ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΣΙΚΗ ΠΙΕΗ ΚΑΙ ΕΞΟΤΘΕΝΩΗ ΣΡΑΣΙΩΣΙΚΟΤ ΠΡΟΩΠΙΚΟΤ Αίηια και ανηιμεηώπιζη ενόρ ζύγσπονος και διογκούμενος πποβλήμαηορ Τρεο (ΥΙ) Φνπληνπιάθεο Κσλζηαληίλνο Ψπρίαηξνο 1
Ειζαγωγή Καηά ηα ηειεπηαία ρξόληα εκθαλίζηεθε έλαο θαηλνύξηνο όξνο, ε «Επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε» ( burnout ), ν νπνίνο ππνδειώλεη ηελ ζπλαηζζεκαηηθή θαη λνεηηθή εμνπζέλσζε ζηελ εξγαζία, ε νπνία απνηειεί έλα πνιύ ζεκαληηθό ζύγρξνλν θαηλόκελν. Σήκεξα, ηδηαίηεξα ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο θαη ηελ Ιαπσλία, νη άλζξσπνη δελ είλαη πξόζπκνη λα απνδερζνύλ ηα όξηά ηνπο θαη ηα κεησλεθηήκαηά ηνπο πνπ αθνξνύλ ην ζέκα ηεο εξγαζίαο ηνπο, ελώ ηαπηόρξνλα είλαη γεληθή απαίηεζε λα ζπλερίδνπλ λα εξγάδνληαη κε έλα όιν θαη πην απνδνηηθό ηξόπν. Η εξγαζία δελ απνηειεί απιά θαη κόλν έλα ηξόπν επηβίσζεο, αιιά πνιύ πεξηζζόηεξν θαζνξίδεη ηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ αηόκνπ, θαη πξνζδίδεη λόεκα ζηε δσή, ηδηαίηεξα γηα ηα άηνκα εθείλα πνπ έρνπλ απνξξίςεη ηε ζξεζθεπηηθόηεηα θαη ηε κεηαθπζηθή σο νδεγά ζεκεία γηα ηε δσή ηνπο. Παξόηη νη νηθνλνκηθέο απνιαβέο είλαη έλαο ζεκαληηθόο παξάγνληαο, δελ απνηεινύλ νύηε απηνηειή ηξόπν αληηκεηώπηζεο νύηε πξνιεπηηθό κέηξν, κε ηελ εμαίξεζε ησλ πεξηπηώζεσλ εθείλσλ πνπ απνηεινύλ κέηξν επηηπρίαο. Σεκαληηθόο παξάγνληαο αληίζεηα είλαη ε κεγάιε αθνζίσζε ζηελ εξγαζία πνπ απνηειεί έλα ζρεηηθά ζύγρξνλν θαηλόκελν. Πνιινί άλζξσπνη, ζπλήζσο επαγγεικαηίεο πςεινύ επηπέδνπ, ηαπηίδνληαη ηόζν πνιύ κε ηελ εξγαζία ηνπο θαη ηελ ππεξεζία ηνπο ζε βαζκό πνπ παίξλνπλ θάζε επηηπρία ή απνηπρία απόιπηα πξνζσπηθά. Σ απηό ην πιαίζην, ε απνηπρία κπνξεί λα βησζεί σο ηξαπκαηηζκόο ηνπ βαζύηεξνπ λνήκαηνο ηεο δσήο ηνπ αηόκνπ, θαη κπνξεί ζε αθξαίεο πεξηπηώζεηο λα νδεγήζεη ζηελ εκθάληζε θαηαζιηπηηθόκνξθσλ εθδειώζεσλ. Είλαη θαλεξό όηη νη ζύγρξνλεο θνηλσλίεο έρνπλ επελδύζεη ζηελ έλλνηα ηεο εξγαζίαο, αλπςώλνληάο ηελ πέξα από ζύκβνιν ηζρύνο θαη θνηλσληθήο ζέζεο ζε λόεκα δσήο, θαη απηό δελ αθνξά κόλν ηηο δπηηθέο ή δπηηθόηξνπεο θνηλσλίεο πνπ βαζίδνληαη ζηελ νηθνλνκία ηεο αγνξάο. Πξόζθαην είλαη ην παξάδεηγκα ησλ εξγαηώλ-εξώσλ (Σηαραλνβηηώλ) ηεο ΕΣΣΔ. Επαγγελμαηική πίεζη (job stress) Όκσο ε εξγαζία δελ απνηειεί κόλν πεγή ηθαλνπνίεζεο θαη θνηλσληθννηθνλνκηθήο αλέιημεο, αιιά επίζεο απνηειεί πεγή ςπρηθήο θαη ζσκαηηθήο πίεζεο. Εθείλν πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ πίεζε απηή είλαη ην γεγνλόο όηη αληίζεηα κε ηα πξνβιήκαηα πνπ πξνέξρνληαη από ην πεξηβάιινλ ηεο πξνζσπηθήο δσήο, ε αληηκεηώπηζε ηεο επαγγεικαηηθήο πίεζεο είλαη δύζθνιε γηα ην άηνκν επεηδή ζπλήζσο ην ίδην κπνξεί λα θάλεη ειάρηζηα πξάγκαηα γηα λα ηξνπνπνηήζεη ην εξγαζηαθό πεξηβάιινλ ηνπ. Τν γεγνλόο απηό ζπλδέεηαη κε ηε ζεσξία πνπ πξνηείλεη όηη ην θαηά πόζνλ ην θέληξν ειέγρνπ ηνπ πεξηβάιινληνο είλαη εζσηεξηθό (ην ίδην ην άηνκν θαζνξίδεη ηα γεγνλόηα θαη ην πεξηβάιινλ) ή εμσηεξηθό (ην άηνκν δελ έρεη θαλέλα έιεγρν πάλσ ζηα όζα ζπκβαίλνπλ γύξσ ηνπ) είλαη ηζρπξόο παξάγσλ πνπ θαζνξίδεη ηε δπλαηόηεηα πξνζαξκνγήο ζε κηα θαηάζηαζε (internal vs. external locus of control) 1,2. Σηελ πξαγκαηηθόηεηα δελ είλαη απαξαίηεην λα ππάξρνπλ εληππσζηηθά ςπρνπηεζηηθά γεγνλόηα. Η άζξνηζε κηθξόηεξσλ θαζεκεξηλώλ πξνβιεκάησλ θαη θζνξνπνηώλ θαηαζηάζεσλ (hassles) αξθεί γηα λα δεκηνπξγήζεη ζεκαληηθό αίζζεκα πίεζεο 3. Από θεη θαη πέξα, ε επαγγεικαηηθή πίεζε από κόλε ηεο δελ αξθεί γηα λα πξνθαιέζεη επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε. Γεληθά νη δηάθνξνη επαγγεικαηίεο κπνξεί λα θαηαθέξλνπλ λα δηαηεξνύλ πςειέο επηδόζεηο ζηελ εξγαζία ηνπο αθόκα θαη θάησ από πςειέο ζπλζήθεο πίεζεο αλ ε εξγαζία ηνπο δίδεη ηζρπξά πξνζσπηθά θίλεηξα θαη ζεηηθή αλάδξαζε. Παξόιν πνπ νη εμσηεξηθνί πηεζηηθνί παξάγνληεο δε κπνξνύλ από κόλνη ηνπο λα νδεγήζνπλ ζηελ εκθάληζε επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο, ε πίεζε πνπ πξνθαιείηαη από ην αίζζεκα θάπνηνπ όηη έρεη αλεπαξθή έιεγρν πάλσ ζηελ εξγαζία ηνπ θαη ηηο ζπλζήθεο ηεο, από ηηο απνγνεηεπκέλεο ειπίδεο θαη πξνζδνθίεο θαζώο θαη από ην αίζζεκα ηεο απώιεηαο ηνπ λνήκαηνο ηεο δσήο, κπνξεί λα είλαη απηνηειείο αηηίεο εμνπζέλσζεο, θαη όιεο θαζνξίδνληαη ζε κεγάιν βαζκό από ηελ πξνζσπηθόηεηα ηνπ αηόκνπ αιιά θαη από ηελ ηνπνζέηεζε πνπ έρεη ιάβεη απέλαληη ζηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία θαη ηε ζέζε πνπ ηεο έρεη δώζεη ζηε δσή ηνπ 4. 2
Μεξηθέο κειέηεο ζπζρεηίδνπλ ηελ εξγαζηαθή πίεζε ηόζν κε πξνβιήκαηα ηεο ζσκαηηθήο 5 όζν θαη ηεο ςπρηθήο πγείαο 6,7, αλ θαη κεξηθέο δηαθσλνύλ 8. Ελώ θαίλεηαη όηη ε επίδξαζε ηνπ ππεξβνιηθνύ ρξόλνπ θαη πνηνηηθνύ θόξηνπ εξγαζίαο είλαη κέηξηα, ζεκαληηθόηαηε θαίλεηαη λα είλαη ε επίδξαζε ηεο αίζζεζεο ηνπ ειέγρνπ, ηεο ρξήζεο ησλ ηθαλνηήησλ θαη ησλ γλώζεσλ θαη ε ππνζηήξημε πνπ ιακβάλεηαη από ην εξγαζηαθό πεξηβάιινλ πάλσ ζηελ ςπρνινγηθή πίεζε πνπ βηώλεη ην άηνκν θαζώο θαη ζηα πξνβιήκαηα από ηε ρξήζε αιθνόι πνπ πνιιέο θνξέο ηε ζπλνδεύνπλ. Απηνί νη πηεζηηθνί παξάγνληεο θαίλεηαη επίζεο λα ζρεηίδνληαη θαη κε ηελ εθδήισζε ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο θαηάζιηςεο, θαη απηό επηβεβαηώλεηαη αθόκα θαη από πξννπηηθέο κειέηεο. Επίζεο ε πνιύσξε εξγαζία θαζώο θαη ε ρξήζε πςειήο ηερλνινγίαο ζην ρώξν ηεο εξγαζίαο εκθαλίδνπλ ζρέζε κε ηελ εκθάληζε πςειώλ επηπέδσλ ιηπηδίσλ ζην αίκα, εκθξαγκάησλ ηνπ κπνθαξδίνπ, ππέξηαζεο θαη ζαθραξώδνπο δηαβήηε. Ωζηόζν ε κειέηε ηεο εξγαζηαθήο πίεζεο δνθηκάδεηαη από ζεκαληηθά κεζνδνινγηθά πξνβιήκαηα. Τα πην ζεκαληηθά ζηνηρεία πνπ δηεξεπλώληαη αιιά δελ είλαη πάληνηε δπλαηό απηό λα γίλεη κε αμηνπηζηία είλαη: ηθαλνπνίεζε από ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε από ην νξγαλόγξακκα, αίζζεκα αζθάιεηαο πνπ παξέρεη ε νξγάλσζε, ιεηηνπξγηθόηεηα θαη αθνζίσζε ζην νξγαλόγξακκα, άγρνο-θαηάζιηςε, αλεζπρία, ζσκαηηθά ζπκπηώκαηα, εμάληιεζε, πίεζε ιόγσ θόξηνπ εξγαζίαο, δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, πξννπηηθέο γηα ζηαδηνδξνκία, δηεπζπληηθή ππεπζπλόηεηα, πξνζσπηθή ππεπζπλόηεηα, νηθνγελεηαθέο ππνρξεώζεηο, θαζεκεξηλά κηθξνπξνβιήκαηα, αλππνκνλεζία, έιεγρνο, βξαδύηεηα απνθάζεσλ, ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη ππνζηεξηθηηθό θνηλσληθό πεξηβάιινλ 9. Οη ρξνληθέο ζπληζηώζεο ησλ πηεζηηθώλ παξαγόλησλ έρνπλ ηδηαίηεξε ζεκαζία. Η ζπλερήο ύπαξμε πίεζεο θαίλεηαη λα επηθέξεη ζεκαληηθόηεξεο ζπλέπεηεο από ηελ επεηζνδηαθή εκθάληζή ηεο 10. Τα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πίεζεο κπνξεί λα ζρεηίδνληαη κε ηελ εκθάληζε θαηάζιηςεο 11,12,13,14,15,16,17,18 θαη θαηάρξεζεο