Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Περιβάλλοντος Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Περιβάλλοντος Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας Πτυχιακή Εργασία Θέμα: Επιμέλεια: Καραμίτα Χρυστάλλα Επιβλέπων Kαθηγητής: Κουτσούμπας Δρόσος Μυτιλήνη, 2013

Στους σφουγγαράδες που κείτονται θαμμένοι στην Μπαρμπαριά, μακριά από τις οικογένειες τους 2

Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον Κ. Κουτσούμπα Δρόσο για τη συνεργασία, την καθοδήγηση και βοήθεια που μου προσέφερε στην συγκρότηση και ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Θέλω επίσης να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς επιτροπής και συγκεκριμένα τον K. Μπατζάκα Ιωάννη και τον Κ. Μπακόπουλο Βασίλη που διέθεσαν τον πολύτιμο χρόνο τους για να διαβάσουν και να αξιολογήσουν την εργασία αυτή. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου Δημήτρη, Εμμανουέλλα, Θεόφιλο, Μαρίκα και Ταίσια για την αγάπη τους και την συμπαράσταση τους στην κοινή μας πορεία προς την γνώση. Τα αδέρφια μου Ανδρέα και Μαρία καθώς και τους φίλους μου Βαγγέλη, Γιώργο, Μάνο και Χρυστάλλα, για την ηθική υποστήριξη που μου προσέφεραν όλο αυτό τον καιρό. Επιπρόσθετα θα ήθελα να δηλώσω τις ευχαριστίες μου στα μέλη του ναυτικού μουσείου Καλύμνου, Ασπροποταμίτη Ιωάννη, Παντελή Ιωάννη και Χειλά Ιωάννη για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου προσέφεραν κατά την διάρκεια της πρακτικής μου άσκησης καθώς και στους σφουγγαράδες της Καλύμνου εν ενεργεία και μη για το μαγικό αλλά σκληρό ταξίδι που μου προσέφεραν. Κλείνοντας οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου Παύλο και Σεβαστή που με στήριξαν και με ενίσχυσαν πνευματικά και υλικά στα χρόνια των σπουδών μου. 3

Περίληψη Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας είναι να γίνει μια ανασκόπηση των μεσογειακών σπόγγων με έμφαση στα είδη που εμφανίζουν αλιευτικό και εμπορικό ενδιαφέρον, την καταγραφή των αλιευτικών πεδίων, την γεωγραφική εξάπλωση των ειδών, την καταγραφή των μεθόδων σπογγαλιείας καθώς και την διερεύνηση μιας Θ.Π.Π. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού αρχικά πραγματοποιήθηκε μια βιβλιογραφική ανασκόπηση, και έπειτα συντάχθηκε ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο απαντήθηκε από έμπειρους σπογγαλιείς της Καλύμνου. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε περιλαμβάνει εκτός από το ερωτηματολόγιο, μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας για την καλύτερη δυνατή κατανόηση της εκμετάλλευσης των σφουγγαριών, τα ενδιαιτήματά τους, τις αλιευτικές τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και τα αλιευτικά πεδία της Μεσογείου που προτιμήθηκαν από τους αλιείς. Συμπερασματικά τα δεδομένα τα οποία προέκυψαν αφορούν αρχικά τα αλιευτικά πεδία τα οποία προτιμούσαν οι αλιείς και κυρίως αυτά του Ελλαδικού χώρου. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στα είδη προτίμησης προς αλίευση (Hippospongia communis, Spongia officinalis mollissima, Spongia officinalis adriatica, Spongia agaricina και Spongia zimocca). Επιπρόσθετα γίνεται λόγος για τις κυριότερες αλιευτικές μεθόδους οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν με την πάροδο των χρόνων, όπως για παράδειγμα η μέθοδος του ναργιλέ η οποία είναι αυτή που χρησιμοποιείτε κατά κύριο λόγο στις μέρες μας. Παράλληλα γίνεται αναφορά στην επιθυμία για δημιουργία και συμμετοχή τεχνιτών μέσων σπογγοκαλλιέργειας στο νησί της Καλύμνου. Κλείνοντας καταγράφηκε η αντίδραση των αλιέων στο ενδεχόμενο δημιουργίας Θ.Π.Π., ένα καθεστώς το οποίο πρέπει να εξεταστεί διεξοδικά έτσι ώστε να αποφευχθούν αναταράξεις στα θαλάσσια οικοσυστήματα του νησιού. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ 18 Ερωτηματολόγια. 18 Ανάλυση Ερωτηματολογίων. 19 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ- ΣΥΖΗΤΗΣΗ 20 Αλιευτικά πεδία στην Μεσόγειο. 20 Είδη σπόγγων Μεσογείου εμπορικού ενδιαφέροντος. 21 Γεωγραφική εξάπλωση των σφουγγαριών. 25 Σπόγγοι στον ελλαδικό χώρο. 27 Μέθοδοι σπογγαλιείας. 28 Γκαγκάβα. 28 Καμάκι. 30 Γυμνοί δύτες (σκανδαλόπετρα). 30 Σκάφανδρο. 32 Σύστημα Φερνέζ. 34 Η μέθοδος του Ναργιλέ. 35 Τρόποι επεξεργασίας των σπόγγων 36 Σπογγοκαλλιέργεια 38 Αποτελέσματα ερωτηματολογίου 41 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 81 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το σύνολο των περιοχών της γης που καλύπτονται από νερό στο οποίο διαβιούν ζωντανοί οργανισμοί αποτελεί το υδάτινο οικοσύστημα που απλώνεται στα τρία τέταρτα της επιφάνειας της Γης. Το υδάτινο οικοσύστημα διακρίνεται σε δύο κύριες κατηγορίες αυτή των θαλάσσιων και των γλυκών νερών, καθώς και σε μικρότερες λαμβάνοντας υπόψη παραμέτρους όπως η αλατότητα, η συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα, η περιεκτικότητα του νερού σε θρεπτικά στοιχεία καθώς και το ποσοστό της ηλιακής ακτινοβολίας που φτάνει στα υδάτινα στρώματα, παράγοντες που καθορίζουν την κατανομή των ζωντανών οργανισμών στο νερό. 1 Η ποικιλομορφία που εμφανίζεται σε όλα τα είδη των ζωντανών οργανισμών που εντοπίζονται μεταξύ των άλλων στα χερσαία, θαλάσσια και άλλα υδάτινα οικοσυστήματα καθώς και στα οικολογικά συμπλέγματα που στελεχώνονται από τους οργανισμούς αυτούς αποτελεί την "Βιολογική ποικιλότητα". Ο ορισμός αυτός καθορίστηκε στη σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα που υπογράφηκε από πολλά κράτη μέλη κατά την Παγκόσμια Σύνοδο Κορυφής στο Rio de Janeiro (Βραζιλία) το 1992, και περιλαμβάνει την ποικιλότητα μέσα σε ένα είδος, μεταξύ διαφορετικών οικοσυστημάτων. 2 Οι ωκεανοί και η ξηρά έχουν παρεμφερείς διαβαθμίσεις βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με το γεωγραφικό τους πλάτος και παρόλο που οι πρώτοι αποτελούν το σημαντικά μεγαλύτερο θησαυροφυλάκιο ζωής στον πλανήτη, αυτό δεν αντανακλάται σε όλα τα πρότυπα βιοποικιλότητάς τους, για τα οποία υπάρχει ελλιπής γνώση. Συγκεκριμένα μια αύξηση πολλών τάξεων εμφανίζεται καθώς κινούμαστε από τις πολικές προς τις τροπικές περιοχές ενώ παράλληλα παρατηρείται διαβάθμιση της βιοποικιλότητας και συναρτήσει του γεωγραφικού μήκους τουλάχιστον στα ρηχά νερά. Ο Ινδό-Ειρηνικός Ωκεανός, η περιοχή που περιβάλλει τις Φιλιππίνες, την Ινδονησία, τη βόρεια Αυστραλία και τη Νέα Γουινέα, διαθέτει την υψηλότερη βιοποικιλότητα η οποία είναι μέγιστη στην κεντρική περιοχή του και μειώνεται προς τα 1 http://kpe-kastor.kas.sch.gr/biodiversity_site/b/aquatic_ecos.htm 2 Kevin J. Gaston, John I. Spicer, Βιοποικιλότητα-Μια εισαγωγή, επιμέλεια: Χαρίτων Χιντήρογλου, Δημήτρης Βαφείδης, University Studio Press, 2008 6

