Τεύχος 1 ο - Άρθρο 20 ο ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ, ΕΝΑ ΔΙΛΗΜΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Τσίντου Μαγδαληνή* Ιατρικό Τμήμα Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. *Editor in Chief, reviewer, webmaster. Περίληψη: Το ζήτημα της ευθανασίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχει απασχολήσει και συνεχίζει να απασχολεί γιατρούς, νομικούς και κοινωνικούς επιστήμονες. Στο άρθρο αυτό γίνεται μια προσπάθεια σφαιρικής διερεύνησης και βαθύτερης διείσδυσης στην έννοια του όρου ευθανασία. Η προσέγγιση από ιατρική σκοπιά, έχει σκοπό να σχολιάσει και να θέσει προβληματισμούς για ένα πραγματικά πολύπλοκο και δυσεπίλυτο πρόβλημα. Κυρίαρχο ρόλο στους προβληματισμούς αυτούς κατέχει ο ρόλος του γιατρού, η σχέση γιατρού αρρώστου και οι επιπτώσεις που μπορεί να υπάρξουν στο χώρο της υγείας από μια ενδεχόμενη νομιμοποίηση της ευθανασίας στη χώρα μας. Λέξεις κλειδιά: ευθανασία, ενεργητική, υποβοηθούμενη, παθητική ευθανασία. 1. Εισαγωγή. Με τον όρο «ευθανασία» σήμερα, εννοούμε την πράξη ή την παράλειψη πράξης από τη μεριά του γιατρού, με τη συναίνεση ή την μη-συναγόμενη αντίθεση του ασθενούς, ο οποίος βρίσκεται στα τελικά στάδια ανίατης και επώδυνης νόσου, ώστε να επέλθει ο θάνατος με τρόπο γλυκύ και ανώδυνο. Το θέμα της ευθανασίας δεν είναι καινούριο. Ήδη στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, η ευθανασία ήταν καθημερινή πραγματικότητα παρά την αντίθετη γνώμη του μεγαλύτερου μέρους των γιατρών της Ιπποκράτειας σχολής [1]. Η γνώμη αυτή
ενισχύθηκε με την άνοδο του Χριστιανισμού και από το 1870, όταν ο Samuel Williams πρότεινε την ευθανασία με χρήση αναισθητικών και μορφίνης [2], μέχρι σήμερα, έχουν προηγηθεί πολλές συζητήσεις με τη συμμετοχή γιατρών, νομικών και κοινωνικών επιστημόνων. Τα τελευταία χρόνια, το Βέλγιο, η Ολλανδία και η πολιτεία Oregon των Η.Π.Α., έχουν νομιμοποιήσει την ευθανασία, προκαλώντας νέες συζητήσεις στην παγκόσμια κοινότητα. 2. Εννοιολογικός προσδιορισμός. Η λέξη «ευθανασία» έχει ελληνικές ρίζες. Είναι παράγωγο του επίθετου «ευθάνατος» που προσδιορίζει τον εύκολο, ανώδυνο και ήσυχο θάνατο του ανθρώπου [3]. Η ευθανασία με αυτή την έννοια, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο κάποιος γίνεται «ευθάνατος», περιγράφεται από τον Όμηρο όταν προμαντεύεται ο θάνατος του Οδυσσέα «ο θάνατός σου, λέω, θα σε βρει απόμακρα από τη θάλασσα, ήσυχος και γλυκός, τέτοιος θα ρθει να σε σβήσει» [4]. Ο θάνατος που αποτελεί τελεσίδικη και αμετάκλητη απόφαση της φύσης και όχι απόφαση τρίτου προσώπου. Έτσι η ευθανασία με τη σημερινή σημασία της, θα έπρεπε ορθότερα ιατρονομικά να αποδίδεται σαν ευ-θανάτωση, όπως συμβαίνει με τον αγγλοσαξονικό όρο «mercy killing» δηλαδή θανάτωση (killing) που καλύπτεται από τις ανθρωπιστικές προθέσεις (mercy-ελεήμων). Το ζήτημα της ευθανασίας κινείται ανάμεσα στις ισχυρές και αντίρροπες δυνάμεις μεταξύ του εγγυημένου ιατρικού καθήκοντος και της οριοθέτησης της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης του ανθρώπου. Σκοπός του άρθρου αυτού δεν είναι η νομική διερεύνηση ενός δυσεπίλυτου προβλήματος του Ποινικού Κώδικα. Είναι η παράθεση κάποιων ιατρικών σκέψεων, με σκοπό τη συνειδητοποίηση της έννοιας της ευθανασίας, πέρα από το «νόμιμο ιατρικό θάνατο». 3. Ευθανασία και ιατρικό καθήκον.
