Σωφρόνης Χατζησαββίδης Οι σύγχρονες κριτικές γλωσσοδιδακτικές προσεγγίσεις στη διδασκαλία της γλώσσας ως δεύτερης και ξένης 1
ΣΚΟΠΟΣ Oι σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια στο επιστημονικό πεδίο της Γλωσσοδιδακτικής προσφέρουν τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός νέου, αναστοχαστικού και λειτουργικού-με την έννοια της αποτελεσματικότητας- πλαισίου διδασκαλίας της γλώσσας ως δεύτερης και ξένης. 2
Η διδασκαλία της γλώσσας σήμερα: μείζονες κοινωνικές και γλωσσοδιδακτικές αλλαγές 2000: δημιουργία ομοφωνικού λόγου για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής: Αναγκαιότητα διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και αναγκαιότητα εκμάθησης από όσο το δυνατό περισσότερους ομογενείς και αλλογενείς. Έμφαση στην επικοινωνιακή και διαπολιτισμική διάσταση της διδασκαλίας τής ελληνικής. Διαμόρφωση μιας πραγματικότητας που παρουσιάζει μια ομοιογενή θεσμικά, κοινωνικοπολιτισμικά και γλωσσικά κατάσταση, την οποία καλούνται να αντιμετωπίσουν οι διδάσκοντες διδακτικά, ώστε να υπάρξουν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. 3
Η διδασκαλία της γλώσσας σήμερα: μείζονες κοινωνικές και γλωσσοδιδακτικές αλλαγές Μετά το 2000 ανάγκη κατανόησης των αλλαγών σε αρκετά πράγματα σε όλους σχεδόν τους τομείς. Η κατανόηση των κοινωνικών και πολιτισμικών αλλαγών περνά μέσα από τη ραγδαία ανάπτυξη της σύγχρονης τεχνολογίας, την οικονομική ανάπτυξη και τη διάδοχη οικονομική κρίση, τη μετάβαση της εργασίας από τον «μεταφορδισμό» στην «παραγωγική διαφορετικότητα», την παγκοσμιοποίηση, την αύξηση των απαιτήσεων για απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Η κατανόηση των επιστημολογικών προϋποθέσεων της Γλωσσοδιδακτικής περνά μέσα από την εξέταση των διάφορων μεταδομιστικών, επικοινωνιακών, λειτουργικών και κριτικών προσεγγίσεων που συνδέονται και με τις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές. 4
Το επιστημολογικό πλαίσιο της Γλωσσοδιδακτικής Λογικός Θετικισμός: η επιστημονική γνώση προέρχεται από την παρατήρηση των δεδομένων και τη νοητική ανάλυση του εμπειρικού υλικού. Κριτικός Ορθολογισμός: η κριτική της γνώσης αποδεσμεύεται από την παραγωγή της και η εγκυρότητά της μπορεί να αποδειχτεί εκ των υστέρων μέσα από τη διαψευσιμότητα. Κοινωνική Επιστημολογία (Marx, Engels, Πουλαντζάς, Althusser, θεωρητικοί της Σχολής της Φραγκφούρτης κ. ά. ) Θεωρία του Παραδείγματος (Th. Kuhn): οι επιστήμες δεν αναπτύσσονται σωρευτικά αλλά με επαναστάσεις κατά τις οποίες πεθαίνει το παλιό επιστημονικό Παράδειγμα και γεννιέται το νέο. 5
Το γλωσσοδιδακτικό πλαίσιο για τη διδασκαλία της γλώσσας σήμερα ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Εκλεκτικιστικό πλαίσιο γλωσσοδιδακτικών απόψεων που παρουσιάζεται με δύο μορφές: τη βορειοαμερικανική (Hymes) και τη βρετανική (επηρεασμένη από τη Γενική Γλωσσολογία). Η βορειοαμερικανική αντιπροσωπεύεται από τη Savignon (1972) που θεωρεί την επικοινωνιακή ικανότητα ως μια δυνατότητα που περιλαμβάνει πολλές επιμέρους δυνατότητες, όπως η γραμματική, η κοινωνιογλωσσική και η στρατηγική ικανότητα. Η βρετανική αντιπροσωπεύεται από τον Widdowson, ο οποίος υποστηρίζει ότι η επίτευξη των επικοινωνιακών σκοπών προϋποθέτει τη γνώση της χρήσης του συστήματος της γλώσσας όσο και τη χρήση των διαστάσεων που αποκτούν σε 6 επικοινωνιακές περιστάσεις.