ανατολικά. Η υψηλότερη βιοποικιλότητα ειδών στην θάλασσα σημειώνεται στις βενθικές βιοκοινωνίες και όχι στους οργανισμούς που ζουν στην στήλη του νερού ενώ μεταξύ των οικοτόπων μεγαλύτερη βιοποικιλότητα υπάρχει στους κοραλλιογενείς υφάλους και στο βένθος των μεγάλων βαθών. 3 Για εκατομμύρια χρόνια μια αχανής θάλασσα κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη. Οι παλαιογεωγράφοι ονόμασαν την θάλασσα αυτή Τηθύ. Η Τηθύς είχε κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά και χώριζε τις Ηπείρους σε δύο κύρια συγκροτήματα, ένα βόρειο και ένα νότιο. Πριν 65 εκατομμύρια χρόνια περίπου έχουμε τον κατακερματισμό της Τηθύος. Στο μέσο της παλαιάς Τηθύος σχηματίστηκε μια θάλασσα που ονομάστηκε Μεσόγειος και η οποία αποτελούσε την Αρχέγονη Μεσόγειο. Οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν στο διάστημα αυτό επέτρεψαν την ανάπτυξη κατά την διάρκεια του κατώτερου τριτογενούς μιας πλούσιας πανίδας τροπικού χαρακτήρα. 4 Σαν αποτέλεσμα της μετακίνησης της Αφρικανικής τεκτονικής πλάκας προς την Μεσόγειο κατά το τέλος του Μειόκαινου η Μεσόγειος έχασε τελείως την επαφή της με τον Ατλαντικό και μετατράπηκε σε μια σειρά από υφάλμυρες έως υπεράλμυρες λίμνες, την περίοδο αυτή η πανίδα της μεσογείου καταστράφηκε ολοσχερώς. Κατά το τέλος του Μειόκαινου η Μεσόγειος αντιμετώπιζε περιοδικά διαστήματα αποξήρανσης και μετατροπής της σε μια σειρά λεκανών, μια περίοδος γνωστή ως Μεσσηνιακή κρίση. Κατά την διάρκεια των παγετωδών περιόδων το υδατικό ισοζύγιο (εισροή εξάτμιση) ήταν θετικό στην Μεσόγειο και υπήρξε μια έξοδος θερμών με υψηλή αλατότητα νερών από την Μεσόγειο και εισροή κρύων νερών με χαμηλή αλατότητα από τον Ατλαντικό. Έτσι εισάγονται στην Μεσόγειο ψυχρόφιλα είδη πανίδας. Το αντίθετο φαινόμενο συνέβαινε κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους. 5 Σύμφωνα με τις επικρατούσες παραδοχές, τα γεωλογικά και καιρικά φαινόμενα, όπως η σταδιακή αποκοπή της Μεσογείου από τον Ατλαντικό, η Μεσσηνιακή κρίση καθώς και οι παγετώδεις και μεσοπαγετώδεις περίοδοι, θεωρούνται ότι είναι αυτοί που έχουν διαμορφώσει το βιογεωγραφικό χαρακτήρα της Μεσογείου (Voultsiadou 2005). Θεωρείται 3 James W. Nybakken Θαλάσσια βιολογία- Μια οικολογική προσέγγιση μετάφραση: Μαρία Αποστολοπούλου, Γ. Βερροιόπουλος, Μαρία Θεσσαλού - Λεγάκη, κ.ά. Εκδόσεις Ίων, 2005 σελ30-31 4 Περισκόπιο της επιστήμης, Μάιος 1986, τεύχος 85, σελ 67-72 Δ. 5 Κουτσούμπας 2009, Σημειώσεις μαθήματος Θαλάσσιας Βιοποικιλότητας 7