Η κατηγοριοποίηση της ευθανασίας σε ενεργητική (όταν ο γιατρός χορηγεί θανατηφόρες δόσεις φαρμάκων στον ασθενή), σε υποβοηθούμενη αυτοκτονία (ο γιατρός παρέχει βοήθεια στον ασθενή προκειμένου αυτός να τερματίσει τη ζωή του) και παθητική (όταν ο γιατρός παραμένει αδρανής ή διακόπτει τη μηχανική υποστήριξη σε ασθενείς με διαπιστωμένο εγκεφαλικό θάνατο), έχει διδακτικό χαρακτήρα αφού τα όρια της διάκρισής τους είναι πλέον ασαφή [5]. Οι δύο πρώτες (ενεργητική και υποβοηθούμενη αυτοκτονία) είναι κραυγαλέα απορριπτέες. Η απόλυτη προστασία της ζωής υπερέχει μπροστά στο συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης που οριοθετείται στην απαγορευμένη ετερο-προσβολή. Η επίκληση οποιουδήποτε ανθρωπιστικού λόγου κάμπτεται μπροστά στην προστασία της ζωής και δεν μπορεί να δικαιολογήσει την σκοπούμενη ανακούφιση του ασθενούς μέσω της ανώδυνης θανάτωσής του. Τι συμβαίνει όμως όταν ο άνθρωπος, χτυπημένος από ανίατη ασθένεια, σπαραγμένος από τον πόνο, απελπισμένος από τον αφανισμό της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς του, έχοντας φθάσει στο έσχατο σημείο καθηλωμένος στο κρεβάτι κάποιου νοσοκομείου και έχοντας μετατραπεί πολλές φορές από μοναδική ψυχο-σωματική οντότητα σε «περιστατικό», ελπίζει πλέον μόνο στη λύτρωση του θανάτου; Εδώ προκύπτει το δίλημμα της ευθανασίας που ορθώνεται απέναντι από το ιατρικό καθήκον, στις πραγματικές του διαστάσεις. Τι πρέπει να κάνει ο θεράπων ιατρός; ποιος είναι ή πρέπει να είναι ο ρόλος του; Σίγουρα ο ρόλος του γιατρού δεν είναι να ακροβατεί πάνω σε ακραίες και διλημματικές θεωρήσεις οντολογικών και υπαρξιακών προβλημάτων. Δεν μπορεί να αποφασίζει για το θάνατο κάποιου ανθρώπου. Ο θάνατος σαν τελεσίδικη απόφαση της φύσης είναι αποδεκτός αλλά όχι κατανοητός αφού δεν αποτελεί βιωματική εμπειρία κανενός και κανένας που ήδη έχει πεθάνει δεν τον έχει περιγράψει. Ό,τι γνωρίζουμε περί θανάτου είναι θεωρητικό και υπεραπλουστευμένα μπορούμε να τον ορίσουμε σαν απουσία ζωής. Γι αυτό το αναπόφευκτο αλλά μη κατανοητό γεγονός που περικλείει την αποτίμηση της αξίας της
ζωής και καθορίζει το αμετάκλητο τέλος της μοναδικής ζωής ενός μοναδικού ανθρώπου, δεν μπορεί να αποφασίζει ο γιατρός. Ο Ιπποκράτης όρισε την Ιατρική με τρόπο που παραμένει επίκαιρος. «Και πρώτα θα ορίσω τι είναι η Ιατρική, η με κάθε τρόπο ανακούφιση των νοσούντων από τον πόνο και τις κακουχίες των νοσημάτων» [7]. Η ανακούφιση του πόνου, τόσο του σωματικού όσο και του ψυχικού, φαίνεται ότι πρέπει να είναι το κυρίαρχο μέλημα του γιατρού. Δεν είναι σίγουρα μια απλή διαδικασία. Χρειάζεται συνολική αντιμετώπιση και ομαδική προσπάθεια με τη συμμετοχή νοσηλευτών, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών. Διάφορα