Το γλωσσοδιδακτικό πλαίσιο για τη διδασκαλία της γλώσσας σήμερα Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Βασικό στοιχείο της λειτουργικής παράδοσης είναι οι 3 λειτουργίες του Halliday: η αναπαραστατική, η διαπροσωπική και η κειμενική. Απότοκο αυτού του προβληματισμού ήταν και η επινόηση δύο γλωσσικών πραγματικοτήτων, το επίπεδο ύφους (register) και το είδος λόγου (genre), που αποτελούν τις ομάδες των γλωσσικών χαρακτηριστικών χρήσης της γλώσσας μέσα σε ένα δεδομένο σύστημα. Στη διαμόρφωση της λειτουργικής παράδοσης έρχεται να συμβάλει και το κίνημα των Σπουδών Γραμματισμού, οι οποίες μετά τη δεκαετία του 1980 άρχισαν να παίρνουν μια πιο κοινωνική διάσταση και να συνδέουν τους κανόνες γραφής και της ανάγνωσης με την κοινωνική ζωή. 7
Προς ένα κριτικό και αναστοχαστικό πλαίσιο διδασκαλίας της γλώσσας Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Η Κριτική Γλωσσολογία θεωρεί τη γλώσσα ένα δίκτυο επιλογών οι οποίες προσδιορίζουν την ιδεολογία και τις διάφορες εκδοχές της πραγματικότητας που προσλαμβάνει ο αποδέκτης ενός κειμένου. Με την έννοια αυτή το νόημα καθορίζεται κάθε φορά ανάλογα με τις επιλογές που κάνει ο δημιουργός ή οι δημιουργοί του κειμένου. 8
Προς ένα κριτικό και αναστοχαστικό πλαίσιο διδασκαλίας της γλώσσας ο λόγος εκλαμβάνεται ως μια κοινωνική διαδικασία στη δημιουργία του οποίου συμμετέχουν παράγοντες, όπως ο πομπός, ο δέκτης κτλ., ο λόγος διαμορφώνεται από την κοινωνία αλλά και τη διαμορφώνει, ο λόγος συμβάλλει στη διαμόρφωση της γνώσης, των κοινωνικών σχέσεων και των ταυτοτήτων, ο λόγος διαμορφώνεται με βάση τις σχέσεις εξουσίας και εμπεριέχει ιδεολογία, η Κριτική Γλωσσολογία επιδιώκει να βοηθήσει τα άτομα να συνειδητοποιήσουν με ποιους τρόπους αλληλοεπηρεάζονται γλώσσα και κοινωνία, με στόχο να αποκτήσουν μια κριτική προσέγγιση της γλώσσας, η οποία να τα βοηθήσει να επιλέξουν νέες κοινωνικές πρακτικές και να προβούν σε κοινωνικές αλλαγές. 9
O αναστοχασμός ως παράγοντας επιλογής διδακτικής προσέγγισης Η γλωσσοδιδακτική αναστοχαστικότητα αναφέρεται τόσο στον τρόπο διαμόρφωσης της στάσης των εκπαιδευτικών απέναντι στις γλωσσοδιδακτικές προσεγγίσεις όσο και στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η εκπαιδευτική πολιτική και η οποία θα πρέπει να αφήνει χώρο για διαμόρφωση σε όλες τις παραμέτρους που συγκροτούν τη διδακτική πράξη: ηλικία μαθητών, πλαίσιο μέσα στο οποίο διεξάγεται το μάθημα (σχολείο, φροντιστήριο, ιδιαίτερο κ.ά.), σχέση των μαθητών με τη διδασκόμενη γλώσσα, σχέση του περιβάλλοντος με τη διδασκόμενη γλώσσα, σκοπός για τον οποίο καλείται να μάθουν οι μαθητές τη γλώσσα (πτυχίο, σπουδές, μετανάστευση κ.ά), καταγωγή των μαθητών, προηγούμενες γνώσεις της διδασκόμενης γλώσσας, σχέση της δομής της διδασκόμενης με τη δομή της μητρικής γλώσσας των μαθητών, ψυχολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις των μαθητών. 10
