Παραγωγή ιδακτικού Υλικού σε Επίπεδα Εισαγωγή Άντρη Χατζηγεωργίου-Λυµπουρή Αρχίζουµε τη διδασκαλία της µουσικής µε τον ήχο και τελειώνουµε µε τον ήχο, διδάσκουµε δηλαδή τη µουσική µέσα από την πράξη. Οι µουσικές δραστηριότητες της Ακρόασης, της Εκτέλεσης και της Σύνθεσης είναι οι τρεις βασικές δραστηριότητες που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του µαθήµατος της Μουσικής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αρχών, η δηµιουργία διδακτικού υλικού είναι συνυφασµένη µε τις µουσικές δραστηριότητες και µε τα επίπεδα διδασκαλίας των µουσικών δραστηριοτήτων. Πιο συγκεκριµένα, κάθε δραστηριότητα στο µάθηµα θα πρέπει να προσφέρεται σε διαφορετικά επίπεδα, µέσα από διάφορες διδακτικές µεθόδους και µέσα από ευφάνταστο και δηµιουργικό διδακτικό υλικό. Η δηµιουργία διδακτικού υλικού σε επίπεδα συνιστά δεξιότητα από µέρους του εκπαιδευτικού, που του επιτρέπει να παραγάγει ποιοτικά κατάλληλο διδακτικό υλικό, διαβαθµισµένο σε επίπεδα, τα οποία µε τη σειρά τους, θα καλύπτουν τις ανάγκες των µαθητών, τόσο ως οµάδα, αλλά και εξατοµικευµένα. Η δραστηριότητα της ακρόασης π. χ., θα πρέπει να συνυπάρχει στο ίδιο πλέγµα µε (α) την παραγωγή υλικού για την αφόρµηση, που συνήθως βρίσκεται στην αρχή του µαθήµατος, (β) το διδακτικό υλικό που σχετίζεται µε τη δηµιουργική εργασία, (συχνά βρίσκεται σε ψηλό επίπεδο [µεταγνωστικό] στο τέλος του µαθήµατος), (γ) το τραγούδι ή την ενορχήστρωση, που επιλέγουµε ως το πρωτότυπο υλικό για την εµπέδωση του µαθήµατος ή για διδασκαλία καινούριας έννοιας και (δ) άλλες δραστηριότητες. Η δηµιουργία διδακτικού υλικού, βασισµένη στη συστηµατική διαβάθµισή του µε βάση τα επίπεδα των δραστηριοτήτων, είναι µια πρόταση που θα ενδυναµώσει στη διδακτική πράξη κάθε εκπαιδευτικό, σε όποια βαθµίδα της εκπαίδευσης και αν υπηρετεί. 1. ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΣΧΕ ΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Το ηµερήσιο σχέδιο µαθήµατος είναι στην ουσία ένα πλέγµα το οποίο αναπαριστά τη «γεωγραφία» των µουσικών δραστηριοτήτων που προγραµµατίζει ο εκπαιδευτικός, σε επίπεδα. ΠΙΝΑΚΑΣ ραστηριότητες και στόχοι ΑΚΡΟΑΣΗΣ: 1ο 2ο 3ο 4ο 5ο ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ: ΣΥΝΘΕΣΗΣ: ΑΛΛΟΙ: 2. Η ΙΑΠΛΟΚΗ ΤΩΝ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕ Α Το πέµπτο επίπεδο ταυτίζεται µε τους ειδικούς στόχους του µαθήµατος και συνδέεται µε εφαρµογές και στάσεις που είναι επιθυµητό να επιτύχουν οι µαθητές/τριες. Το τέταρτο επίπεδο συνδέεται επίσης µε το µεταγνωστικό επίπεδο και αφορά την εφαρµογή των εννοιών και βιωµάτων που απέκτησαν οι µαθητές/τριες.
