γυµνάσια και λύκεια από αστικές και ηµιαστικές περιοχές του νοµού και συµµετείχαν αγόρια και κορίτσια, τα οποία δήλωσαν την αποδοχή τους για το πρόγραµµα. Ο ένας νοµός στον οποίον ανήκουν τα συµµετέχοντα σχολεία, ο σχετικά µικρός χώρος δηλαδή από τον οποίο προέρχονται τα αποτελέσµατα, δεν επιτρέπει την γενίκευση των αποτελεσµάτων. Οι µαθητές δεν λάµβαναν µέρος ταυτόχρονα σε κανένα άλλο πρόγραµµα αξιολόγησης των επιδόσεων τους και ήταν ενήµεροι για τον σκοπό του προγράµµατος

26 παρέµβασης, καθώς και για τον λόγο που γίνονταν οι µετρήσεις, οι εξετάσεις, τα τεστ και τα ερωτηµατολόγια. Στην έρευνα δεν έλαβαν µέρος άτοµα τα οποία ασκούνταν συστηµατικά εκτός σχολείου, σε συλλόγους, σε σωµατεία ή σε γυµναστήρια για δυο τουλάχιστον φορές την εβδοµάδα. Και στις δυο οµάδες υπήρχαν άτοµα τα οποία δεν συµµετείχαν στην ενδιάµεση ή την τελική µέτρηση. Οι γονείς των παιδιών της πειραµατικής οµάδας έδωσαν γραπτώς την συγκατάθεσή τους για την λήψη του αίµατος από τους µαθητές. Τα σχολεία δεν επιλέχθηκαν µε τυχαίο τρόπο, αλλά µετά από συµφωνία µε τους καθηγητές φυσικής αγωγής και µε τους διευθυντές των σχολείων, οι οποίοι ήταν πρόθυµοι να συνεργαστούν για την εκπόνηση του προγράµµατος παρέµβασης. Στην πειραµατική οµάδα συµµετείχαν σχολεία τα οποία θα εφάρµοζαν το πρόγραµµα Αγωγής Υγείας στο δίκτυο σχολείων. Τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την έρευνα ισχύουν µόνον για τις ηλικίες οι οποίες εξετάσθηκαν, δηλαδή 12-16 ετών. Θεωρούµε ότι οι µαθητές κατέβαλαν το µέγιστο δυνατό των προσπαθειών τους κατά την διάρκεια της διεξαγωγής των τεστ και των µετρήσεων. H ανάκληση από την µνήµη για την συµπλήρωση των ερωτηµατολόγιων διατροφής της προηγούµενης ηµέρας θεωρούµε ότι έγινε µε την µέγιστη δυνατή ακρίβεια. Μεθοδολογικός περιορισµός της έρευνας για την παχυσαρκία είναι ότι ο ΜΣ (kg/m 2 ) που χρησιµοποιείται ευρέως υποδηλώνει κυρίως µάλλον το υπέρβαρο σε σχέση µε το ύψος, αλλά δεν κάνει διάκριση µεταξύ της λιπώδους και της άλιπης µάζας του σώµατος εν αξιολογήθηκε βιολογικό η ωρίµανση πριν από την έναρξη της µελέτης και είναι πιθανόν αγόρια µεγαλύτερα των 12 ετών να βρίσκονται στην προεφηβική ηλικία εν έγιναν εξετάσεις αίµατος στην οµάδα ελέγχου, για την εκτίµηση των επιπέδων των λιπιδίων, αφενός µεν επειδή η συµµετοχή ήταν εθελοντική δεν υπήρξε η αναµενόµενη αποδοχή από τους γονείς των µαθητών για τις εξετάσεις και αφετέρου ο αριθµός των εξετάσεων που αποδέχθηκε το Γενικό Νοσοκοµείο Λάρισας, να γίνουν