Το κριτικό αναστοχαστικό πλαίσιο στην πράξη Η διδασκαλία δεν μπορεί να στηρίζεται σε ένα γραμμικού τύπου εγχειρίδιο, αλλά σε γλωσσικό υλικό το οποίο κάλλιστα μπορεί να προέλθει από πηγές που μας προσφέρουν σήμερα πρωτίστως το Διαδίκτυο και άλλες τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας αλλά και από άλλο υλικό που πιθανόν υπάρχει στο περιβάλλον. Στην Ελλάδα ή και σε άλλες χώρες μπορούμε να βρούμε άφθονο υλικό σε γραπτό λόγο στα αγγλικά, στις Η.Π.Α. στα ισπανικά, σε ορισμένες χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στα ρώσικα κτλ. Όσον αφορά τον προφορικό λόγο σημαντικό ρόλο για τη διδασκαλία του θα παίξουν εκτός από τον δάσκαλο, ο οποίος είναι γνώστης του προφορικού και του γραπτού λόγου, πολλά ηχητικά τεκμήρια που έχει στη διάθεσή του ο εκπαιδευτικός και την εφαρμογή της φωνητικής έκφρασης λέξεων και φράσεων που υπάρχει στρη Μετάφραση» της μηχανής αναζήτησης Google. 11
Το κριτικό αναστοχαστικό πλαίσιο στην πράξη 1ο παράδειγμα Υποθέτουμε ότι στη Σόφια της Βουλγαρίας έχουμε μια ομάδα επτά ενήλικων ατόμων με μητρική γλώσσα τη βουλγαρική, που φοιτούν για να μάθουν γαλλικά με σκοπό να μεταναστεύσουν και να εργαστούν στη Γαλλία. Βρισκόμαστε σε επίπεδο αρχαρίων. Διερευνούμε καταρχάς με τη βοήθεια της βουλγαρικής γλώσσας τα επαγγέλματα που κάνουν ή μπορούν να κάνουν οι εκπαιδευόμενοι. Γράφουν μια απλή φράση στα βουλγαρικά και την τοποθετούν στην εφαρμογή «μετάφραση». Στη δεξιά πλευρά της οθόνης βλέπουμε τη μετάφραση της φράσης στα γαλλικά Ο εκπαιδευτικός κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις στην οθόνη, γιατί η αυτόματη μετάφραση δεν είναι πάντα πετυχημένη. Πατώντας το σύμβολο της ακρόασης οι εκπαιδευόμενοι έχουν την ευκαιρία να ακούσουν στα γαλλικά την προφορά των φράσεων που έγραψαν στα βουλγαρικά Ο δάσκαλος αναλύει και τα γράμματα και του φθόγγους 12
Το κριτικό αναστοχαστικό πλαίσιο στην πράξη 2ο παράδειγμα Υποθέτουμε ότι έχουμε μια τάξη μαθητών δωδεκάχρονων, οι οποίοι γνωρίζουν κάποια ολλανδικά γιατί προέρχονται από ολλανδικές οικογένειες, με τις οποίες ζουν στην Αυστρία. Το υπόλοιπο πρόγραμμα των μαθημάτων γίνεται στα γερμανικά, που αποτελεί τη γλώσσα επικοινωνίας στην Αυστρία. Υποθέτουμε ότι έχουν συμβεί την περίοδο για την οποία μιλάμε μεγάλες πλημμύρες στην Ολλανδία. Δίνεται στους μαθητές ένα κείμενο στα ολλανδικά από ολλανδόφωνη εφημερίδα. Το κείμενο αναφέρεται στις πλημμύρες της Ολλανδίας. Ζητείται από τους μαθητές να διαβάσουν και να κατανοήσουν και με τη βοήθεια του δασκάλου- το κείμενο. Στη συνέχεια ζητείται να διερευνήσουν την ιδεολογία του συντάκτη του κειμένου και ιδίως τη θέση του απέναντι στις αντιδράσεις του κόσμου και στις ενέργειες των κρατικών φορέων. 13
Συμπέρασμα Η κριτική προσέγγιση όσον αφορά τη διδασκαλία της γλώσσας ως δεύτερης ή ξένης συνίσταται στην αναστοχαστικότητα, η οποία θα πρέπει να διέπει τόσο τον σχεδιασμό της ενότητας όσο και την ίδια τη διδασκαλία. Ο αναστοχασμός αυτός επιτρέπει την εφαρμογή αρχών της κριτικής παράδοσης στη Γλωσσοδιδακτική, όπως είναι η διαμόρφωση του λόγου μέσω της αλληλεπίδρασης του με την κοινωνία, η συμβολή των λόγων στη διαμόρφωση της γνώσης, των κοινωνικών σχέσεων και των ταυτοτήτων και η διαλογικότητα. 14