μέσα που μας παρέχει η σύγχρονη Ιατρική, δίνουν τη δυνατότητα επιτυχούς αντιμετώπισης του σωματικού πόνου ενώ παράλληλα μπορούμε να υποστηρίξουμε τον ψυχισμό του αρρώστου με μη-φαρμακολογικά μέσα. Ο γιατρός οφείλει να αντιμετωπίσει και να θανατώσει τον πόνο και τον φόβο του αρρώστου, να διατηρήσει την ελπίδα του ότι δεν θα υποφέρει, βαδίζοντας προς το αναπόφευκτο. Οι πράξεις αυτές μπορούν να εμπεριέχουν την σημασία της ευθανασίας όπως πρέπει πραγματικά να εννοείται, απέχοντας ουσιαστικά από την έννοια «mercy killing». 4. Ευθανασία και τεχνολογία. Στη σύγχρονη τεχνοκρατούμενη κοινωνία, η τεχνολογία έχει δώσει τη δυνατότητα της διατήρησης και συντήρησης της ζωής με μηχανικά μέσα. Αυτό έχει δημιουργήσει στους ασθενείς εξωπραγματικές προσδοκίες από τους γιατρούς και απογοήτευση και οργή στους συγγενείς όταν διαψεύδονται οι προσδοκίες τους. Το κριτήριο της αποτελεσματικότητας / κόστους [8] που κατά κύριο λόγο κινεί τα νήματα της σημερινής χρηματοκρατούμενης πραγματικότητας, δεν μπορεί να αποτελεί και το κριτήριο τερματισμού της ζωής ενός ανίατου ασθενούς που επιβιώνει μόνο χάριν της τεχνολογίας και βρίσκεται ήδη σε μηανατάξιμη φυσική κατάσταση. Η έλλειψη προοπτικής για αποκατάσταση της αυτοδύναμης βιολογικής λειτουργίας του ασθενούς [9], φαίνεται να προσδιορίζει την υποστήριξη της φθίνουσας ζωής σαν «μάταιη» ή «άσκοπη». Όροι γενικευμένοι και αδόκιμοι τόσο από
ιατρική όσο και δεοντολογική άποψη. Στις καταστάσεις αυτές, συχνά οι αποφάσεις είναι σκληρές. Φυσικά απέχουν από την καθαρά υλιστική άποψη ότι η οικονομία προστατεύει τη ζωή όποιου συμμετέχει στις παραγωγικές δραστηριότητες και απαξιώνει τη ζωή ανίατων ασθενών στο τελικό στάδιο. Η ζωή ενός ανθρώπου δεν μπορεί απλά να θεωρείται σαν μέσον που προσφέρει στην οικονομία. Παρά το γεγονός ότι αυτές οι σκληρές αποφάσεις επιδοκιμάζονται από το σύνολο των νομικών επιστημόνων [10], αυτό μπορεί να έχει σημασία μόνο με την έννοια του μη-ποινικού αδικήματος. Η νομιμοποίηση του τερματισμού της ζωής αυτών των ασθενών, ενέχει τον κίνδυνο της επιφόρτισης του γιατρού με την υποχρέωση της αξιολόγησης της ζωής του αρρώστου και το καθήκον του τερματισμού της με βάση χρηματοοικονομικά κριτήρια. Δεν πρέπει να ξεχνούμε τον τρόπο με τον οποίο ο Ιπποκράτης δίδαξε την κατά τη γνώμη του σωστή αντιμετώπιση αυτών των αρρώστων. «Και να μη παρεμβαίνουν επιθετικά σε απελπιστικές καταστάσεις αρρώστων, γνωρίζοντας ότι η Ιατρική δεν μπορεί να παράσχει θεραπεία σε αυτές τις περιπτώσεις» [7]. Ο Ιπποκράτης βέβαια είναι σίγουρο ότι δεν θα μπορούσε να έχει μαντέψει τη σημερινή τεχνολογική εξέλιξη, όμως ο σεβασμός στην κλασσική, διαχρονική ηθική που άφησε παρακαταθήκη στην ανθρωπότητα, σε συνδυασμό με τη λογική χρήση της τεχνολογίας, δείχνουν ότι το αναπόφευκτο τέλος αυτής της κατηγορίας των ανίατων ασθενών δεν μπορεί να περιλαμβάνεται στην έννοια της ευθανασίας. 