αιθνόι πνπ δε δηακεζνινβείηαη από ηελ θαηαζιηπηηθή ζπκπησκαηνινγία 19. Σπλνιηθά νη παξάκεηξνη ηεο εξγαζηαθήο πίεζεο θαίλεηαη λα εξκελεύνπλ ην 41% ηεο δηαζπνξάο ηεο γεληθήο θαηάζηαζεο ηεο πγείαο ηνπ αηόκνπ. Επαγγελμαηική εξοςθένωζη (Burnout) Ό όξνο «Επαγγεικαηηθή Εμνπζέλσζε» ( burnout ) πξνηάζεθε γηα πξώηε θνξά από ηνλ Freudenberger ην 1974 20 γηα λα ππνδειώζεη θαη λα πεξηγξάςεη κηα ζπκπησκαηνινγία εμάληιεζεο πνπ παξαηεξείηαη ζε επαγγεικαηίεο ηεο ςπρηθήο πγείαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηελ όξηζε σο «απνηπρία, αδπλακία ή εμνπζέλσζε πνπ αθνινπζεί ηελ ππεξβνιηθή επηζηξάηεπζε ελέξγεηαο, δύλακεο ή δπλαηνηήησλ». Τν άηνκν γίλεηαη ςπρνινγηθά άθακπην, πεηζκώλεη θαη δε κπνξεί λα ειηρζεί, αληηζηέθεηαη ζηελ πξόνδν θαη ζηε δεκηνπξγηθή αιιαγή, θαη απηό επεηδή όια απηά απαηηνύλ θαηλνύξηα πξνζαξκνγή πνπ ηνπ είλαη επώδπλν λα αθνινπζήζεη. Γίλεηαη θπληθό, θαη θαίλεηαη, ελεξγεί θαη κνηάδεη θαηαζιηπηηθό. Ο Freudenberger ζεώξεζε όηη πεξηζζόηεξν επάισηνη γηα ηελ αλάπηπμε ελόο ηέηνηνπ ζπλδξόκνπ είλαη νη πεξηζζόηεξν αθνζησκέλνη ζηελ εξγαζία ηνπο, νη νπνίνη ληώζνπλ ηαπηόρξνλα κηα εζσηεξηθή πίεζε λα απνδίδνπλ όιν θαη πεξηζζόηεξν, αιιά θαη κηα πίεζε από ην πεξηβάιινλ λα δίδνπλ ζπλερώο όιν θαη πεξηζζόηεξα. Πεξηέγξαςε ηνλ «αθνζησκέλν (dedicated) εξγαδόκελν» πνπ αλαιακβάλεη ππεξβνιηθό θόξην εξγαζίαο, ηνλ «ππεξ(απην)δεζκεπκέλν (overcommited)» πνπ ε δσή ηνπ έμσ από ηελ εξγαζία ηνπ δελ ηνπ δίλεη θακία ραξά, θαη ηνλ «απνιπηαξρηθό (authoritarian) εξγαδόκελν» πνπ πηζηεύεη όηη θαλείο εθηόο από απηόλ δε κπνξεί λα ηα θαηαθέξεη ηόζν θαιά όζν εθείλνο 21. Από ζεξαπεπηηθήο άπνςεο, πξόηεηλε όηη νη ηερληθέο μεθνύξαζεο, ραιάξσζεο θαη ελδνζθόπεζεο όπσο ε yoga θαη ν δηαινγηζκόο δελ είλαη θαιή ηδέα δηόηη νδεγνύλ ζε πεξαηηέξσ λνεηηθή πηώζε ζε αλζξώπνπο πνπ πξηλ ήηαλ ηδηαίηεξα δξαζηήξηνη. Αληίζεηα πξόηεηλε ηελ ζσκαηηθή εμάληιεζε σο κέζν αληηκεηώπηζεο ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο. Οη Edelwich θαη Brodsky 22 πεξηγξάθνπλ ηελ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε σο κηα «πξννδεπηηθή απώιεηα ηνπ ηδεαιηζκνύ, ηεο ελέξγεηαο θαη ησλ ζηόρσλ πνπ βηώλεηαη από επαγγεικαηίεο πνπ εξγάδνληαη ζε επαγγέικαηα πνπ βνεζνύλ ηνλ άλζξσπν θαη είλαη απνηέιεζκα απηήο θαζαπηήο ηεο εξγαζίαο ηνπο». Ο Cherniss πεξηγξάθεη ηελ επαγγεικαηηθή 3
εμνπζέλσζε σο «αζζέλεηα ηεο ππεξαθνζίσζεο» 23. Οη Brezniak θαη Ben Ya Ir πξνηείλνπλ όηη ε επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε νθείιεηαη ζηελ δηαηαξαρή ηεο ηζνξξνπίαο κεηαμύ ησλ δπλαηνηήησλ, ησλ αμηώλ, ησλ πξνζδνθηώλ θαη ησλ απαηηήζεσλ ηνπ πεξηβάιινληνο 24. Η Maslach 25,26 όκσο είλαη εθείλε πνπ έδσζε ηνλ πεξηζζόηεξν πιήξε θαη πεξηεθηηθό νξηζκό θαζώο ζπκπεξηέιαβε ηόζν ηε ζσκαηηθή όζν θαη ηελ ςπρηθή θώπσζε πνπ παξαηεξείηαη ζρεδόλ ζε θάζε επαγγεικαηία ηνπ νπνίνπ ε εξγαζία απαηηεί ηε ζπλερή επαθή κε άιινπο αλζξώπνπο. Η Maslach ζεσξεί όηη ην ζύλδξνκν δελ εκθαλίδεηαη απόηνκα, αιιά απνηειεί ηε ζπλέπεηα καθξόρξνλεο ςπρνπηεζηηθήο εξγαζίαο. Σύκθσλα κε ηνπο Maslach θαη Jackson 27, ππάξρνπλ ηξείο θύξηεο δηαζηάζεηο πνπ απαηηνύληαη γηα ηελ πιήξε πεξηγξαθή ηνπ ζπλδξόκνπ. Απηέο είλαη ε Σπλαηζζεκαηηθή Εμάληιεζε, ε Απνπξνζσπνπνίεζε θαη ηα Πξνζσπηθά Επηηεύγκαηα. Καηά ηελ αλάπηπμε ηεο Επαγγεικαηηθήο