Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ Επιφυλλίδες για την Ανάπτυξη και τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας 3
Γιάννης Βουρδουμπάς Εκδόσεις Λευκή Σελίδα ΔΟΚΙΜΙΟ Γιάννης Βουρδουμπάς Επιφυλλίδες για την Ανάπτυξη και τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Διορθώσεις: Ελένη Ζαφειρούλη Σελιδοποίηση: Γιάννης Χατζηχαραλάμπους Μακέτα εξωφύλλου: Γιάννης Λιβέρης Copyright Εκδόσεις Λευκή Σελίδα και Γιάννης Βουρδουμπάς, Αθήνα 2013 Πρώτη έκδοση από τις Εκδόσεις Λευκή Σελίδα, Αθήνα 2013 ISBN 978-960-9745-29-1 Εκδόσεις Λευκή Σελίδα Σταδίου 10, 105 64, Αθήνα Τηλ. & Fax: 2103232870 www.lefkiselida.gr e-mail: info@lefkiselida.gr Αυτό το κείμενο που δημοσιεύεται από τις εκδόσεις «Λευκή Σελίδα» προστατεύεται από τους διεθνείς νόμους και τις διεθνείς συνθήκες που αφορούν τα συγγραφικά δικαιώματα. Η εκτύπωσή του σε χαρτί προορίζεται αποκλειστικά για τον αγοραστή και περιορίζεται στην προσωπική του χρήση. Κάθε άλλη αναπαραγωγή ή αντιγραφή, από όποιον και να προέρχεται, θα αποτελεί απομίμηση και θα υπόκειται στις προβλεπόμενες κυρώσεις από το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο περί πνευματικής ιδιοκτησίας και από τις ισχύουσες διεθνείς συνθήκες για την προστασία των συγγραφικών δικαιωμάτων. 4
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ Γιάννης Βουρδουμπάς Επιφυλλίδες για την Ανάπτυξη και τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας [ δοκίμιο ] 5
Γιάννης Βουρδουμπάς 6
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ Περιεχόμενα Αντί Προλόγου... 9 Οικονομική ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα και ευημερία - Η περίπτωση της Ελλάδας... 11 Τα όρια της ανάπτυξης... 17 Αειφόρος ανάπτυξη και πράσινες επενδύσεις στο Νομό Χανίων... 21 Αναστοχασμός της έννοιας της ανάπτυξης... 25 Βιολογικά καύσιμα - Είναι δυνατή στο μέλλον η παραγωγή τους στην Κρήτη;... 31 Υψηλή η θέση της Ελλάδας ως προς το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών... 37 Δημιουργία κατοικιών στην Κρήτη με μηδενικές εκπομπές CO 2 λόγω της κατανάλωσης ενέργειας σε αυτές... 43 Δυνατότητα χρήσης του ελαιοπυρηνόξυλου για τη συμπαραγωγή θερμότητας και ηλεκτρισμού στα Χανιά Κρήτης... 47 Είναι εφικτή η οικονομική ανάπτυξη σήμερα;... 51 Ενεργειακή φτώχεια - Η αδυναμία κάλυψης των ενεργειακών μας αναγκών την περίοδο της κορύφωσης της παραγωγής του πετρελαίου... 57 7
Γιάννης Βουρδουμπάς Η σύντομη ιστορία των εγκαταστάσεων επεξεργασίας αστικών λυμάτων του Νομού Χανίων... 65 Η Κρήτη και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας... 71 Η παραγωγή ξύλου με τη χρήση επεξεργασμένων αστικών λυμάτων και η αξιοποίησή του για τη θέρμανση κτιρίων... 77 Η χρήση της ηλιακής ενέργειας για τη θέρμανση κολυμβητικών δεξαμενών... 81 Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τον ήλιο στην Κρήτη με ηλιοθερμική τεχνολογία... 85 Η χρήση υγρών βιολογικών καυσίμων για τη θέρμανση κατοικιών... 91 Jeremy Rifkin - Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση... 97 Η δημιουργία ευρεσιτεχνιών στον τομέα της ενέργειας στο ΤΕΙ Κρήτης... 