5. Κίνδυνοι κατάχρησης. Στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη και ελευθεριάζουσα κοινωνία, όπου η ιδεολογική απαξίωση φαίνεται να είναι ο κανόνας, η ευθανασία (με τη σύγχρονη σημασία του όρου) φαίνεται να απειλεί τα θεμέλια της μοναδικής σχέσης που πρέπει να υπάρχει μεταξύ γιατρού και αρρώστου. Μια σχέση ήδη κλονισμένη από τους managers των σύγχρονων «πωλητών υγείας», που εμείς οι γιατροί έχουμε υποχρέωση να επαναφέρουμε στην αρχική της μορφή, να τη διατηρήσουμε αναλλοίωτη και να την προστατεύσουμε. Αλήθεια, πως θα σκεφτόταν
κάποιος που σαν μελλοντικός ίσως ασθενής, θα έπρεπε να καταθέσει τη ζωή του στο γιατρό που είναι υπέρμαχος και συγκαταβατικός στην ευθανασία; Στην Ολλανδία, όπου σύμφωνα με τη Rita Marker της International Anti-Euthanasia Task Force, το 15% των θανάτων αποδίδονται σε ευθανασία, έχει οδηγήσει σε ανεκδοτολογικές περιπτώσεις ηλικιωμένων ασθενών που αρνούνται ακόμα και την εισαγωγή τους στο νοσοκομείο, χωρίς πραγματικά να ενδιαφέρονται καθόλου για το αν ο γιατρός τους ενέχεται σε περιπτώσεις ευθανασίας σε επίπεδο ηθικής αυτουργίας ή πραγματικής συμμετοχής. Σε μια ηθικά αφερέγγυα κοινωνία σε πολλά επίπεδα, η μοναδική σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ γιατρού και αρρώστου, φαντάζει σαν το μοναδικό ίσως θεμέλιο σε κάθε σύστημα παροχής υγείας. Αυτό το θεμέλιο οφείλουμε να διατηρήσουμε μακριά από κάθε τι που θα μπορούσε να το προσβάλει. Η νομιμοποίηση της ευθανασίας φαίνεται να είναι μια σοβαρή απειλή που μπορεί να υποσκάψει αυτό το θεμέλιο με απροσδιόριστες συνέπειες για το κοινωνικό σύνολο. 6. Ιατρική και Νομική επιστήμη, μπορεί να συνυπάρξουν στην ευθανασία; Βέβαια η δημιουργία ενός σύγχρονου Καιάδα όπου θα απορρίπτονται όλοι οι ανίατα πάσχοντες, η πιθανότητα γενοκτονίας ή η λογική της πολιτικής του προγραμματισμένου θανάτου προς όφελος της κοινωνίας, φαίνονται εξωπραγματικές Μια συσκευή ευθανασίας που εφευρέθηκε από τον Δρ. Philip Nitschke, που διευκόλυνε τη ευθανασία μέσω βαρέων δόσεων φαρμάκων. Η οθόνη laptop καθοδηγούσε το χρήστη μέσω μιας σειράς βημάτων και ερωτήσεων για να διασφαλιστεί ότι αυτός/αυτή ήταν πλήρως έτοιμοι. Η μηχανή βρίσκεται σε ένα μουσείο. Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/euthanasia υπερβολές. Η νομοθετική ρύθμιση της ευθανασίας δεν μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για την πραγματοποίηση ενός εφιάλτη. Δεν μπορεί όμως επίσης να προσδιορίζει με ακρίβεια το εγγυημένο ιατρικό καθήκον ούτε να το οριοθετεί.