ότι η χλωρίδα και πανίδα της Μεσογείου, προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από τον Ατλαντικό ωκεανό μέσω του στενού του Γιβραλτάρ. Η Μεσόγειος θάλασσα έχει παραδοσιακά χωριστεί σε δύο ζωογεωγραφικές περιοχές την Ανατολική και την Δυτική Μεσόγειο. Τις δύο αυτές κύριες μεσογειακές λεκάνες χωρίζει το γεωγραφικό φράγμα μεταξύ Σικελίας και ΒΑ Τυνησίας (Sara 1985; Soest 1994; Κουτσούμπας 2009). Αυτό το στενό πέρασμα έχει θεωρηθεί ως σύνορο ή φίλτρο για τις κινήσεις των οργανισμών από τον Ατλαντικό έως τη θάλασσα της Λεβαντίνης. Έχει γίνει πολύ μεγάλη συζήτηση για την διαβάθμιση της βιοποικιλότητας από την Δυτική προς την Ανατολική με βάση τον αριθμό των ειδών που απαντώνται σε κάθε περιοχή. Η λεκάνη της Δυτικής Μεσογείου έχει μικρότερο μέγιστο βάθος σε σχέση με την Ανατολική Μεσόγειο αλλά πρόκειται για μια σχετικά εύτροφη και παραγωγική λεκάνη όπου τα γεωμορφολογικά, κλιματολογικά και βιολογικά χαρακτηριστικά της διατηρούνται ομοιόμορφα σε όλη την έκταση στης λεκάνης και για αυτό το λόγω μπορεί να θεωρηθεί ως μια ενιαία λεκάνη. Εκτιμάται ότι η δυτική Μεσόγειος υποστηρίζει το περίπου το 87% του συνόλου της μεσογειακής πανίδας. Η λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, στην οποία εντάσσονται και οι Ελληνικές θάλασσες, διαφοροποιείται από την δυτική. Πρόκειται για μια ολιγότροφη λεκάνη με μικρή σχετικά παραγωγικότητα που είναι απομονωμένη από τον Ατλαντικό και εμφανίζει μεγαλύτερο μέγιστο βάθος από την δυτική. Στο πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν (μερικά εκατομμύρια χρόνια πριν), απομονώθηκε περισσότερο και τμήματα της ξεράθηκαν. Στην διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ότι η βιοποικιλότητα της ανατολικής Μεσογείου δεν έχει ακόμη ανακάμψει από αυτή την κρίση και για τον λόγο αυτό η χλωρίδα και η πανίδα είναι, συγκριτικά, φτωχότερες. Οι πρώτες αναφορές στην χρήση των σπόγγων χρονολογούνται στην περίοδο όπου άνθιζαν ο Αιγυπτιακός, ο Φοινικικός καθώς και ο Μινωικός πολιτισμός (1900-1750 π. Χ) όπου οι βασιλείς τους χρησιμοποιούσαν για την διακόσμηση των ιδιαίτερων διαμερισμάτων τους. Στα πρώτα γραπτά ελληνικά κείμενα, την Οδύσσεια και την Ιλιάδα, ο Όμηρος παρουσιάζει και την ιδιότητά τους ως εργαλείο υγιεινής ενώ ο Πλάτων, ο Αριστοφάνης και ο Ιπποκράτης περιγράφουν εκτενέστερα τις διαφορετικές χρήσεις των σπόγγων. Από πολύ νωρίς το είδος Hippospongia communis εμποτισμένο σε βαφή χρησιμοποιείται για να δώσει ζωντάνια στους άχρωμους τοίχους (Pronzato & Manconi, 2008), ενώ παράλληλα οι σπόγγοι χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα στην ιατρική, την καθαριότητα καθώς και τις πολεμικές 8