Εμνπζέλσζεο, πξώηα εκθαλίδεηαη ε Σπλαηζζεκαηηθή εμάληιεζε. Απηό ζεκαίλεη όηη ν επαγγεικαηίαο αηζζάλεηαη θώπσζε πνπ πξνέξρεηαη από ηελ εξγαζία ηνπ θαη ηνπ ιείπεη ε ςπρηθή δύλακε λα ζπλερίζεη. Απηό αθνινπζείηαη από κηα πξνζπάζεηα ηνπ εξγαδνκέλνπ λα ακπλζεί απνκνλσλόκελνο ζπλαηζζεκαηηθά (νλνκάζηεθε Απνπξνζσπνπνίεζε θαηά ηνπο Maslach θαη Jackson, αιιά είλαη ζαθώο αδόθηκνο σο όξνο). Με απηόλ ηνλ ηξόπν ν επαγγεικαηίαο αλαπηύζζεη απξόζσπεο ζρέζεηο κε ηνπο άιινπο ζε κηα πξνζπάζεηα λα απνθύγεη ηε βίσζε ελδνςπρηθήο πίεζεο. Ο κεραληζκόο απηόο γεληθά δελ είλαη απνδνηηθόο θαη κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ ηειηθή θάζε ηεο Επαγγεικαηηθήο Εμνπζέλσζεο ε νπνία αθνξά ηε δπζιεηηνπξγία ηνπ ζηνλ εξγαζηαθό ρώξν θαη ηελ πηώζε ηεο απόδσζεο (κείσζε Πξνζσπηθώλ Επηηεπγκάησλ). Ο όξνο «Επαγγεικαηηθή Εμνπζέλσζε» (burnout) δελ είλαη ζπλώλπκνο ηνπ όξνπ «Εξγαζηαθή πίεζε» (job stress), «θώπσζε» (fatigue), «απνμέλσζε» (alienation) ή «θαηάζιηςε» (depression), σζηόζν ήηαλ ηόζν δεκνθηιήο θαηά ηα ηειεπηαία ρξόληα πνπ ε άθξηηε ρξήζε ηνπ νδήγεζε ζε ζύγρπζε κεηαμύ ησλ δηαθόξσλ νξηζκώλ. Η Επαγγεικαηηθή Εμνπζέλσζε θαίλεηαη λα πξνθαιείηαη από δπζαλάινγα έληνλε πξνζπάζεηα (επέλδπζε ζε ρξόλν, ζπλαηζζεκαηηθή εκπινθή, πξνζπάζεηα θαηαλόεζεο) θαη ηαπηόρξνλα ρακειή ηθαλνπνίεζε (αξλεηηθό απνηέιεζκα) ελώ ε εξγαζία ραξαθηεξίδεηαη από πςειή πίεζε (ιόγσ πςειώλ απαηηήζεσλ). Πξώην βήκα γηα ηελ πξόιεςε είλαη ε αλαγλώξηζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Σηόρνο ησλ κέηξσλ πνπ ζα πξέπεη λα ιεθζνύλ είλαη ε κείσζε ηεο πίεζεο κε ηαπηόρξνλε αύμεζε ηεο ηθαλνπνίζεο από ηελ εξγαζία. Τν θνηλσληθό πεξηβάιινλ θαζώο θαη ε ζπλνρή ηεο επαγγεικαηηθήο νκάδαο κπνξεί λα βνεζήζνπλ ζην ζθνπό απηό. Τα πεξηζζόηεξα κνληέια αλάπηπμεο Επαγγεικαηηθήο Εμνπζέλσζεο πξνζπαζνύλ λα ην εξκελεύζνπλ σο απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο κεηαμύ ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηνπ εξγαδνκέλνπ θαη ηνπ εξγαζηαθνύ πεξηβάιινληνο 28, 29, 30, 31. Μεξηθνί ζπγγξαθείο ηνλίδνπλ ηε ζεκαζία ηεο πίεζεο θαη ησλ πξνβιεκάησλ ζηηο ζρέζεηο κεηαμύ ζπλαδέιθσλ 32, 33. Ο Pines 34 ζεσξεί όηη ν θύξηνο γελεζηνπξγόο παξάγσλ είλαη ην πεξηβάιινλ ηεο εξγαζίαο θαη πεξηνξίδεη ην ξόιν ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηνπ εξγαδνκέλνπ θαη ησλ θηλήηξσλ πνπ απηόο έρεη ζηε ζηηγκή ππξνδόηεζεο ηεο εμνπζέλσζεο θαη ζηε βαξύηεηα ηνπ ζπλδξόκνπ. Ωζηόζν επηζεκαίλεη ην γεγνλόο όηη νη πεξηζζόηεξν αθνζησκέλνη επαγγεικαηίεο θαίλεηαη λα εμνπζελώλνληαη θαη ζνβαξόηεξα, ελώ θαηά ηε γλώκε ηνπ ε ξίδα ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο είλαη νπζηαζηηθά ππαξμηαθή θαη βξίζθεηαη ζηελ αλάγθε ηνπ αλζξώπνπ λα δώζεη λόεκα ζηε δσή ηνπ. Όηαλ ε εξγαζία αδπλαηεί λα ην πξνζθέξεη, ηόηε ε εμνπζέλσζε είλαη αλαπόθεπθηε 35. Αλ απηό αιεζεύεη, ηόηε ε επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε ηείλεη λα επεξεάζεη εθείλνπο πνπ εηζέξρνληαη ζην επάγγεικα κε πςειά ηδαληθά θαη ππό απηήλ ηελ έλλνηα ηε εμνπζέλσζε απνηειεί ηελ έθθξαζε ηεο απνηπρίαο ηεο εξγαζίαο σο ηδέα λα ιύζεη ην ππαξμηαθό δίιεκα ηνπ αλζξώπνπ. Σεκαληηθή θαηά πνιινύο είλαη ε εηθόλα ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο θαζώο θαη ε δηάζεζε πνπ έρεη ν επαγγεικαηίαο απέλαληί ηεο, θαη απηό πάληα ζε ζρέζε κε ηελ πξνζσπηθόηεηά ηνπ θαη ηελ «ζθιεξόηεηά» ηεο ( hardiness traits) 36, 37. Η Επαγγεικαηηθή Εμνπζέλσζε έρεη ζνβαξέο θνηλσληθννηθνλνκηθέο επηπηώζεηο. Αλαθέξεηαη όηη απνηειεί ζεκαληηθό παξάγνληαη πξόσξεο απνρώξεζεο από ηελ εξγαζία 38,39,40,41,42. Άιινη επαγγεικαηίεο ρξεζηκνπνηνύλ πνιύ ζπρλά ηηο ππεξεζίεο πγείαο ιόγσ ςπρνζσκαηηθώλ ζπκπησκάησλ, ελώ νη εκέξεο πνπ ράλνληαη ιόγσ απνπζίαο θαη ε πηώζε ηεο παξαγσγηθόηεηαο είλαη 4