27 δωρεάν ήταν περιορισµένος εξαιτίας του κόστους, του φόρτου εργασίας του νοσοκοµείου και του µειωµένου προσωπικού του Αιµατολογικού Τµήµατος. 1.4. Συντοµογραφίες. ΑΠ : ΑΠ : ΜΣ : ΚΑΑ : ΚΣ : ΜΚΣ : ΠΚ : ΣΑΠ : ΣΝ : HDL-C : LDL-C : TC : TG : VO 2 max : Αρτηριακή πίεση ιαστολική αρτηριακή πίεση είκτης µάζας σώµατος Καρδιαγγειακές ασθένειες Καρδιακή συχνότητα Μέγιστη καρδιακή συχνότητα Παράγοντες κινδύνου Συστολική αρτηριακή πίεση Στεφανιαία νόσος Χοληστερόλη των υψηλής πυκνότητας λιποπρωτεϊνών Χοληστερόλη των χαµηλής πυκνότητας λιποπρωτεϊνών Ολική χοληστερόλη Τριγλυκερίδια Μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. Παράγοντες κινδύνου 2.1.1. Η έννοια των παραγόντων κινδύνου και οι επιπτώσεις τους Οι ΚΑΑ είναι σηµαντικό πρόβληµα στις ΗΠΑ και σε άλλες βιοµηχανικές χώρες. Στις ΗΠΑ οι ΚΑΑ ευθύνονται για µισό τουλάχιστον από το 1 εκατοµµύριο θανάτους κάθε χρόνο και αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτου και στα δυο φύλα. Κάθε χρόνο περίπου 1,5 εκατοµµύριο Αµερικανοί εµφανίζουν οξύ έµφραγµα του µυοκαρδίου και όλα σχεδόν τα εµφράγµατα του µυοκαρδίου οφείλονται στην αθηροσκλήρυνση των στεφανιαίων αρτηριών. Από τα 2/3 των ανθρώπων που επιβιώνουν από έµφραγµα του µυοκαρδίου, περίπου τα 2/3 δεν αποκαθίστανται πλήρως. Το 19% των Αµερικανών ηλικίας 15 ετών και άνω, που έχουν χαρακτηρισθεί ανάπηροι, έχουν σχέση µε τις ΚΑΑ η άλλες καρδιαγγειακές παθήσεις. Οι ΚΑΑ προσβάλουν συνήθως άτοµα που βρίσκονται στην ακµή της επαγγελµατικής δραστηριότητας (American Heart Association 1994). Η επιβάρυνση της εθνικής οικονοµίας από τις ΚΑΑ είναι επίσης τεράστια. Η δαπάνη αυτή στις ΗΠΑ κυµαίνεται από 50 έως 100 δισεκατοµµύρια δολάρια ανά έτος, τόσο για θεραπευτικές παρεµβάσεις, όσο και για χαµένες εργατοώρες. Παρόλα αυτά υπάρχει µια ενθαρρυντική τάση της µείωσης των θανάτων από ΚΑΑ η οποία άρχισε στις ΗΠΑ από τις αρχές της δεκαετίας του 60 και συνεχίζεται µέχρι και σήµερα. Η θνησιµότητα από ΚΑΑ υποχώρησε κατά 54% µεταξύ των ετών 1963 και 1990, κάτι που συνέβαλε στην κατά 49% µείωση της ολικής θνησιµότητας (Johnson et al. 1993). Το 1950 η ετήσια θνησιµότητα στις ΗΠΑ (διορθωµένη ως προς την ηλικία) από έµφραγµα του µυοκαρδίου ήταν 226,4 ανά 100.000 άτοµα, ενώ το 1991 ήταν 108,3. Μόνον στην περίοδο των ετών 1982-1992 παρατηρήθηκε µια µείωση της θνησιµότητας από έµφραγµα του µυοκαρδίου κατά 31%. Αυτές οι µειώσεις συµπίπτουν µε τις προσπάθειες σε εθνική κλίµακα, που άρχισαν από την δεκαετία του 1960, του 1970 και του 1980 αντίστοιχα κατά των κυριοτέρων προδιαθεσικών παραγόντων για ΚΑΑ, δηλαδή κατά του καπνίσµατος, της υπέρτασης, και της υπερχοληστερολαιµίας (American Heart Association 1994).