τέχνες. Στην λατινική λογοτεχνία της κλασικής ρωμαϊκής εποχής περιγράφεται η χρήση τους στην γεωργία καθώς επίσης και στο μαγείρεμα. Η πρώτη δήλωση για την αλιεία τους καταγράφεται από τον Οππιανό (2ος αιώνας π. Χ.) στα Αλιεύματα όπου περιγράφεται με λεπτομέρεια ο τρόπος συλλογής τους από δύτες της εποχής. Ο Αριστοτέλης στο έργο του Των περί τα ζώα ιστοριών δίνει λεπτομερή μορφολογική και οικολογική περιγραφή των σπόγγων προσδίδοντάς τους την ύπαρξη αισθήσεως και κατατάσσοντας τα στο βασίλειο των ζώων. 6 Με την άποψη του συντάχθηκαν ο Πλίνιος και ο Αιλιανός, οι οποίοι διαπίστωσαν ότι τα σφουγγάρια έχουν την ικανότητα να εκτελούν συσταλτικές και διασταλτικές κινήσεις όταν δεχθούν ένα ερέθισμα. Παρόλα αυτά μέχρι το 16 ο αιώνα επικρατούσε η αντίληψη ότι τα σφουγγάρια ήταν θαλάσσιος αφρός που στερεοποιήθηκε. Οι φυσιοδίφες Rondelet, Marsilly και στη συνέχεια ο Lamark και ο Cuvier, τα κατέταξαν στο ζωικό βασίλειο. Το 1940 ο Hyman, υπέδειξε την αποικιακή μορφή τους και το 1967 ο Brien τα τοποθέτησε οριστικά στο φύλο Μεταζώων, βάσει της δομής και του τρόπου ανάπτυξης τους. 7 Οι σπόγγοι αποτελούν αποκλειστικά πρωτόγονους, υδρόβιους, πολυκύτταρους οργανισμούς κυρίως των θαλάσσιων υδάτων χωρίς γνήσιους ιστούς ή όργανα. Απαντώνται στο βένθος όπου διαβιούν προσκολλημένοι σε υπόστρωμα εκτός από την περίοδο που βρίσκονται στο στάδιο της προνύμφης, και η οργάνωση τους βασίζεται σε ένα σύστημα πόρων και καναλιών. Τα γνωστά είδη σπόγγων καταμετρούνται στα 10.000 και παρατηρούνται μέχρι και τα 2.000m βάθους. Ο μεταβολισμός τους, η απελευθέρωση των γαμετών καθώς και η φυσιολογία τους γενικότερα, εξαρτάται από την κίνηση του νερού μέσω του υδροφόρου συστήματος. Οι σπόγγοι εμφανίζονται σε τρείς μορφολογικούς τύπους οι οποίοι είναι ασύμμετροι ή ακτινικά συμμετρικοί. Ο ασκώδης (Εικ. 1) είναι ο απλούστερος και σπανιότερος, αποτελούμενος από την γαστρική κοιλότητα και το στόμιο εξόδου. Ο συκώδης διαθέτει σχηματισμό κολπωμάτων ανεξάρτητων μεταξύ τους που ανοίγουν στην κεντρική κοιλότητα και τέλος ο λευκώδης, ένας περισσότερο πολύπλοκος τύπος που προήλθε από τον συκώδη, εμφανίζει σχηματισμό κυψελίδων εσωτερικά, οι 6 Hercher R. (εκδ.), Περι ζώων ιδιότητος Η16. 7 http://stachtes.stratosfountoulis.com/25.htm 9

οποίες σχηματίστηκαν από εγκόλπωση των πρωτογενών κολπωμάτων. 8 Εικόνα 1: Οι τρείς τύποι οργάνωσης των σπόγγων. Α. Ασκώδης, Β. Συκώδης, Γ. Λευκώδης. 9 Η γενική δομή των σπόγγων είναι απλή, εξωτερικά υπάρχει το πινακόδερμα που αποτελείται από τα πινακοκύτταρα, εσωτερικά το χοανόδερμα που αποτελείται από τα χοανοκύτταρα ενώ η ενδιάμεση ζελατινώδη ουσία η μεσοΰλη αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος της βιομάζας του σπόγγου μέσα στην οποία κινούνται κύτταρα διαφόρων τύπων (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη, 2008). Στον σκελετό των σπόγγων υπάρχουν πολυάριθμες κρυσταλλικές βελόνες, οι σκληρίτες, σε διάφορες μορφές και μεγέθη,ασβεστολιθικές,πυριτικές ή κεράτινες από ίνες σπογγίνης σχηματίζοντας στερεό πλέγμα, δίνοντας σχήμα στην μαλακή μεσοΰλη και ενισχύοντας έτσι τη δομή του σπόγγου (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη, 2008; Voultsiadou & Gkelis et al., 2005, De vos L, 1991). 8 Βουλτσιάδου Ε., Λαγουτάρη Ε., (2008). Σπογγοκαλλιέργεια, Βιοτεχνολογία- Αειφόρος χρήση του θαλάσσιου πλούτου. Εκδόσεις UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 2008. Σελ 20-21 9 http://paws.wcu.edu/dperlmutr/sponges.html 10

Εικόνα 2: Τομή ενός τυπικού λευκώδη σπόγγου (Webster 2007). Το φύλο Porifera προερχόμενο από ελληνική ονομασία πόρος + φέρω αποτελείται από τους σπόγγους (Voultsiadou & Gkelis, 2005). Οι σπόγγοι ταξινομούνται σε ένα ξεχωριστό υποβασίλειο, το υποβασίλειο Parazoa σε αντίθεση με τα υπόλοιπα Μετάζωα που τοποθετούνται στο υποβασίλειο Eumetazoa. Τα γνωστά είδη σπόγγων ανάλογα με τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, τη μορφή ανάπτυξης, τη συνοχή, το χρώμα, τη διανομή και την μορφολογία των στομίων εξόδου τους, ταξινομούνται στις τρείς κλάσεις που ακολουθούν (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη, 2008; Voultsiadou & Gkelis, 2005; Prozato & Manconi, 2008, Prozato et al.2003): Κλάση Ασβεστόσπογγοι (Calcarea) (εικ 3Α): Στην κλάση αυτή συμπεριλαμβάνονται όλοι οι τύποι οργάνωσης (ασκώδης, συκώδης, λευκώδης). Τα σκελετικά στοιχεία αποτελούνται από ανθρακικό ασβέστιο και μπορεί να είναι τριαξονικά, τετραξονικά ή μονοαξονικά. Κλάση Δημόσπογγοι (Demospongiae) (εικ 3Β): Την κλάση αυτή αντιπροσωπεύουν μόνο οι λευκώδεις σπόγγοι. Ο σκελετός τους δομείται από πυριτικές βελόνες ή ίνες σπογγίνης, ή και τα δυο ενωμένα σε πολύπλοκα δίκτυα. Στην κλάση αυτή ανήκουν όλα τα είδη σπόγγων μπάνιου που θα εξεταστούν παρακάτω. Κλάση Υαλόσπογγοι (Hexactinellida) (εικ 3Γ): Οι υαλόσπογγοι είναι η πιο αρχέγονη ομάδα και διαχωρίζονται από τις δύο άλλες κλάσεις εξαιτίας της συγκυτιακής δομής τους. Περιλαμβάνει τους σπόγγους με σκελετό από πυριτικούς εξακτινικούς σκληρίτες. 11