ζεκαληηθέο. Έκκεζεο αιιά επίζεο ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο ηεο εμνπζέλσζεο είλαη ε πηώζε ησλ παξερόκελσλ ππεξεζηώλ θαη ηνπ ηειηθνύ απνηειέζκαηνο ηεο ππεξεζίαο. σέζη μεηαξύ Επαγγελμαηικήρ Εξοςθένωζηρ και πποζωπικόηηηαρ Η θύζε ηνπ επαγγέικαηνο δξα σο θίιηξν θαη πξνζειθύεη κόλν άηνκα κε εηδηθά ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθόηεηαο. Απηό όκσο δελ είλαη πάληα αιεζέο θαη εμαξηάηαη από ηνλ ηξόπν εηζόδνπ ζηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία. Η πξνζσπηθόηεηα είλαη εθείλε πνπ ζα θαζνξίζεη ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν ην άηνκν εξκελεύεη ηα γεγνλόηα πνπ ζπκβαίλνπλ θαη αληηιακβάλεηαη ηε δηαληίδξαζε κεηαμύ ηνπ εαπηνύ ηνπ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο 43. Σην έλα άθξν βξίζθνληαη ηα άηνκα εθείλα πνπ εξκελεύνπλ ηα γεγνλόηα σο νθεηιόκελα θπξίσο ζηελ ηύρε ελώ νη δηθέο ηνπο ελέξγεηεο δελ έρνπλ επίδξαζε νύηε ζηελ εκθάληζε αιιά νύηε θαη ζην απνηέιεζκα (εμσηεξηθό θέληξν ειέγρνπ-external locus of control). Σην άιιν άθξν ηνπ ζπλερνύο βξίζθνληαη ηα άηνκα εθείλα πνπ πηζηεύνπλ όηη ηα γεγνλόηα βξίζθνληαη ζεκαληηθά θάησ από ηνλ δηθό ηνπο έιεγρν θαη όηη επεξεάδνπλ όηη ζπκβαίλεη γύξσ ηνπο (εζσηεξηθό θέληξν ειέγρνπ-internal locus of control). Η ελίζρπζε, ε αληακνηβή θαη ε επηβξάβεπζε είλαη ζεκαληηθέο. Όκσο ηνλ θπξίαξρν ξόιν ηνλ παίδεη ε εξκελεία γηα ηα γεγνλόηα πνπ ζα θάλεη ην άηνκν (ζέζε ηνπ θέληξνπ ειέγρνπ) αθόκα θαη γηα ην θαηά πόζνλ ζα ζεσξήζεη έλα γεγνλόο σο επηβξάβεπζε ή όρη 44. Εκπεηξηθά δεδνκέλα πξνηείλνπλ όηη όζν ην άηνκν ζεσξεί όηη έρεη ηνλ έιεγρν πάλσ ζηα γεγνλόηα ηόζν ιηγόηεξε ςπρηθή πίεζε βηώλεη. Απηό είλαη βαζηθό ραξαθηεξηζηηθό ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηύπνπ Α, πνπ εκθαλίδεη αληαγσληζηηθόηεηα, ηαρύηεηα θαη πςειή ελέξγεηα. Απηή ε ίδηα πξνζσπηθόηεηα όκσο, θαίλεηαη ηαπηόρξνλα όηη ζρεηίδεηαη πεξηζζόηεξν κε ηελ εκθάληζε Επαγγεικαηηθήο Εμνπζέλσζεο. Πξέπεη λα ζεκεησζεί όηη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο εθδειώλνληαη πιήξσο κόλν θάησ από ζπλζήθεο πηεζηηθήο εξγαζίαο πνπ ηα απαηηεί ή αθόκα θαη ηα ελζαξξύλεη. Έλα ραξαθηεξηζηηθό ηεο πξνζσπηθόηεηαο πνπ ζρεηίδεηαη κε ην θάζκα ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηύπνπ Α είλαη ε «ζθιεξόηεηα» (hardiness) όπσο απηή νξίζηεθε από ηνλ Kobasa. Απηό ην ραξαθηεξηζηηθό πεξηιακβάλεη ηελ ελεξγό ζπκκεηνρή ηνπ εξγαδνκέλνπ (ζε αληίζεζε κε ηελ απνμέλσζε), ηνλ έιεγρν (ζε αληίζεζε κε ηελ απειπηζία) θαη ηελ αλαδήηεζε ηεο πξόθιεζεο (ζε αληίζεζε κε ηελ αδηαθνξία). Έηζη ηα «ζθιεξά» άηνκα κπνξνύλ λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο πηεζηηθνύο παξάγνληεο απνηειεζκαηηθόηεξα αιιά από ηελ άιιε κεξηά ε ίδηα ε έκκνλε ηδέα ηνπ αληαγσληζκνύ απνηειεί ςπρνπηεζηηθό παξάγνληα πνπ κεξηθνί άλζξσπνη