29 Η ετήσια θνησιµότητα στις ΗΠΑ από υπέρταση ήταν 56 άτοµα ανά 100.000 άτοµα το 1950, συγκρινόµενα µε το 6,5 άτοµα το 1991 (American Heart Association 1994). Μεταξύ των ετών 1969 και 1991, η µέση τιµή της χοληστερόλης πλάσµατος σε Αµερικανούς ηλικίας από 20 έως 70 ετών ελαττώθηκε από τα 220 στα 205 mg/dl (Johnson et al. 1993). Παρόλα αυτά αρκετοί παράγοντες κινδύνου παραµένουν συχνοί. Το 25% των ατόµων πάσχουν από υπέρταση (Burt et al. 1995) και το 27% πάσχουν από αυξηµένα επίπεδα χοληστερόλης, η οποία απαιτεί ειδική αγωγή, βάση των οδηγιών του National Cholesterol Education Program (NCEP 1988, National Cholesterol Education Program 1994). Οι επιδηµιολογικές µελέτες έχουν δείξει καθαρά ότι παράγοντες κινδύνου όπως η δυσλιπιδιµία και η υπέρταση δρουν κατά συνεργικό τρόπο (Anderson et al. 1991). Η γενική ιδέα της τροποποίησης των παραγόντων κινδύνου έχει την έξης λογική βάση: Η έκθεση σε ορισµένους εσωτερικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες αυξάνει την πιθανότητα εµφάνισης της νόσου και η τροποποίηση αυτών των παραγόντων ελαττώνει τον κίνδυνο. Όµως ένας δεδοµένος παράγοντας µπορεί να µην έχει την σχέση αιτίου - αποτελέσµατος µε την νόσο, αλλά να αποτελεί ένα δείκτη αυτής. Οι κύριοι προδιαθεσικοί παράγοντες κινδύνου για ΚΑΑ είναι η δυσλιπιδαιµία, η υπέρταση, ενώ άλλοι προδιαθεσικοί παράγοντες είναι η έλλειψη σωµατικής δραστηριότητας, η παχυσαρκία, η κληρονοµικότητα, η ηλικία, το φύλο, η κατανάλωση αλκοόλ και ψυχολογικοί παράγοντες. Η αναγνώριση των παραγόντων κινδύνου δίνει την δυνατότητα της µείωσης του κινδύνου για ΚΑΑ µε την αντιµετώπιση των τροποποιήσιµων παραγόντων κινδύνου. 2.1.2. Τροποποίηση των παραγόντων κινδύνου Για την µέτρηση της τροποποίησης των παραγόντων κινδύνου στην διάρκεια ζωής σε Αµερικανούς, κατασκευάσθηκε ένα πρωτότυπο πρόγραµµα σε υπολογιστή, που προέβλεπε ότι η ελάττωση της χοληστερόλης στα 200 mg/dl, η ρύθµιση της αρτηριακής πιέσεως και η διατήρηση του ιδανικού σωµατικού βάρους θα αύξαναν το προσδόκιµο επιβιώσεως κατά 0,7, 1,1 και 0,6 έτη στους άνδρες και κατά 0,8, 0,4 και 0,4 έτη στις γυναίκες αντίστοιχα. Στα άτοµα που είχαν έναν δεδοµένο παράγοντα κινδύνου, τα αποτελέσµατα από την µείωση των παραγόντων κινδύνου ήταν περισσότερο