Α Β Γ Δ Εικόνα 3: Α. Τυπικός ασβεστόσπογγος. 10 Β. Τυπικός δημόσπογγος. 11 Γ. Τυπικός υαλόσπογγος. 12 Δ. Σκελετικά στοιχεία και των τριών κλάσεων, i) μονοαξονικά, ii) τριαξονικά, iii) τετραξονικά iv) πολυαξονικά. 13 Έπειτα από την υπεραλίευση και την σταδιακή μείωση της παραγωγής, η υποβάθμιση των φυσικών πληθυσμών επιδεινώθηκε από ένα μείζον περιστατικό ασθένειας που έπληξε τους μεσογειακούς σπόγγους το 1986 (Gaino et al. 1992). Αρχικά από το 1906 και το 1914, 10 http://www.seawater.no/fauna/porifera/calcarea.html 11 http://www.spongeguide.org/newresults.php?searchtype=3&taxa=2 12 http://sealifegifts.com/shop/dried-sealife/glass-sponge-hexactinellida 13 http://paleo.cortland.edu/tutorial/protista/porifera.htm 12

η αρρώστια δεν είχε τόσο μεγάλη επίδραση σε αυτούς, αλλά στα μετέπειτα χρόνια οι εκδηλώσεις της νόσου έγιναν πιο συχνές και θανατηφόρες (Webster 2007). Το 1986-1987 η νόσος προκαλεί μαζική θανάτωση των εμπορικών σπόγγων στα περισσότερα αλιευτικά πεδία στην κεντρική και ανατολική Μεσόγειο (Vacelet, 1994; Castritsi-Catharios, 1995; Castritsi-Catharios 2005). Στην δυτική Μεσόγειο η ασθένεια καταγράφηκε σε δυο περιοχές αλλά η ζημία του πληθυσμού των εμπορικών σπόγγων δεν ήταν σοβαρή (Gaino et al. 1992). Γύρω στο 1990 η μείωση των αποθεμάτων ήταν δραματική, στην Ελλάδα, Τουρκία, Κύπρο, Συρία, Αίγυπτο και στην Τυνησία η αλιεία των σπόγγων σταμάτησε για περίπου δυο αλιευτικές περιόδους (Gaino & Pronzato 1992; Castritsi- Catharios et al. 2005). Αρκετοί παράγοντες έχουν συνδεθεί με την αρχική εμφάνιση και την εξάπλωση της νόσου των σπόγγων, όπως τα βακτήρια, η υψηλή θερμοκρασία, η υπεραλίευση και τα κυρίαρχα ρεύματα (Gaino & Pronzato 1992; Vacelet 1994; Castritsi-Catharios and Kefalas, 1999; Pronzato, 1999). Η ασθένεια εμφανίστηκε αρχικά στην Τυνησία το Νοέμβριο του 1985 και ακολούθησαν κρούσματα στην Κύπρο (Μάρτιος 1986) και την Ελλάδα (Σεπτέμβριος 1986), ενώ οι σπόγγοι της Αίγυπτου παρέμειναν ανεπηρέαστοι μέχρι το 1987 (Vacelet 1994). Το ζήτημα παραμένει ως προς το αν η εξάπλωση της ασθένειας οφείλεται στην επιρροή των κυρίαρχων ρευμάτων ή στο αποτέλεσμα των υψηλών θερμοκρασιών που έχουν καταγραφεί στη Μεσόγειο τα τελευταία χρόνια (Prozato & Manconi 2008). Κατά την διάρκεια της εμφάνισης της νόσου, οι σπόγγοι αρχικά καλύπτονται από ένα λεπτό λευκό στρώμα που δημιουργείται από παθογόνους μικροοργανισμούς. Κατά την δεύτερη φάση η ζελατινώδη ουσία και τα κύτταρα εξαφανίζονται από την μεσοΰλη. Τέλος, η λύση του κυττάρου συνεχίζεται στο εσωτερικό και καταστρέφει τις ίνες σπογγίνης, πράγμα που κάνει τον σκελετό του σπόγγου εξαιρετικά εύθραυστο (Gaino & Pronzato 1989). Το ποσοστό ανάκτησης του πληθυσμού των σπόγγων έχει αναφερθεί ότι είναι πολύ χαμηλό. Ο πληθυσμός του S. officinalis εξαφανίστηκε από τη Μαρσάλα της Σικελίας το 1987 και επανεμφανίστηκε μόλις 5 χρόνια αργότερα, ενώ χρειάστηκαν περίπου 10 χρόνια για να επανέλθει ο αριθμός στα επίπεδα πριν την εξάπλωση της ασθένειας το 1986. Ωστόσο, ακόμα και μετά από 10 χρόνια παρατηρήσεων, το μέσο μέγεθος των δειγμάτων ήταν κατά το ήμιση μικρότερο από το μέσο μέγεθος πριν από τη νόσο (Prozato & Manconi 2008). Το γεγονός ότι οι πληθυσμοί των εμπορικών ειδών σπόγγων που βρίσκονται βαθύτερα από 40 μέτρα βάθους επηρεάστηκαν λιγότερο από την ασθένεια του 1986-1987 στην κεντρική 13