δε κπνξνύλ ζε θακία πεξίπησζε λα αληηκεησπίζνπλ. Η θεπγαιέα ζηηγκή ηεο επηηπρίαο δελ είλαη αξθεηή γηα ηνλ πςειά αθνζησκέλν «εξγαζηνκαλή» ή workaholic επαγγεικαηία πνπ κέλεη κε κηα πηθξή γεύζε θαη κε κηα αίζζεζε θελνύ βαζηά κέζα ηνπ. Επαγγελμαηική Εξοςθένωζη ηπαηιωηικού Πποζωπικού. Υπάξρνπλ ειάρηζηα ζηνηρεία πνπ αθνξνύλ ην ζηξαηησηηθό πξνζσπηθό, παξόηη εθηηκάηαη έλα ζεκαληηθό πνζνζηό ησλ πεξηπηώζεσλ πνπ απαζρνινύλ ηηο ππεξεζίεο ςπρηθήο πγείαο ησλ ελόπισλ δπλάκεσλ ελδερνκέλσο λα είλαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα πεξηπηώζεηο Επαγγεικαηηθήο Εμνπζέλσζεο. Οη θπξηόηεξεο εξγαζίεο πνπ έρνπλ σο ζήκεξα δεκνζηεπζεί αθνξνύλ ην λνζειεπηηθό πξνζσπηθό, θάλνπλ όκσο δπλαηή ηελ εθηίκεζε ηεο επίδξαζεο ελόο εηδηθνύ ηύπνπ πεξηβάιινληνο όπσο ν ζηξαηόο, θαζώο κπνξεί λα γίλεη άλεηα ε ζύγθξηζε κε ηα επξήκαηα από κειέηεο ζε λνζειεπηηθό πξνζσπηθό πνπ δελ αλήθεη ζηηο έλνπιεο δπλάκεηο 45. Οη κειέηεο απηέο δείρλνπλ όηη ε «ζθιεξόηεηα» ηεο πξνζσπηθόηεηαο είλαη θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ ζηξαηησηηθνύ πξνζσπηθνύ ζεκαληηθόο παξάγνληαο πνπ θαζνξίδεη ην βαζκό Επαγγεικαηηθήο Εμνπζέλσζεο 46, όκσο θαίλεηαη όηη ην ζηξαηησηηθό πξνζσπηθό αληηκεησπίδεη ζαθώο πεξηζζόηεξνπο πηεζηηθνύο παξάγνληεο πνπ αθνξνύλ ηνλ ηόπν θαη ην ρώξν αιιά θαη ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ζηελ εξγαζία 47. Παξόηη ην ζηξαηησηηθό λνζειεπηηθό πξνζσπηθό αλαθέξεη γεληθά πεξηζζόηεξν ηθαλνπνηεκέλν όζνλ αθνξά κηζζνινγηθά ζέκαηα θαη γεληθόηεξα ζέκαηα 5
απνιαβώλ, νη πνιίηεο λνζειεπηέο αλαθέξνπλ ζεκαληηθά κεγαιύηεξε ηθαλνπνίεζε κε ηε δνπιεηά ηνπο, ζπλνρή κεηαμύ ζπλαδέιθσλ, ζηήξημε από ηνπο πξντζηακέλνπο, θαηαιειόηεξε ιήςε απνθάζεσλ, αίζζεζε απηνλνκίαο, νξαηό ζηόρν γηα ηελ εξγαζία ηνπο θαζώο θαη ύπαξμε επθαηξηώλ γηα δεκηνπξγηθέο αιιαγέο 48,49. Η κόλε εξγαζία πνπ αθνξά κε λνζειεπηηθό πξνζσπηθό ησλ Ελόπισλ Δπλάκεσλ ζπκπεξηέιαβε 157 κεραληθνύο ηεο Καλαδηθήο Πνιεκηθήο Αεξνπνξίαο θαη έδεημε όηη θπξίαξρν ξόιν παίδεη ε αίζζεζε ηνπ αηόκνπ γηα ηνλ έιεγρν πνπ έρεη πάλσ ζηνπο θηλδύλνπο ηνπ επαγγέικαηνο. Η εθπαίδεπζε ζε ζέκαηα αζθαιείαο βειηίσλε ηελ αίζζεζε ηνπ αηόκνπ όζνλ αθνξά ηελ απνδνηηθόηεηά ηνπ θαη ηε ιήςε ηθαλνπνίζεο από ηελ εξγαζία ηνπ 50. Έξεπλεο πνπ αθνξνύλ αζηπλνκηθνύο πηζαλνινγνύλ όηη πηεζηηθνί παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ νξγαλσηηθή δνκή ηεο αζηπλνκίαο πξνθαινύζαλ κεγαιύηεξα πξνβιήκαηα από ηνπο αλακελόκελνπο από ηε θύζε ηνπ επαγγέικαηνο, ελώ επίζεο θαηλόηαλ όηη εθκεδέληδαλ ηελ επλνηθή επίδξαζε ηεο όπνηαο ηθαλνπνίεζεο έπαηξλε ν αζηπλνκηθόο από ηε δνπιεηά ηνπ 51. 6
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 Pearlin LI, Schooler C: The Structure of Coping. Journal of Health and Social Behavior, 1978;19:2-21 2 Rotter JB: Generalized Expectancies fro Internal Versus External Control of Reinforcement. Psychological Monographs: General and Applied, 1966;80(1):1-28 3 Chamberlain K, Zika S: The Minor Events Approach to Stress: Support for the Use of Daily Hassles. Brit J Psychol, 1990;81:469-481 4 Erickson JM, Pugh WM, Gunderson KE: Status Congruency as a Predictor of Job Satisfaction and Life Stress. J Appl Psychol 1972;56:523-525 5 Karasek R, Baker D, Marxer F et al: Job Decision Latitude, Job Demands