30 εντυπωσιακά. Η εξάλειψη της θνησιµότητας από ΚΑΑ σε αυτήν την ηλικιακή οµάδα υπολογίσθηκε ότι θα αυξάνει την µέση πιθανή διάρκεια ζωής στα 3,1 έτη στους άνδρες κατά 3,3 έτη στις γυναίκες. Η υπέρταση, η υπερλιπιδαιµία και η παχυσαρκία µπορούν να θεωρηθούν καθοριστικοί και σηµαντικοί παράγοντες για την ανάπτυξη των καρδιαγγειακών ασθενειών στους ενήλικες, οι οποίοι παράγοντες όµως αρχίζουν να αναπτύσσονται στην παιδική ηλικία (Berenson et al. 1980, Lauer et al. 1975, Morrison et al. 1977). Τα επίπεδα της πίεσης του αίµατος, της χοληστερόλης του αίµατος και του δείκτη µάζας σώµατος στην παιδική και στην εφηβική ηλικία έχουν αποδειχθεί, ότι µπορούν να προβλέψουν τα επίπεδα στην ενήλικη ζωή (Clarke et al. 1978, Lauer et al. 1988, Webber et al. 1983, Freedman et al. 1985, Webber et al. 1986, Casey et al. 1994, Clarke & Lauer 1993). Σε µελέτες που έγιναν µετά από αυτοψίες, έχουν βρεθεί αυξηµένα λιπαρά στις αορτές και στην στεφανιαία αρτηρία σε νέους και εφήβους (McNamara et al. 1971, Strong 1995). Άλλοι παράγοντες κίνδυνου για την ανάπτυξη τέτοιων ασθενειών περιλαµβάνουν τις λιποπρωτεΐνες, την παχυσαρκία και την υπέρταση. 2.2. Αθηροσκλήρυνση Η αθηρoσκλήρυνση είναι η κύρια αιτία πρόωρων θανάτων στις υτικές χώρες και θεωρείται µια προοδευτική παθολογική διεργασία, που γενικά αρχίζει στην παιδική ηλικία και εκδηλώνεται κλινικά στο µέσο της ενήλικης ζωής ενός ατόµου ή και αργότερα. Πριν από 20 χρόνια, η αθηροσκλήρυνση θεωρούνταν ότι είναι µια εκφυλιστική ασθένεια, εξαιτίας της συσσώρευσης των λιπιδίων στις αρτηρίες και στις φλέβες. Σήµερα γνωρίζουµε ότι είναι µια πολυπαραγοντική διαδικασία, η οποία, για να έχει αποτελέσµατα, απαιτεί µια εκτεταµένη συσσώρευση λείων µυϊκών κυττάρων στον εσωτερικό χιτώνα της αρτηρίας. Η µορφή και το περιεχόµενο της βλάβης της αθηροσκλήρυνσης είναι αποτέλεσµα τριών θεµελιωδών βιολογικών διεργασιών: α) της συσσώρευσης λείων µυϊκών κυττάρων στον εσωτερικό χιτώνα, β) του σχηµατισµού µεγάλων ποσοτήτων ουσίας συνδετικού ιστού από τα λεία µυϊκά κύτταρα και γ) της συσσώρευσης λιπιδίων, κυρίως µε την µορφή των εστέρων χοληστερόλης και ελεύθερης χοληστερόλης, µέσα στα κύτταρα και στους γύρω συνδετικούς ιστούς (Ross & Glomset 1973, Ross & Glomset 1976, Ross & Harker 1976, Fuster et al. 1992).