και ανατολική Μεσόγειο, πιθανόν να οφείλεται στα χαμηλότερα επίπεδα θερμοκρασίας που επικρατούν σε αυτά τα βάθη (Vacelet 1994; Castritsi-Catharios, 1995). Εικόνα 4: Σπόγγος που εμφάνισε την ασθένεια. Φωτ. Ναυτικό μουσείο Καλύμνου. Κάλυμνος και σπόγγος είναι δύο έννοιες αλληλένδετες. Η ζωή και ο πολιτισμός της Καλύμνου από την αρχαιότητα ως σήμερα ήταν πάντα δεμένη με τον σπόγγο γι αυτό άλλωστε η Κάλυμνος είναι ευρύτερα γνωστή ως το «νησί των σφουγγαράδων». Η μεγάλη ανάπτυξη της σπογγαλιείας στο νησί από το 18 ο αιώνα ως σήμερα υπήρξε παράγοντας ακμής και ευημερίας. Οι σπόγγοι έκαναν τον Καλύμνιο να ταξιδέψει όλη τη Μεσόγειο με τα σφουγγαράδικα καΐκια, να γνωρίσει λαούς και πολιτισμούς για να επιστρέψει στο νησί του γεμάτος εμπειρία και γνώση. Οι Καλύμνιοι ψάρευαν τους στα νερά του Αιγαίου, της Ιταλίας, της Κύπρου καθώς και σε όλο το μήκος των ακτών της Αφρικής. Η προετοιμασία των σφουγγαράδων για το δύσκολο ταξίδι τους γινόταν κάθε Φεβρουάριο και Μάρτιο. Διαρκούσε περίπου δύο μήνες αφού έπρεπε να μαζευτούν τα διάφορα εργαλεία της δουλειάς και να διευθετηθεί η τροφοδοσία του πληρώματος για όλο το ταξίδι που διαρκούσε εφτά με οχτώ μήνες. Η αναχώρηση γινόταν μετά από το Πάσχα αν αυτό ήταν νωρίς ή πριν από αυτό αν ήταν αργά. Όλα τα καΐκια, φρεσκομπογιατισμένα και φορτωμένα με όλα τα απαραίτητα για το ταξίδι τους, ήταν αραγμένα στη σειρά και περίμεναν για άλλη μια φορά την ώρα του φευγιού. Για να πραγματοποιηθεί ο αποχαιρετισμός και για το καλό τους κατευόδιο, απαραίτητος ήταν ο αγιασμός των καϊκιών. Μετά τον αγιασμό τα καΐκια που ήταν έτοιμα, αναχωρούσαν. Όμως πριν βγουν 14

από τη θάλασσα τη σταύρωναν. Έκαναν δηλαδή όλα μαζί το σημείο του σταυρού πριν βγουν από το λιμάνι. Όλες οι καμπάνες του νησιού χτυπούσαν για να κατευοδώσουν τα καΐκια μέχρι αυτά να χαθούν πίσω από το ακρωτήρι, πέρα στα Θέρμα. Οι γυναίκες που κατέβαιναν να αποχαιρετήσουν τους δικούς τους φορούσαν άσπρα μαντίλια για καλό κατευόδιο μα όταν έφευγαν τα καΐκια τα άλλαζαν με σκούρα. Τα καΐκια έφευγαν και αυτοί που έμεναν, έπαιρναν το δρόμο του γυρισμού στα άδεια σπίτια. Η Κάλυμνος και οι Καλύμνιοι στήριξαν τις τύχες τους και πέτυχαν τα πάντα χάρη στο σφουγγάρι και χάρη στην ενασχόλησή τους με τη θάλασσα. Η κοινωνική και πολιτιστική πορεία του νησιού, άρρηκτα δεμένη με την οικονομική του άνθιση, παρουσιάζει πάντα, στο μέτρο των δυνατοτήτων του νησιού, εμφανή πρόοδο και, πάντως, σημαντικότερη αυτής των άλλων νησιών. Η ενασχόληση του Καλύμνιου με τη θάλασσα, αλλά κυρίως με τη σπογγαλιεία, κράτησε τον πληθυσμό του νησιού σε επίπεδο ικανοποιητικό, συγκριτικά με άλλα νησιά που συνεχώς ερήμωναν. Ο συνδυασμός της άγονης Καλύμνικης γης με τη θάλασσα και το πανέμορφο Μεσογειακό βυθό διαμόρφωσαν το χαρακτήρα των Καλυμνίων. Του προσέδωσαν την ποικιλία και την ιδιομορφία που συνδυάζει το τραχύ με το ευγενικό της ψυχής. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με τους σπόγγους, τους βρίσκεις σε ένα εύρος βάθους από μερικά εκατοστά μέχρι 2500m, σε 10000 διαφορετικά είδη, με ποικιλία χρωμάτων και μεγεθών, με αφή πότε λεία και βελούδινη, πότε άγρια και σκληρή. Εκείνο όμως που πραγματικά κάνει μοναδική την Κάλυμνο είναι το γεγονός ότι εδώ και χρόνια, οι αλιείς της καταδύονται στη θάλασσα, για να αλιεύσουν σπόγγους. Είναι νησί εξοικειωμένων ανθρώπων στην κατάδυση. Η διαδοχή γενεών σφουγγαράδων διαμόρφωσε το σώμα και τη νοοτροπία τους. Η σημερινή πραγματικότητα, όμως, λόγω της αρρώστιας που μαστίζει τους σπόγγους από το 1986, έχει υποχρεώσει τον Καλύμνιο να στραφεί σε άλλες μορφές αλιείας. Τα σφουγγαράδικα καΐκια έχουν δώσει τη θέση τους στα «ξιφιάδικα» και στα αλιευτικά για τον τόνο. Και η κοινωνία, που παράδοσή της ήταν το «ή σφουγγάρι ή τομάρι» νιώθει μετέωρη και αναποφάσιστη. Μερικοί ακολούθησαν το μεγάλο κύμα της μετανάστευσης. Άλλοι στράφηκαν σε διάφορα επαγγέλματα της στεριάς που μπορούσε να τους προσφέρει το πετρώδες άγονο νησί της Καλύμνου. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι έκαναν τη χρήση των σπόγγων μπάνιου δημοφιλή στην Μέση Εποχή και στην Αναγέννηση στις περισσότερες Μεσογειακές περιοχές που σιγά σιγά εξαπλώθηκε σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη. Η δημοκρατία της Βενετίας ήταν ο ηγεμόνας 15