103 Η υπερδεκαετής λειτουργία της Θερμοκοιτίδας Νέων Επιχειρήσεων Χανίων... 107 Η χρήση του ξύλου ως καυσίμου και η ρύπανση της ατμόσφαιρας... 111 Η φορολόγηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και οι επιπτώσεις της στην τουριστική βιομηχανία της Κρήτης... 115 Η ανάπτυξη του ενεργειακού τουρισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση... 119 Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ενέργεια στις αρχές του 21 ου αιώνα... 123 Εφαρμογές της ηλιακής ενέργειας στον αγροτικό χώρο της Κρήτης... 127 8
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ Αντί προλόγου μεγάλη ύφεση της Ελληνικής Οικονομίας τα τελευταία Η χρόνια έχει προβληματίσει έντονα πολλούς συμπολίτες μας, οι οποίοι προσπαθούν να επαναπροσδιορίσουν την έννοια της ανάπτυξης και τη σχέση της με την ατομική και την κοινωνική ευημερία. Ο αναστοχασμός της έννοιας της ανάπτυξης, η βιωσιμότητα του αναπτυξιακού προτύπου, αλλά και η σύνδεση μεταξύ ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και της ανάπτυξης αποτελούν θέματα συχνού προβληματισμού σε επιστημονικά συνέδρια, στην έντυπη αρθρογραφία, αλλά και σε καθημερινές συζητήσεις. Η αειφόρος ανάπτυξη και η αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων που θέτουν οι κλιματικές αλλαγές σήμερα προϋποθέτουν τη μετάβασή μας από την εποχή των ορυκτών καυσίμων του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου στην εποχή των ανανεώσιμων ενεργειακών πόρων, της ηλιακής και αιολικής ενέργειας, της βιομάζας, της γεωθερμίας, της υδροδυναμικής ενέργειας και της ενέργειας των θαλασσών. Σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της χώρας μας βασίστηκε κατά κύριο λόγο στον εγχώριο λιγνίτη και στο εισαγόμενο πετρέλαιο και φυσικό αέριο και λιγότερο στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Καθώς σήμερα διανύουμε τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, η αξιοποίηση των εγχώριων ανανεώσιμων ενεργειακών πόρων αποτελεί μια 9
Γιάννης Βουρδουμπάς πρόκληση για την κοινωνία μας, δεδομένου ότι δυνητικά μπορεί να περιορίσει τις εισαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου, να μειώσει τη ρύπανση του περιβάλλοντος, αλλά και να αυξήσει τις επενδύσεις, δημιουργώντας ταυτόχρονα νέες θέσεις εργασίας. Η Κρήτη έχει άφθονους ανανεώσιμους ενεργειακούς πόρους, και συγκεκριμένα ηλιακή ενέργεια, αιολική ενέργεια, αλλά και στερεά βιομάζα, οι οποίοι χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια για την παραγωγή θερμικής και ηλεκτρικής ενέργειας. Τα είκοσι τέσσερα κείμενα που περιέχονται στον τόμο αυτό δημοσιεύτηκαν το 2011 και το 2012 στην τοπική εφημερίδα ευρείας κυκλοφορίας «Χανιώτικα νέα» της οποίας ο εκδότης και διευθυντής Γιάννης Γαρεδάκης είχε την ευγενή καλοσύνη να φιλοξενήσει. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν σημερινές και δυνητικές εφαρμογές των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, ενώ ορισμένα σχετίζονται με θέματα της τοπικής ανάπτυξης στο πλαίσιο του γενικότερου προβληματισμού που προαναφέρθηκε. Κατά τη δημοσίευσή τους στην εφημερίδα τα κείμενα αυτά συνοδεύονταν με έγχρωμες φωτογραφίες, οι οποίες δεν περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό. Αρκετές από τις εφαρμογές των ΑΠΕ που αναφέρονται στα κείμενα είχα την ευκαιρία να τις διδάξω τα τελευταία χρόνια στους φοιτητές του τμήματος Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος του ΤΕΙ Κρήτης. Τα άρθρα έχουν τοποθετηθεί στον τόμο με τυχαίο τρόπο και ο αναγνώστης μπορεί να επιλέξει να τα διαβάσει με τη σειρά που επιθυμεί. Θέλω να πιστεύω ότι ορισμένα από τα κείμενα του παρόντος τόμου θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα και για άλλες περιοχές της χώρας εκτός της Κρήτης, αν και αυτό θα το κρίνει ο αναγνώστης καλύτερα από εμένα. Χανιά, Ιανουάριος 2013 Γιάννης Στυλ. Βουρδουμπάς 10
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ Οικονομική ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα και ευημερία - Η περίπτωση της Ελλάδας επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης και ευημερίας αποτελεί σήμερα έναν ευνόητο στόχο για όλες σχεδόν τις χώ- Η ρες του πλανήτη. Η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας υπολογίζεται σήμερα με το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν της (Α.Ε.Π.), αν και ορισμένοι οικονομολόγοι διαφωνούν με αυτό. Για την ύπαρξη ευημερίας σε μια χώρα και τη συνακόλουθη ευτυχία των κατοίκων της έχουν προταθεί διάφοροι μέθοδοι μέτρησής της, που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: α)w Το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης, όπως έχει προταθεί και υπολογίζεται από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ο οποίος συνεκτιμά, μαζί με το οικονομικό εισόδημα, την υγεία (προσδόκιμο επιβίωσης) και τη μόρφωση του πληθυσμού μιας χώρας. β)w Το δείκτη της ευτυχίας του πληθυσμού μιας χώρας, όπως αυτός υπολογίζεται από το Ινστιτούτο Νέων Οικονομικών (που εδρεύει στη Μεγάλη Βρετανία - New Economics Foundation). Για τον υπολογισμό του δείκτη αυτού λαμβάνονται υπόψη για μια χώρα: 1) Ο μέσος προσδόκιμος χρόνος ζωής των κατοίκων. 2) Η ευημερία των κατοίκων όπως την αντιλαμβάνονται υποκειμενικά. 11
Γιάννης Βουρδουμπάς 3) Το οικολογικό αποτύπωμά τους σε σχέση με την κατανάλωση φυσικών πόρων και τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Ουσιαστικά δείχνει πόσες μακρόβιες και ευτυχισμένες ζωές προσφέρει η χώρα σε σχέση με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της. γ) Το δείκτη ευτυχίας του πληθυσμού μιας χώρας, όπως αυτός υπολογίζεται από το Ινστιτούτο Παρατήρησης του Πλανήτη του Πανεπιστημίου Κολούμπια των ΗΠΑ. Για τον υπολογισμό του δείκτη αυτού λαμβάνονται υπόψη σειρά μετρήσεων που συνεκτιμούν διάφορους παράγοντες, οι οποίοι οδηγούν στην ευτυχία μιας κοινωνίας. Σύμφωνα με τα πρόσφατα επιστημονικά ευρήματα, η ευτυχία ενός ατόμου εξαρτάται από προσωπικούς αλλά και εξωτερικούς παράγοντες. Μεταξύ των προσωπικών παραγόντων περιλαμβάνονται: 1) Η φυσική και διανοητική υγεία. 2) Η οικογενειακή κατάσταση. 3) Η μόρφωση. 4) Το γένος και η ηλικία. Μεταξύ των εξωτερικών παραγόντων περιλαμβάνονται: 1) Το εισόδημα. 2) Η εργασία. 3) Η ύπαρξη φίλων και κοινωνικών συναναστροφών. 4) Η ύπαρξη καλής διακυβέρνησης. 5) Οι προσωπικές αξίες. 