31 Παρά το γεγονός ότι ο όρος αθηροσκλήρυνση προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «αθήρη» που σηµαίνει πυκνός πολτός και «σκλήρυνση», είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι υπάρχει µεγάλη διακύµανση στις σχετικές αναλογίες των ιστών που παράγονται από τις διεργασίες αυτές στις αθηροσκληρυντικές βλάβες. Συνέπεια αυτών είναι πολλές βλάβες της αθηροσκληρώσεως να είναι πυκνές και ινώδεις, ενώ άλλες να περιέχουν µεγάλες ποσότητες λιπιδίων και νεκρωτικών καταλοίπων και οι περισσότερες να εµφανίζουν συνδυασµούς και διαφορετικές αναλογίες των χαρακτηριστικών αυτών. 2.3. Λιπίδια 2.3.1. Τα λιπίδια του πλάσµατος Οι κυριότερες µορφές των λιπιδίων που υπάρχουν στον ανθρώπινο οργανισµό είναι η χοληστερόλη, τα τριγλυκερίδια και τα φωσφολιπίδια. Επειδή αυτά δεν διαλύονται στο νερό, για να κυκλοφορήσουν στο πλάσµα, ενώνονται µε τις αποπρωτεΐνες και σχηµατίζουν τις λιποπρωτεΐνες του πλάσµατος (Gotto et al. 1986). Οι λιποπρωτεΐνες είναι µικροσκοπικά σφαιρικά σωµατίδια, που αποτελούνται από χιλιάδες µόρια λιποειδών και συγκρατούνται µε τη βοήθεια λίγων πρωτεϊνικών µορίων. Ανάλογα µε την πυκνότητα τους, οι λιποπρωτεΐνες του πλάσµατος διαχωρίζονται στις 4 παρακάτω βασικές κατηγόριες α) στα χυλοµικρά (chylomicrons) µε πυκνότητα µικρότερη από 0,95 g/ml, β) στις λιποπρωτεΐνες πολύ χαµηλής πυκνότητας (very low-density lipoproteins, VLDL) µε πυκνότητα από 0,95 έως 1,01 g/ml, γ) στις λιποπρωτεΐνες χαµηλής πυκνότητας (low-density lipoproteins, LDL) µε πυκνότητα 1,02 έως 1,06 g/ml και δ) στις λιποπρωτεΐνες υψηλής πυκνότητας, (highdensity lipoproteins, HDL) µε πυκνότητα από 1,06 έως 1,21 g/ml. Τα τριγλυκερίδια είναι εστέρες της γλυκερόλης ενωµένα κυρίως µε ανώτερα λιπαρά οξέα κορεσµένα ή ακόρεστα. Αποτελούν την κυρία κατηγορία των λιπιδίων που βρίσκονται στην τροφή και επιπλέον συντίθενται στο συκώτι. Χρησιµεύουν ως ενεργειακή πηγή για το συκώτι και τους περιφερειακούς ιστούς, ιδίως τους µύες. Τέλος η χοληστερόλη είναι µια πολυκυκλική αλκοόλη, που έχει ως βάση του µορίου της τον πυρήνα του στερανίου. Η ενδογενής σύνθεση της χοληστερόλης γίνεται κυρίως στο συκώτι, στο έντερο και στα επινεφρίδια.

32 Χυλοµικρά Ο κύριος βιολογικός ρόλος των χυλοµικρών είναι να µεταφέρουν τα τριγλυκερίδια της τροφής στους περιφερειακούς ιστούς, όπως είναι το ήπαρ και ο λιπώδης ιστός (Brown and Goldstein 1987). Λιποπρωτεΐνες πολύ χαµηλής πυκνότητας Η συνθεσή τους γίνεται κυρίως στο ήπαρ, αλλά και στα κύτταρα του βλεννογόνου του εντέρου. Ο κύριος βιολογικός τους ρόλος είναι να µεταφέρουν τα τριγλυκερίδια σε άλλους ιστούς και κυρίως στον λιπώδη ιστό (Brown and Goldstein 1987). Λιποπρωτεΐνες χαµηλής πυκνότητας Ο βιολογικός τους ρόλος είναι η µεταφορά της χοληστερόλης από το ήπαρ στους περιφερειακούς ιστούς, µε αποτέλεσµα τη συσσωρευσή της στα αγγεία, γι αυτό συνηθίζεται να λέγεται κακή χοληστερόλη. Οι LDL προέρχονται από τον µεταβολισµό των VLDL µετά