των εμπορικών συναλλαγών προς την ανατολή. Τον 19 ο αιώνα το Παρίσι γίνεται το κέντρο μιας αυξανόμενης εμπορίας σπόγγων. Την ίδια στιγμή, εκατοντάδες πλοία και χιλιάδες αλιείς και δύτες από Ιταλία, Μάλτα, Ελλάδα, Τουρκία και Τυνησία αλιεύουν από περιοχές πλούσιες σε σπόγγους χωρίς κανένα περιορισμό, ενώ η παγκόσμια ζήτηση παρουσιάζει συνεχή αύξηση (Pronzato & Manconi 2008). Από το 1870-1890 πολλά εργοστάσια σπόγγων υδρήθηκαν στην Ελλάδα (Βουβάλης, Κάλυμνος, Λονδίνο), Αυστρία (Echkel, Rosenfeld, Vidich, Τεριέστη), Γαλλία (Colombel freres & Devismas, Weill, Κυπραίος, Παρίσι), Ιταλία (Banco di Roma, Ρώμη; Zafferoni, Μιλάνο), Σουηδία (Τσάπου & Θεοδωρίδη, Στοκχόλμη) και Μεγάλη Βρετανία (Petrides Bros, Λονδίνο). Ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος είχε καταστροφικές επιπτώσεις στη ανοδική πορεία του εμπορείου των σπόγγων. Οι ευρωπαϊκές αγορές έκλεισαν και τα σπογγαλιευτικά κέντρα γνώρισαν την ανεργία, την πείνα και την ερήμωση με τη προσφυγιά και τη μετανάστευση. Στο διάστημα του μεσοπολέμου, όσα κέντρα κατάφεραν να επιβιώσουν, συνέχισαν τις προσπάθειές τους, αλλά ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος προκάλεσε μεγαλύτερη καταστροφή. Στη μεταπολεμική Ελλάδα η σπογγαλιευτική και σπογγεμπορική δραστηριότητα περιορίστηκε μόνο στη Κάλυμνο και νησιά όπως η Ύδρα και η Σύμη, μόνο για λίγα χρόνια μπόρεσαν να συνεχίσουν και έπειτα οι στόλοι τους διαλύθηκαν. Τα πράγματα όμως δυσκόλεψαν και για την Κάλυμνο. Το συνθετικό σφουγγάρι κατέκλισε την αγορά καθώς η τιμή του είναι πολύ χαμηλή, τα σπογγαλιευτικά πεδία περιορίστηκαν εξαιτίας των απαγορεύσεων των μεσογειακών κρατών και τα πολυπρόσωπα και πολυέξοδα συγκροτήματα των σκαφών διαλύονται. Στην Ελλάδα, η παραγωγή των εμπορικών σπόγγων μειώθηκε μετά το 1985 από 30-35 τόνους ετησίως σε 10 τόνους το 1987 (Gaino and Pronzato, 1992) ενώ στην Αίγυπτο, η παραγωγή των εμπορικών σπόγγων μειώθηκε από 8 τόνους σε μόλις 4 τόνους το 1987 (Gaino and Pronzato, 1992). Μετά τα κρούσματα της νόσου στην Ελλάδα (1986) και την Αίγυπτο (1987), οι πληθυσμοί των εμπορικών ειδών σπόγγων εξαφανίστηκαν από τις παραδοσιακές περιοχές αλίευσης που βρίσκονται σε βάθος μικρότερο από 40m (Vacelet, 1994). Το 1989-1990, οι Αιγύπτιοι δύτες αλιεύουν εμπορικά σφουγγάρια σε βάθη της τάξης των 40-55 m (Vacelet, 1994). Την ίδια στιγμή στην Ελλάδα, οι εμπορικοί σπόγγοι αλιεύονται με εργαλεία βυθού σε βάθη 60-100 m, ενώ σε μικρότερο βάθος δεν αλιεύεται κανένας εμπορικός σπόγγος ως αποτέλεσμα της νόσου και της υπεραλίευσης (Vacelet, 1994; Castritsi-Catharios, 1995). Στην Κύπρο, κανένα σημάδι από σπόγγους δεν έχει βρεθεί στα αλιευτικά πεδία της, μόνο κάποια σημάδια εμπλουτισμού πληθυσμών παρατηρήθηκαν το 1990 (Vacelet, 1994). 16