6) Η θρησκεία και η πίστη. Η πρώτη χώρα του πλανήτη που έδωσε προτεραιότητα στην ευτυχία των κατοίκων της σε σχέση με την απόκτηση πλούτου (από το 1972) είναι το μικρό κράτος του Μπουτάν στην Ασία, το οποίο ήδη από καιρό υπολογίζει την ακαθάριστη εθνική ευτυχία των κατοίκων του αντί για το ακαθάριστο εθνικό προϊόν τους. Σε έναν πλανήτη με ανοιχτά σύνορα η παραγωγικότητα και η ανταγωνιστικότητα μιας χώρας, που αντιπροσωπεύει την ικανότητά της να παράγει και να πωλεί διάφορα προϊόντα και υπηρε- 12
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ σίες σε διάφορες αγορές, είναι συνυφασμένη και με τον πλούτο, αλλά και με την ευημερία της. Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ παρουσιάζει κάθε χρόνο την έκθεση για την παγκόσμια ανταγωνιστικότητα, στην οποία κατατάσσει τις διάφορες χώρες ανάλογα με την ανταγωνιστικότητά τους, αφού συνυπολογίσει διάφορους παράγοντες. Στα πλαίσια που προαναφέρθηκαν διερευνήθηκε και παρουσιάζεται η κατάταξη δύο ομάδων χωρών, όσον αφορά τους ακόλουθους δείκτες: α) Το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν. β) Το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης. γ) Το δείκτη ευτυχίας του Ινστιτούτου Νέων Οικονομικών. δ) Το δείκτη ευτυχίας του Ινστιτούτου Παρατήρησης του Πλανήτη του Πανεπιστημίου Κολούμπια. ε) Το δείκτη ανταγωνιστικότητας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ. Η πρώτη ομάδα χωρών αφορά τις σκανδιναβικές χώρες (Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, Φινλανδία, Ισλανδία). Η δεύτερη ομάδα χωρών αφορά ορισμένες ευρωμεσογειακές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας (Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, Κύπρος, Ελλάδα, Μάλτα). Από τον Πίνακα 1 παρατηρείται ότι οι σκανδιναβικές χώρες έχουν υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, υψηλή ανταγωνιστικότητα, υψηλό δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης και οι κάτοικοί τους είναι ευτυχισμένοι. Από τον Πίνακα 2 παρατηρείται ότι η χώρα μας, παρά τα όποια σοβαρά οικονομικά της προβλήματα, έχει παρόμοιους δείκτες με άλλες ευρωμεσογειακές χώρες, εκτός από την ανταγωνιστικότητά της που υστερεί πολύ. Καθώς σε έναν κόσμο με ανοιχτά σύνορα είναι πολύ δύσκολο να ευημερείς για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς να μπορείς να παράγεις ανταγωνιστικά προϊόντα και υπηρεσίες (εκτός εάν δανείζεσαι ή πωλείς τα περιουσιακά σου στοιχεία), είναι προφανές ότι η χώρα μας θα πρέπει είτε να βελτιώσει σημαντικά την ανταγωνιστικότητά της ή διαφορετικά θα μειωθεί ο πλούτος και η ευημερία όλων μας. Η χαμη- 13
Γιάννης Βουρδουμπάς λή κατάταξή της ως προς την ευτυχία των κατοίκων της στον πίνακα του Ινστιτούτου Νέων Οικονομικών οφείλεται στο γεγονός ότι η όποια ευημερία μας επιτυγχάνεται με την κατανάλωση σημαντικών φυσικών πόρων και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Η διαφορά στην κατάταξη των διαφόρων χωρών όσον αφορά την ευτυχία των κατοίκων τους μεταξύ του Ινστιτούτου Νέων Οικονομικών και του Ινστιτούτου Παρατήρησης του Πλανήτη του Πανεπιστημίου Κολούμπια οφείλεται στο γεγονός ότι το πρώτο Ινστιτούτο υπολογίζει και συνεκτιμά στο δείκτη και τους φυσικούς πόρους που καταναλώνουν οι κάτοικοι μιας χώρας, καθώς και τη ρύπανση που προκαλούν για να ευημερήσουν και να ευτυχήσουν. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο κείμενο αυτό ελήφθησαν από πρόσφατες εκθέσεις διαφόρων οργανισμών, όπως: α) Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. β) Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ. γ) Τον ΟΗΕ. δ) Το Ινστιτούτο Παρατήρησης του Πλανήτη του Πανεπιστημίου Κολούμπια. ε) Το Ινστιτούτο Νέων Οικονομικών του Λονδίνου. 14
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Κατάταξη διαφόρων κρατών σε σχέση με άλλα κράτη του πλανήτη ως προς διάφορους δείκτες (Σκανδιναβικές χώρες) Χώρα Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ανά κάτοικο Ανθρώπινη ανάπτυξη Ευτυχία κατοίκων (Πανεπιστήμιο Κολούμπια) Ευτυχία κατοίκων (Ινστιτούτο Νέων Οικονομικών) Ανταγωνιστικότητα Σουηδία 15η 10η 7η 52η 4η Φινλανδία 23η 22η 2η 80ή 3η Δανία 21η 16η 1η 111η 12η Νορβηγία 4η 1η 3η 29η 15η Ισλανδία 18η 14η 20ή 88η 30ή 15
Γιάννης Βουρδουμπάς ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Κατάταξη διαφόρων κρατών σε σχέση με άλλα κράτη του πλανήτη ως προς διάφορους δείκτες (Ευρωμεσογειακές χώρες) Χώρα Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ανά κάτοικο Ανθρώπινη ανάπτυξη Ευτυχία κατοίκων (Πανεπιστήμιο Κολούμπια) Ευτυχία κατοίκων (Ινστιτούτο Νέων Οικονομικών) Ανταγωνιστικότητα Ισπανία 28η 23η 22η 62η 36η Ελλάδα 37η 29η 42η 84η 96η Κύπρος 35η 31η 35η 59η 58η Ιταλία 29η 24η 28η 51η 42η Πορτογαλία 42η 41η 73η 97η 49η Μάλτα 38η 36η 47η 67η 47η 16
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ Τα όρια της ανάπτυξης Καθώς μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο οι δυτικές χώρες βίωναν τη χρυσή τριακονταετία της περιόδου 1945-1973, στις αρχές της δεκαετίας του 60 η Αμερικανίδα συγγραφέας, επιστήμονας και οικολόγος Ρέιτσελ Κάρσον κατάφερε να ταράξει τα νερά με το βιβλίο της «Σιωπηλή Άνοιξη» και να διαμορφώσει μια νέα οπτική γωνία με την οποία ο άνθρωπος θα έβλεπε στο μέλλον τη φύση. Μέχρι τότε η πλειονότητα του κόσμου θαύμαζε τη συνεχή ανάπτυξη που χαρακτήριζε τη Δύση μετά το ολοκαύτωμα του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Η αδιάκοπη παραγωγή νέων καταναλωτικών αγαθών και η ανάπτυξη της τεχνολογίας φαινόταν να δικαιώνουν την άποψη των οπαδών του Διαφωτισμού ότι η πρόοδος της ανθρώπινης γνώσης, της επιστήμης και της τεχνολογίας θα εξασφάλιζε στην ανθρωπότητα αδιάλειπτη ανάπτυξη και ευημερία. Πέρασαν είκοσι πέντε χρόνια (1962-1987) από την έκδοση του βιβλίου της Κάρσον μέχρις ότου η επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών έδωσε στη δημοσιότητα την έκθεση Μπρούτλαντ, όπου για πρώτη φορά αναφερόταν η έννοια της «αειφόρου ανάπτυξης» (σε αντιδιαστολή με την επικρατούσα μέχρι τότε άποψη της «απεριόριστης - συνεχούς ανάπτυξης»), η οποία σταδιακά ενσωματώθηκε στις πολιτικές των περισσότερων κρατών του πλανήτη. 17