and Cardiovascular Disease: A Prospective Study of Swedish Men. Am J Public Health, 1981;71:694-705 6 Braun S, Hollander RB: Work and Depression in the Federal Republic of Germany. Women Health 1988;14:3-26 7 Landbergis PA: Occupational Stress Among Health Care Workers: A Test of the Job Demands- Control Model. J Organ Behav 1988;9:217-239 8 Carayon P: A Longitudinal Test of Karasek s Job Strain Model Among Office Workers. Work Stress 1993;7:299-314 9 Williams S, Cooper CL: Measuring occupational stress: development of the pressure management indicator. J Occup Health Psychol 1998 Oct 3:4 306-21 10 Schonfeld IS: Psychological distress in a sample of teachers. J Psychol 1990 May 124:3 321-38 11 Fujigaki Y, Asakura T, Haratani T: Work stress and depressive symptoms among Japanese information systems managers.ind Health 1994 32:4 231-8 12 Fletcher BC, Jones F, McGregor-Cheers J: The stressors and strains of health visiting: demands, supports, constraints and psychological health. J Adv Nurs 1991 Sep 16:9 1078-89 13 Heim E: Job stressors and coping in health professions.psychother Psychosom 1991 55:2-4 90-9 14 Green A, Duthie HL, Young HL, Peters TJ: Stress in surgeons.br J Surg 1990 Oct 77:10 1154-8 15 Shankar J, Famuyiwa OO: Stress among factory workers in a developing country J Psychosom Res 1991 35:2-3 163-71 16 Garrison R, Eaton WW: Secretaries, depression and absenteeism. Women Health 1992 18:4 53-76 17 Quine L: Workplace bullying in NHS community trust: staff questionnaire survey. BMJ 1999 Jan 23; 318: 228-32 18 Skipper JK JR, Jung FD, Coffey LC: Nurses and shiftwork: effects on physical health and mental depression. J Adv Nurs 1990 Jul 15:7 835-42 19 Kawakami N, Araki S, Haratani T, Hemmi T: Relations of work stress to alcohol use and drinking problems in male and female employees of a computer factory in Japan. Environ Res 1993 Aug 62;2: 314-24 20 Freudenberger H.J.: Staff burnout. J of Social Issues, 1974;30:159-165 21 Freudenberger HJ: The Staff Burnout Syndrome in Alternative Institutions. Psychotherapy: Theory, Research ans Practice, 1975; 12:73-82 22 Sturgess J, Poulsen A.: The Prevalence of Burnout in Occupational Therapists. Occupational Therapy in Mental Health, 1983; 3(4): 47-60 23 Rogers JC, Dodson SC: Burnout in Occupational Therapists. The American Journal of Occupational Therapy, 1988;42(12):787-792 24 Brezniak N, Ben Ya Ir S: Patient Burnout Behavior of Young Adults Undergoing Orthodontic Treatment. Stress Med. 1989;5:183-187 25 Maslach C: Burned-Out. Human Behavior, 1976(Sept):16-22 26 Maslach C.: Burnout: The cost of Caring. New Jersey, Prentice Hall Inc.,1982 7
27 Maslach C., Jackson S.E.: Maslach Burnout Inventory (Manual) 2nd ed. Palo Alto, California, Consulting Psychologists press, 1986 28 Cox T.: Stress. London, Macmillan, 1978 29 Harrison R.V.: Person-environment fit and job stress. In C.L. Cooper and R. Payne (Eds): Stress at Work. Chichester, Wiley, 1978. 30 Cooper C.L. and Baglioni A.J: A structural model approach toward the development of a theory of the link between stress and mental health. Brit J. of Med Psychol, 1988;61:87-102 31 O Brien S., Page S: Self Efficacy, Perfectionism and Stress in Canadian Nurses. Can J Nurs Res 1994;26(3):49-61 32 Constable C.J. and Russel D.W.: The effects of social support and the work environment upon burnout among nurses J of Human Stress. 