Το τρίτο επίπεδο αφορά τις δεξιότητες των µαθητών/τριων, πρακτικά, µέσα από την ενορχήστρωση και θεωρητικά, αναλύοντας τη µουσική π.χ. ως προς τη µορφή κ.ά.. Στο δεύτερο επίπεδο οι µαθητές/τριες εκτελούν ένα τραγούδι ή ένα µουσικό απόσπασµα α) µε τη φωνή τους και β) µε µουσικά όργανα (τάξης ή προσωπικά). Το πρώτο επίπεδο αφορά την αφόρµηση του µαθήµατος και µπορεί να είναι ένα µουσικό παιγνίδι, µια φωνητική προθέρµανση, ένα είδος χαλάρωσης µε σωστές αναπνοές, κίνηση, χορό, ζωγραφική, παντοµίµα, δραµατοποίηση και ό,τι άλλο πιθανόν να βοηθά στην ποιοτική σύνδεση και διαπλοκή των δραστηριοτήτων του πρώτου επιπέδου µε τις δραστηριότητες των υπόλοιπων επιπέδων. Η πρώτη απόφαση που παίρνεται και που είναι καθοριστική για την ποιότητα του µαθήµατος, αφορά την ακρόαση και την όσο το δυνατόν καλύτερη επιλογή προτύπου. Η ακρόαση είναι απαραίτητα συνδεδεµένη µε την έννοια η οποία διδάσκεται στο συγκεκριµένο µάθηµα. Ακολούθως γίνεται επιλογή τραγουδιού, κατά το πρότυπο της ακρόασης (να υπάρχει κοινή φόρµα, κλίµακα, µέτρο, κ.λπ.). Σε σχέση µε τις επιλογές που έχουν ήδη γίνει, αποφασίζεται η παραγωγή της δηµιουργικής εργασίας, η οποία θα σχεδιαστεί µε βάση τα προηγούµενα, δηλ. ως προς τη µορφή, το µέτρο, τις νότες και άλλο υλικό, που θα ήταν καλό να χρησιµοποιηθεί. Ακολουθεί η παραγωγή των δραστηριοτήτων του πρώτου επιπέδου, των δραστηριοτήτων της αφόρµησης. Στην προκειµένη περίπτωση οι µαθητές θα πρέπει να βιώσουν µέσα από το παιγνίδι, ακουστικά κυρίως, ό,τι κατά το πρότυπο προτίθεται να τους διδάξει ο/η εκπαιδευτικός. Άλλες δεξιότητες και γνώσεις, όπως ανάγνωση και γραφή παρτιτούρας, πληροφορίες για τους συνθέτες και το έργο τους, για την ιστορική και κοινωνικοοικονοµική περίοδο που έζησαν, µορφολογία, οργανολογία κ.ά., προσφέρονται µέσα από τους άλλους στόχους, παράλληλα µε τις δραστηριότητες σύνθεσης, εκτέλεσης και ακρόασης. 3. Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Η παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού αποτελεί µια δεξιότητα, την οποία οι εκπαιδευτικοί αποκτούν µε τη συνεχή ενασχόληση µε τη δραστηριότητα αυτή. 3.1. Ακρόαση - τραγούδι Σηµαντικές είναι οι αποφάσεις επιλογής του υλικού (ακρόαση τραγούδι) που θα καθοδηγήσουν εύκολα, ευκρινώς και ποιοτικά την περαιτέρω δηµιουργία πρωτότυπου και ευφάνταστου διδακτικού υλικού για τις υπόλοιπες δραστηριότητες του µαθήµατος. Κριτήρια για την επιλογή ποιοτικού υλικού (ακρόασης τραγουδιού) είναι: α) η διάρκεια: δεν πρέπει να ξεπερνά τα 2-3 λεπτά, έτσι ώστε να είναι δυνατή η επανάληψη β) η απόλυτη σχέση µε την έννοια που διδάσκεται γ) η χρήση διαφορετικών ειδών µουσικής όπως, κλασική, παραδοσιακή, µουσικές του κόσµου, ροκ, τζαζ, κ.λπ. δ) η ποιότητα της ακρόασης, (να µη χρησιµοποιούνται φθαρµένες κασέτες ή «κακές» εκτελέσεις) ε) το τραγούδι να συνδέεται, ως προς τη µορφή, µε τη µορφή της ακρόασης, τουλάχιστον σε µικροεπίπεδο. στ) να συνδέεται µε την ακρόαση ως προς το µέτρο, το ρυθµό, την κλίµακα κ.λπ.. Μπορεί να είναι και το θέµα της ακρόασης µε λόγια, κ.ά.. Η δηµιουργία των δραστηριοτήτων της ακρόασης όπως: ενορχήστρωση ρυθµικής συνοδείας µε κρουστούς ήχους στο σώµα ή µε κρουστά όργανα τάξης, κίνηση, κ.λπ., καθώς και το φύλλο ακρόασης που χρησιµοποιείται ως οδηγός µε κάποιες ασκήσεις που αφορούν αναγνώριση θεµάτων οργάνων κ.λπ., αποτελεί ευφάνταστο διδακτικό υλικό.