Γιάννης Βουρδουμπάς Δέκα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου της Κάρσον, το 1972, και αρκετά πριν από τη δημοσιοποίηση της έκθεσης Μπρούτλαντ ένα χρόνο πριν από την πρώτη μεγάλη πετρελαϊκή κρίση του 1973, δόθηκε στη δημοσιότητα η έκθεση για το μέλλον της ανθρωπότητας με τίτλο «The limits to growth» («Τα όρια της μεγέθυνσης»), που πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο ΜΙΤ των ΗΠΑ με πρωτοβουλία του Κλαμπ της Ρώμης (Club of Rome). Το Κλαμπ της Ρώμης αποτελεί έναν άτυπο διεθνή οργανισμό (που λειτουργεί ως δεξαμενή σκέψης - think tank) στον οποίο συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, ακαδημαϊκοί, επιστήμονες, οικονομολόγοι, διευθυντές μεγάλων βιομηχανικών και άλλων οργανισμών από διάφορες χώρες του κόσμου και οι οποίοι συναντώνται τακτικά για να συζητήσουν ποικίλα διεθνή θέματα. Στα πλαίσια αυτά, πριν από αρκετά χρόνια, έθεσαν έναν φιλόδοξο στόχο και αποφάσισαν να διερευνήσουν την πορεία και το μέλλον της ανθρωπότητας, λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί την εποχή αυτή. Έτσι, το 1970 ανέθεσαν το έργο αυτό στον διακεκριμένο καθηγητή ΜΙΤ Τζ. Φόρεστερ, ειδικό στη δυναμική των συστημάτων. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του τότε Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών το 1969 Ου Θαντ, η ανθρωπότητα βρισκόταν αντιμέτωπη με την κούρσα των εξοπλισμών στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, την πληθυσμιακή έκρηξη και την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Ο Γ.Γ. του ΟΗΕ τόνιζε την ανάγκη παγκόσμιας συνεργασίας για την επίλυση των προβλημάτων αυτών, διαφορετικά προέβλεπε την επιδείνωσή τους σε τέτοιο βαθμό, που θα ήταν πολύ δύσκολη η αντιμετώπισή τους. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της πορείας του μέλλοντος της ανθρωπότητας και των ορίων της μεγέθυνσης που θέτει ο πλανήτης μελετήθηκαν τα εξής προβλήματα και οι τάσεις που χαρακτήριζαν τις ανθρώπινες κοινωνίες την εποχή αυτή: α) Ταχεία αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού. β) Αυξημένη εκβιομηχάνιση. γ) Έλλειψη επάρκειας τροφίμων. 18
Ε ΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Α ΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ Π ΗΓΕΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ δ) Ελάττωση των εξαντλήσιμων φυσικών πόρων. ε) Αυξανόμενη ρύπανση του περιβάλλοντος. Αφού κατασκευάστηκε ένα παγκόσμιο μοντέλο, καθορίστηκαν οι αλληλεπιδράσεις των προαναφερθεισών παραμέτρωντάσεων και διερευνήθηκε η μακροχρόνια πορεία τους υπό διαφορετικές προϋποθέσεις και συνθήκες. Τα κύρια συμπεράσματα της μελέτης αυτής ήταν: α) Εάν οι παρούσες τάσεις αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού, της εξάντλησης των φυσικών πόρων, της έλλειψης τροφίμων, της εκβιομηχάνισης και της ρύπανσης του περιβάλλοντος συνεχίζονταν, τα όρια της περαιτέρω μεγέθυνσης της ανθρωπότητας στον πλανήτη θα προσεγγίζονταν εντός των επόμενων εκατό ετών. Το πιο πιθανό αποτέλεσμα θα ήταν τότε μια κατάρρευση των κοινωνιών με την ξαφνική μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού και της βιομηχανικής παραγωγής. β) Είναι πιθανό να μεταβληθούν οι σημερινές τάσεις και να δημιουργηθούν οι συνθήκες οικονομικής και οικολογικής σταθερότητας για