Καμία κοινωνία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα δεν λειτούργησε χωρίς την ύπαρξη νόμων. Όμως η μοναδική σχέση γιατρού αρρώστου δεν μπορεί να καθορίζεται από άρθρα του ποινικού κώδικα. Αντίθετα η πιθανότητα απραξίας ενός γιατρού που καλείται σε καταστάσεις ιδιαίτερα επείγουσες και καθοριστικές για τη ζωή του αρρώστου, να ασκήσει την επιτρεπόμενη κινδυνώδη δράση (επείγουσα τραχειοτομή, καρδιοπνευμονική αναζωογόνηση, κ.λ.π.), μπορεί να οφείλεται στη νομική απειλή που πανεύκολα μπορεί να μετατραπεί σε νομική εμπλοκή. Ο φόβος αυτός δε μπορεί να είναι ο καλύτερος σύμβουλος σε τέτοιες καταστάσεις και έτσι ο γιατρός να γίνεται άθελά του αιτία της απώλειας της ζωής ενός συνανθρώπου μας. Το ζήτημα της ευθανασίας φαίνεται να είναι πραγματικά σύνθετο, δυσεπίλυτο και αμφιλεγόμενο. Η έννοια του όρου, όπως αυτή χρησιμοποιείται σήμερα, ίσως πρέπει να επανα-προσδιοριστεί. Οι ενδεχόμενες καταχρήσεις έχουν τόσο απάνθρωπο χαρακτήρα όσο ίσως και η αβασάνιστη πλήρης απόρριψη της ευθανασίας σε ακραίες υπαρξιακές καταστάσεις του θνήσκοντα, όπου δε μπορεί να γίνεται λόγος για απόλυτη και αδιαβάθμητη προστασία της ζωής [10]. Εάν και κατά πόσο ο θάνατος αυτών των ασθενών εμπίπτει στη γενική έννοια της ευθανασίας, είναι ερώτημα που η απάντησή του αφήνεται στον αναγνώστη. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του ατόμου και της ελεύθερης βούλησης να αποχωρήσει με αξιοπρέπεια από τη ζωή, πρέπει να είναι σεβαστό από την πολιτεία. Αυτή οφείλει να βρει τρόπο εκπλήρωσης αυτής της επιθυμίας απόφασης, στην οποία όμως ο γιατρός δεν μπορεί να αποτελεί τελεστικό όργανο, αφού εξ ορισμού ο ρόλος του είναι η προστασία και η διατήρηση της ζωής...... Βιβλιογραφία: 1. Amundsen DW. «The physician's obligation to prolong life: a medical duty without classical roots», Hastings Cent Rep 8: 23-30, 1978. 2. Williams SD. «Euthanasia. London: Williams and Norgate», 1872. 3. Τζαβάρας Γ. «Το βέβαιο του θανάτου», εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1982. 4. Ομήρου Οδήσεια, Ραψωδία Λ, Μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτης.
5. Βούλτσου, Ο ρόλος της αυτοδιάθεσης του αρρώστου στην οριοθέτηση του ιατρικού καθήκοντος για τεχνητή υποστήριξη της ζωής που φθίνει, Χρ. ΝΖ, 121 επ. 7. Ιπποκράτους, Περί τέχνης 3. 8. Σ. Μιχαήλ «Τεχνολογίες της Υγείας και Τεχνολογίες Εξουσίας στην όψιμη παγκοσμιοποίηση», Τετράδια Ψυχιατρικής Νο 72, 2000. 9. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Εγκλήματα κατά της ζωής, εκδ.2η, 2001. 10. Μπέκα, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον ποινικό κώδικα, 2004.