την αποµάκρυνση των τριγλυκεριδίων και ορισµένων απoλιπρωτεϊνών (Brown and Goldstein 1987). Λιποπρωτεΐνες υψηλής πυκνότητας Η σύνθεση των HDL γίνεται στο αίµα και ο κύριος βιολογικός ρόλος τους είναι να µεταφέρουν την χοληστερόλη από την περιφέρεια στο συκώτι. Η διαδικασία αυτή ονοµάζεται αντίστροφη µεταφορά χοληστερόλης (reverse cholesterol transport), µε αποτέλεσµα τον καθαρισµό των αγγείων από την χοληστερόλη, γι' αυτό συνηθίζεται να λέγεται καλή χοληστερόλη (Brown and Goldstein 1987). 2.3.2. Η δυσλιπιδαιµία και άλλοι παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακές ασθένειες 2.3.2.1 υσλιπιδαιµία Το ενδιαφέρον για τις δυσλιπιδαιµίες ξεκίνησε από µεγάλες επιδηµιολογικές µελέτες που έδειξαν ότι η µακροχρόνια παρουσία υψηλών τιµών χοληστερόλης στο αίµα συνδέεται µε σαφώς αυξηµένο κίνδυνο για την ανάπτυξη γενικά

33 αρτηριοσκλήρυνσης και ιδιαίτερα της στεφανιαίας νόσου. Ο κίνδυνος αυτός φαίνεται επίσης να είναι αντιστρόφως ανάλογος µε τα επίπεδα της χοληστερόλης που βρίσκεται στις (HDL-C) και ευθέως ανάλογος µε τα επίπεδα της χοληστερόλης που βρίσκεται στις (LDL-C). Aυτό οφείλεται στο ότι όταν η συγκέντρωση των LDL στο πλάσµα είναι αρκετά υψηλή, ένα µέρος τους περνά µέσα από το ενδοθήλιο των αγγείων, όπου απελευθερώνει χοληστερόλη που είναι τον κύριο λιπίδιο της. Η παραµονή της χοληστερόλης στα αγγεία κινητοποιεί τις διαδικασίες σχηµατισµού της αθηρωµατικής πλάκας. Αντίθετα οι HDL φαίνεται να παίζουν σηµαντικό ρόλο στην αποµάκρυνση της πλεονάζουσας χοληστερόλης από τα αγγεία, πράγµα που εξηγεί την αντιαθηρογόνο δράση του. Άλλος ευαίσθητος δείκτης του κινδύνου θεωρείται ο λόγος (ολική χοληστερόλη / HDL-C), ο οποίος αναφέρεται και ως αθηρωµατικός δείκτης. Στην δυσλιπιδιαιµία τα κυκλοφορούντα επίπεδα των λιπιδίων ή των λιποπρωτεϊνών είναι παθολογικά, εξαιτίας γενετικών ή περιβαλλοντολογικών καταστάσεων που µεταβάλλουν την παραγωγή ή την κάθαρση των λιποπρωτεϊνών από την κυκλοφορία. Η παρουσία πολύ υψηλών τιµών τριγλυκεριδίων στο αίµα µπορεί να ευθύνεται για αρκετά προβλήµατα υγείας. Η σχέση µεταξύ των τριγλυκεριδίων και των καρδιαγγειακών ασθενειών είναι πολυσύνθετη. Είναι σαφές ότι όλοι οι τύποι της υπερλιπιδαιµίας δεν αυξάνουν εξίσου τις καρδιαγγειακές ασθένειες. Τα υψηλά επίπεδα τριγλυκεριδίων θεωρείται ότι είναι περισσότερο επικίνδυνα σε άτοµα µε διαβήτη η σε παχύσαρκα άτοµα. Τέλος, τα υψηλά επίπεδα τριγλυκεριδίων είναι πιο επικίνδυνα στα άτοµα που έχουν επιβαρυµένο οικογενειακό ιστορικό σε σχέση µε αυτά που δεν έχουν. Η αλλαγή του τρόπου ζωής είναι το πιο αποτελεσµατικό µέσο για την µείωση των τριγλυκεριδίων χωρίς φαρµακευτικές παρεµβάσεις. Τέτοια µέσα µπορεί να είναι η µείωση του βάρους, η τακτική σωµατική άσκηση, η διατροφή µε λίγα λιπαρά και ζάχαρη, η διακοπή του καπνίσµατος. Η µείωση του βάρους είναι ιδιαίτερα σηµαντική και η άσκηση µειώνει τα επίπεδο των τριγλυκεριδίων ανεξάρτητα από άλλους παράγοντες (NCEP 1988).