3.2. Αφόρµηση ηµιουργική Εργασία Η σύνδεση της δραστηριότητας της αφόρµησης µε τη δραστηριότητα της δηµιουργικής εργασίας, οφείλεται στο ότι θα σχεδιαστούν ταυτόχρονα. Κατά το πρότυπο (ακρόαση τραγούδι), δηµιουργείται το υλικό που θα προσφερθεί στους µαθητές/τριες κατά την αφόρµηση. Στο επίπεδο αυτό, το υλικό προσφέρεται ακουστικά, χωρίς παρτιτούρα και µέσα από παιγνιώδη τρόπο. Η έννοια, που αποτελεί το σκοπό του µαθήµατος, θα πρέπει να περιλαµβάνεται στις δραστηριότητες αφόρµησης, τουλάχιστον σε µικροεπίπεδο, ακουστικά, µε γραφικές παρτιτούρες, κίνηση, κ.λπ. Το ίδιο ζητούµενο υπάρχει και όσον αφορά τη δηµιουργική εργασία, µόνο που σε αυτή την περίπτωση οι µαθητές θα πάρουν αποφάσεις µε βάση τις εµπειρίες και τις γνώσεις που απέκτησαν κατά τη διάρκεια του µαθήµατος, ώστε να µπορούν να εφαρµόσουν τις οδηγιών που θα πάρουν από τους εκπαιδευτικούς. Οι οδηγίες αυτές είναι καλό να ξεκινούν απλά και σταδιακά, να επιφέρουν το επιθυµητό επίπεδο οµαλά, έτσι ώστε οι µαθητές/τριες να αποκτήσουν «καλές πρακτικές», «καλές συνήθειες» σε σχέση µε την προσωπική τους έκφραση, είτε αυτή αφορά σε οµαδικές προσεγγίσεις, είτε σε ζευγάρια, είτε κατ ιδίαν. Κριτήρια για την παραγωγή ποιοτικού υλικού σε σχέση µε τις δηµιουργικές εργασίες των µαθητών/τριών είναι: α) µικρή εργασία (µπορεί να είναι µια µουσική φράση ή µια µουσική πρόταση. Αν είναι σε µέτρα, δύο µέτρα των τεσσάρων τετάρτων ή τέσσερα των δύο και τριών τετάρτων). Σε περίπτωση που διδάσκουµε µια µουσική µορφή και θα δηµιουργηθεί σε µικροεπίπεδο, τότε κάθε οµάδα ή µέλος οµάδας θα δηµιουργήσει διαφορετικό µέρος, έτσι ώστε όταν σµίξουµε τις οµάδες να δηµιουργήσουµε το επιθυµητό αποτέλεσµα. β) σαφείς οδηγίες ως προς το µέτρο, τις αντιθέσεις, τις νότες ή όποιο άλλο στοιχείο θα χρησιµοποιηθεί. γ) σταδιακή απόκτηση δεξιοτήτων των µαθητών/τριών. Πρώτο στάδιο είναι να δηµιουργήσουν πρώτα το ρυθµό µε καρτέλες, στη συνέχεια να προσθέσουν νότες, αρµονία (που µπορούν να εκτελέσουν) και σε τελικό επίπεδο να ενορχηστρώσουν τη δηµιουργία τους. δ) εξερεύνηση του ζητούµενου υλικού από τους µαθητές (να παίζουν ή να τραγουδούν αυτό που θα δηµιουργήσουν) και στη συνέχεια να το καταγράφουν µε κάποια µορφή σηµειογραφίας και να το ηχογραφούν) ε) διαφοροποίηση οδηγιών (κάθε οµάδα µπορεί να εργαστεί µε διαφορετικό ύφος, µε διαφορετικό µέσο, κ.λπ.) ως προς το είδος της µουσικής, το ύφος της, την υφή, το βαθµό δυσκολίας και το µέσο εκτέλεσης, π.χ. όργανα, χορό, τεχνολογία, κ.λπ. στ) η λεκτική περιγραφή-παρουσίαση και αξιολόγηση της εργασίας τους και της εργασίας των συµµαθητών/τριών ζ) η ηχογράφηση-οπτικογράφηση των δηµιουργικών εργασιών των µαθητών για τη δηµιουργία αρχείου, αξιολόγησης, portfolio, κ.λπ.. 3.3. Εκτέλεση - ενορχήστρωση Η δραστηριότητα της εκτέλεσης είναι σηµαντικό µέρος του µαθήµατος, αφού µέσα από αυτή οι µαθητές βιώνουν και αναπτύσσουν µουσικές δεξιότητες. Η εκτέλεση ξεκινά από το επίπεδο της αφόρµησης µε παιγνίδι, τραγούδι, χορό, κίνηση, κ.λπ., στη συνέχεια οι µαθητές/τριες εκτελούν µέσα από παρτιτούρα το τραγούδι ή το µουσικό θέµα του µαθήµατος της ηµέρας, εκτελούν στα όργανα µέρος από το τραγούδι αυτό, εκτελούν ενορχηστρωµένο µέρος από το τραγούδι και τέλος εκτελούν τη δηµιουργική τους εργασία ενορχηστρωµένη.