1986;Spring:22-26 33 Duxbury M., Armstrong G., Drew D. and Henly S.: Head nurse leadership style with stuff nurse burnout and job satisfaction in neonatal intensive care units. Nursing Research, 1984;33:97-101 34 Pines A.M.: Who is to blame for helper s burnout? Environmental impact. In C. D. Scott and K. Hawk (Eds), Heal Thyself: The Health of Health Care Professionals. New York, Brunner/Mazel Inc., 1986. 35 Pines A, Aronson E: Career Burnout: Causes and Cures. The Free Press, A Division of Macmillan Inc., New York, 1989 pp xii 36 Lasarus R.S., Folkman S.: Stress, Appraisal and Coping. New York, Springer-Verlag, 1984. 37 Kobasa S.C., Maddi S.R., Kahn S.: Hardiness and health: A prospective inquiry. J of Personality and Social Psychol, 1982;42:168-177. 38 Claxton RP, Catalán J, Burgess AP: Psychological distress and burnout among buddies: demographic, situational and motivational factors. AIDS Care 1998 Apr 10:2 175-90 39 Cooper CL, Rout U: Mental Health, Job Satisfaction and Job Stress Among General Practitioners. BMJ, 1989;298:366-370 40 Molassiotis A, Haberman M: Evaluation of burnout and job satisfaction in marrow transplant nurses. Cancer Nurs 1996 Oct 19:5 360-7 41 Woodward CA, Shannon HS, Cunningham C, McIntosh J, Lendrum B, Rosenbloom D, Brown J: The impact of re-engineering and other cost reduction strategies on the staff of a large teaching hospital: a longitudinal study. Med Care 1999 Jun 37:6 556-69 42 Little LF, Gaffney IC, Rosen KH, Bender MM: Corporate instability is related to airline pilots' stress symptoms.aviat Space Environ Med 1990 Nov 61:11 977-82 43 Cooper CL, Baglioni AJ: A Structural Model Approach Toward the Development of a Theory of the Link Between Stress and Mental Health. Brit J Med Psychol, 1988;61:87-102 44 Rotter JB: Generalized Expectancies for Internal Versus External Control of Reinforcement. Psychological Monographs: General and Applied, 1966;80(1):1-28 45 Pflanz S: Psychiatric illness and the workplace: perspectives for occupational medicine in the military. Mil Med 1999 Jun;164(6):401-6 46 DePew CL, Gordon M, Yoder LH, Goodwin CW: The relationship of burnout, stress, and hardiness in nurses in a military medical center: a replicated descriptive study. J Burn Care Rehabil 1999 Nov-Dec;20(6):515-22 47 van Wijk C: Factors influencing burnout and job stress among military nurses. Mil Med 1997 Oct;162(10):707-10 48 Robinson SE, Rodriguez ER, Sammons MT, Keim J: Does being in the military affect nurses' perceptions of work life? J Adv Nurs 1993 Jul;18(7):1146-51 49 Constable JF, Russell DW: The effect of social support and the work environment upon burnout among nurses. J Human Stress 1986 Spring;12(1):20-6 8
50 Leiter MP, Robichaud L: Relationships of occupational hazards with burnout: an assessment of measures and models. J Occup Health Psychol 1997 Jan;2(1):35-44 51 Violanti JM, Aron F: Sources of police stressors, job attitudes, and psychological distress. Psychol Rep 1993 Jun 72:3 Pt 1 899-904 9