το μέλλον. Σε μια τέτοια κατάσταση παγκόσμιας ισορροπίας θα μπορούν να ικανοποιηθούν οι υλικές ανάγκες του κάθε ανθρώπου, ο οποίος θα μπορεί να ευημερήσει αξιοποιώντας τις δυνατότητές του. γ) Εάν επιλεγεί η δεύτερη δυνατότητα για την επίτευξη ισορροπιών, τότε όσο νωρίτερα αρχίσουν οι απαραίτητες προσαρμοστικές αλλαγές, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες επιτυχίας. Η μελέτη αυτή για την πορεία και το μέλλον της ανθρωπότητας, η οποία εκπονήθηκε σαράντα χρόνια πριν, διαβάστηκε από εκατομμύρια ανθρώπους, επηρέασε βαθύτατα το παγκόσμιο περιβαλλοντικό κίνημα και έθεσε τις βάσεις για τη μετέπειτα αλλαγή της πολιτικής διαφόρων διεθνών οργανισμών και κρατών. Αρκετά χρόνια αργότερα ο ΟΗΕ καθιέρωσε την έννοια της ανθρώπινης ανάπτυξης όπου ως δείκτη της ευημερίας ενός κράτους δεν θεωρεί μόνο το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, αλλά συνεκτιμά και συνυπολογίζει και άλλους παράγοντες, όπως το προσδόκιμο επιβίωσης, το μορφωτικό επίπεδο και την ποιότητα ζωής. Στην πορεία καθιερώθηκε η έννοια του οικολογικού αποτυπώ- 19
Γιάννης Βουρδουμπάς ματος ως ένα μέτρο της «ζήτησης» (κατανάλωσης) φυσικών πόρων από μια κοινωνία για την κάλυψη των αναγκών της, συγκρίνοντάς τη με τη συνολική δυνατότητα της γης να παράγει και να αναπαράγει αυτούς τους πόρους. Στη διάρκεια των σαράντα χρόνων που πέρασαν από την εκπόνηση της μελέτης αυτής μέχρι σήμερα έγιναν μάλλον πολύ λίγα από τα μέτρα που συνιστούσε για να αποφευχθεί η μελλοντική κατάρρευση. Ο πληθυσμός αυξήθηκε σε περίπου 7 δισ. από τα περίπου 3,5 δισ. το 1970, ενώ η μείωση των εξαντλήσιμων φυσικών πόρων είναι πλέον εμφανής. Τα προβλήματα ρύπανσης του περιβάλλοντος έχουν σήμερα οξυνθεί, ενώ σημαντικό μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού διατρέφεται ελλιπώς και βρίσκεται στα όρια του υποσιτισμού. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η πορεία της ανθρωπότητας το διάστημα αυτό ακολούθησε το δρόμο της σαν να μη συνέβαινε τίποτα (Business as usual). Βέβαια, το 1970 δεν υπήρχαν σε όξυνση τα προβλήματα που υπάρχουν σήμερα, όπως ενδεικτικά η επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου, η τρύπα του όζοντος, η καταστροφή των δασών και η ερημοποίηση των εδαφών, η αδυναμία περαιτέρω αύξησης της αντλούμενης ποσότητας πετρελαίου (peak oil) κ.ά. Το μήνυμα της μελέτης αυτής θα μπορούσε να συνοψιστεί στο ότι η διαρκής αύξηση των διαφόρων υλικών μεγεθών των ανθρώπινων κοινωνιών δεν είναι πλέον δυνατή (όπως ήταν στο παρελθόν μέχρι σήμερα), καθώς οι δυνατότητες του πλανήτη Γη να παρέχει τους απαραίτητους φυσικούς πόρους γι αυτό, αλλά και να απορροφά και να εξουδετερώνει τα απορριπτόμενα απόβλητα δεν είναι απεριόριστη και έχει φτάσει τα όριά της. Εάν η πρόοδος των ανθρώπινων κοινωνιών θα μπορούσε να θεωρηθεί και να ιδωθεί στο μέλλον ως βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους και όχι ως αύξηση των υλικών αγαθών και των απολαβών τους, τότε η ανθρωπότητα θα μπορούσε να προοδεύει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα με κυρίαρχες αξίες τη σταθερότητα, την ασφάλεια, την αειφορία και την ευτυχία της. 20