Κριτήρια για την επιλογή ποιοτικού υλικού σε σχέση µε την εκτέλεση στο µάθηµα της µουσικής είναι: α) η επιλογή του τραγουδιού που πρέπει να καλύπτει ένα ευρύ φάσµα ειδών µουσικής όπως, κλασική, παραδοσιακή, µουσικές του κόσµου, ροκ, τζαζ, κ.λπ. β) η απόλυτη σχέση του τραγουδιού µε την έννοια που διδάσκεται, τουλάχιστο σε µικροεπίπεδο γ) η σχέση του τραγουδιού µε τον κοινωνικό περίγυρο. Να µην είναι έξω από την πραγµατική ζωή, µε προσοχή στα θέµατα βίας, βωµολοχίας, κ.λπ. δ) η έκταση και ο τόνος να είναι κατάλληλα (να µπορούν οι µαθητές/τριες να το τραγουδήσουν, να έχουν τον κατάλληλο τόνο ή να τον µετακινούν) ε) ο βαθµός δυσκολίας του τραγουδιού (είτε ως προς το ρυθµό, είτε ως προς τα διαστήµατα, κ.λπ.) στ) το τραγούδι να επιδέχεται συνοδείας όπως ισοκράτηµα, οστινάτι, µπορντούν, δεύτερη µελωδία, να είναι κανόνας, κ.λπ. ζ) µικρό απόσπασµα από µουσικό έργο (π.χ. θέµα), που να είναι µικρής διάρκειας η) ο βαθµός δυσκολίας να επιλέγεται µε βάση το επίπεδο των µαθητών/τριών θ) να προκαλεί το ενδιαφέρον των µαθητών/τριών ι) να απολαµβάνουν οι µαθητές/τριες την εκτέλεση. 3.4. ηµιουργία διδακτικού υλικού Οι εκπαιδευτικοί που µπαίνουν στη διαδικασία αναζήτησης και δηµιουργίας πρωτότυπου διδακτικού υλικού, συχνά µοιάζουν µε «ερωτευµένους» ή «µεθυσµένους». Ο λόγος είναι απλός. Ο/Η εκπαιδευτικός βρίσκεται σε ένα συνεχή προβληµατισµό για τον τρόπο µε τον οποίο θα καλύψει τις ανάγκες των µαθητών/τριών του/της. Ανάγκες οι οποίες, τις περισσότερες φορές, ποικίλουν. Έτσι, σκέφτεται συνεχώς τι θα µπορούσε να βοηθήσει στην κάθε περίπτωση που τον/την απασχολεί. Τα ερεθίσµατα από την καθηµερινή ζωή δεν µπορεί να περνούν αδιάφορα. Ένα τραγούδι που θα ακούσει τυχαία στο ραδιόφωνο, µια ιδέα παρµένη από ένα θεατρικό έργο, ένα σύµβολο από κάποια τελετή κ.λπ. µπορεί να αποβούν σωσίβιες λύσεις για τα προβλήµατα που απασχολούν τους/τις εκπαιδευτικούς σε καθηµερινή και συνεχή βάση. 4. ΠΗΓΕΣ Britten, Benjamin and Holst, Imogen., Music for Recorders, Boosey and Hawkes. Bennett, Roy., (1983). Contemporary Music, Longman, Group Limited. Bolkovac, Edward and Johnson, Judith., (1996). 150 Rounds for Singing and Teaching, Boosey & Hawkes, ISBN M-051-808601. Hunt, Peter., (2001). Voiceworks, Oxford: Oxford University Press. Burnett, Moyra and Alcock Janey., (1955). A Song to Sing, University of London Press. Curriculum and Assessment in Scotland Expressive Arts. Godinho, José., Από σεµινάρια για τους καθηγητές Μουσικής, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002), Πανεπιστήµιο Λευκωσίας, (2008). Heisler, Kerry., Strictly Warm-Ups, Vo. 1 Choral Resource, Canada, ISBN 0-9738446-0-4. Holst, Imogen., Duets for Descant Recorders. Twenty Five Practical Lessons for the Beginner, Boosey and Hawkes, 17640. McNicol, Richard., (1996). Music Explorer Project Book. 24 creative classroom projects, Oxford University Press, ISBN 0 9528934 0 1. McNicol, Richard., (1992). Sound Inventors, 32 creative music projects for the junior classroom, Oxford University Press, ISBN 0 19 321432 6. Paynter, J. & Aston., P. (1970). Sound and Silence, Cambridge Univsersity Press. Paynter, J., (1992). Sound and Structure, Cambridge University Press.
Paynter, John., (1976). All Kinds of Music. No 1-3 Voices, Oxford University Press, ISBN 0 19 3215071. Swanwick, Keith., (1994). Musical Knowledge: Intuition, Analysis and Music Education, London: Routledge. Swanwick, Keith., (1988). Μusic, Mind and Music Education, London: Routledge. Swanwick, Keith., (1999). Teaching Music Musically, London: Routledge.