Μετά το 1990, η σταδιακή ανάκαμψη των εμπορικών σπόγγων παρατηρήθηκε στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα τη συγκομιδή περίπου 4 τόνους ανά έτος για την περίοδο 1993-1995 Castritsi-Catharios, 1995). Πρόσφατα 19 είδη σπόγγων που δεν συμπεριλαμβάνονταν στις αναφορές του Pansini & Longo (2003) και Voultsiadou (2005) προστέθηκαν στην μεσογειακή πανίδα. Ο συνολικός αριθμός των μεσογειακών σπόγγων ανέρχεται σε 629 είδη. Τα είδη αυτά ταξινομήθηκαν σε 196 γένη, 68 οικογένειες και 14 τάξεις της κλάσης δημόσπογγων (Voultsiadou 2009). Παρόλα αυτά υπάρχουν περιοχές της Μεσογείου που δεν έχουν μελετηθεί εκτενώς. Στην Δυτική Μεσόγειο έχουν βρεθεί το 88% των μεσογειακών σπόγγων, συνεπώς θα μπορούσε να θεωρηθεί η καλύτερα μελετημένη περιοχή. Ακολουθεί η Αδριατική θάλασσα όπου έχει εντοπιστεί το 40% των μεσογειακών σπόγγων ενώ στην Ανατολική Μεσόγειο αντιστοιχεί το 20% (Pansini et al. 2000, Prozato & Manconi 2008). Η παρούσα έρευνα ως στόχο είχε την ανασκόπηση των μεσογειακών σπόγγων με έμφαση στα είδη που εμφανίζουν αλιευτικό και εμπορικό ενδιαφέρον, την καταγραφή των αλιευτικών πεδίων, την γεωγραφική εξάπλωση των ειδών, την καταγραφή των μεθόδων σπογγαλιείας καθώς και την διερεύνηση μιας Θ.Π.Π. Επιπρόσθετα για την υλοποίηση της παρούσα έρευνας συντάχτηκε ένα ερωτηματολόγιο με σκοπό να απαντηθεί από έμπειρους σπογγαλιείς που ασχολούνται χρόνια με το επάγγελμα, ώστε να εξεταστούν οι στάσεις των σπογγαλιέων, όσον αφορά θέματα αλιείας, ενδιαιτημάτων και πληθυσμού των σπόγγων. Το ερωτηματολόγιο συμπεριλαμβάνει ερωτήσεις που αφορούν τόσο την βιολογική όσο και οικονομική αξία των σπόγγων για τον άνθρωπο και το οικοσύστημα. Όσο αναφορά την βιολογική συνεισφορά, υπάρχουν πολλά είδη σπόγγων, τα οποία ανήκουν σε διαφορετικές τροφικές αλυσίδες και συμβάλουν καθοριστικά στην διατήρηση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων όπου ανήκουν, ενώ παράλληλα ένας αριθμός σπόγγων είναι οικονομικά εκμεταλλεύσιμος αποφέροντας μεγάλα κέρδη στα άτομα που ασχολούνται με το εμπόριο τους. Παράλληλα στη μελέτη αυτή θα εξεταστεί η μεταβολή της αφθονίας των διαφόρων ειδών σπόγγων σε μια προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο θέμα της διατήρησης της βιοποικιλότητας και μία πρώτη εκτίμηση της φυσικής κατάστασης του αποθέματος των σπόγγων της Μεσογείου, η οποία στην πορεία θα μπορούσε να βοηθήσει στην λήψη αποφάσεων για την διαχείριση της βιοποικιλότητας στις διάφορες περιοχές. 17

ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ Προτού συνταχθεί το ερωτηματολόγιο, πραγματοποιήθηκε μια βιβλιογραφική ανασκόπηση με σκοπό να γίνει μια πρώτη αναφορά στον αριθμό των ειδών, στα είδη των σπόγγων της Μεσογείου που παρουσιάζουν εμπορικό ενδιαφέρον καθώς και στην γεωγραφική τους εξάπλωση. Ακόμη γίνεται αναφορά στα αλιευτικά πεδία της Μεσογείου, στις αλιευτικές μεθόδους που χρησιμοποιούσαν, στην επεξεργασία των σπόγγων και τέλος στην σπογγοκαλλιέργεια. Ερωτηματολόγια Το ερωτηματολόγιο που δημιουργήθηκε αποτελείται από 28 ερωτήσεις οι οποίες απαντήθηκαν από 40 σφουγγαράδες, εν ενεργεία και μη, ηλικίας από 19 έως 85 χρόνων που κατάγονται από το νησί της Καλύμνου. Οι κάτοικοι του νησιού της Καλύμνου αναγνώρισαν από πολύ νωρίς την αξία της ενασχόλησης με το συγκεκριμένο επάγγελμα και στην μακρόχρονη πορεία τους απέκτησαν πολύτιμες γνώσεις αλωνίζοντας την θάλασσα της Μεσογείου χτίζοντας παράλληλα την φήμη των καλύτερων δυτών σε όλο τον κόσμο, καθιστώντας τους, τους καταλληλότερους γνώστες για την απάντηση του ερωτηματολογίου. Για την διευκόλυνση της ανάλυσης και του σχολιασμού το ερωτηματολόγιο θα μπορούσε να χωριστεί σε τρεις θεματικές ενότητες. Η πρώτη ενότητα αφορά κυρίως τα αλιευτικά πεδία προτίμησης, την γεωγραφική εξάπλωση των ειδών σε αυτά, την κατάσταση του αποθέματος, τα προτιμούμενα είδη αλίευσης καθώς και κατά πόσον παράγοντες όπως η ασθένεια των σπόγγων επηρέασαν τα παραπάνω. Στο δεύτερο μέρος γίνεται αναφορά στην δημιουργία τεχνητής σπογγοκαλλιέργειας και κατά πόσο επιθυμούν οι Καλύμνιοι σφουγγαράδες να συνεισφέρουν στην υλοποίηση της. Τέλος, το τρίτο μέρος καταπιάνεται με την σημασία του χαρακτηρισμού μια περιοχής ως θαλάσσιο πάρκο καθώς και την επιθυμία των ερωτηθέντων για δημιουργία ενός τέτοιου καθεστώτος. 18

Ανάλυση Ερωτηματολογίων Για την ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων που δόθηκαν χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα στατιστικής SPSS Statistics 17.0 των Windows. Πολλές απαντήσεις αναλύθηκαν και διατυπώθηκαν με τη μορφή πίτας παράδειγμα (εικόνα 5). Σε μια συγκεκριμένη ερώτηση (9) όπου χρειάστηκε να απεικονίσουμε τα είδη που εντοπίστηκαν στα μέγιστα βάθη κατάδυσης χρησιμοποιήθηκε απεικόνιση με διάγραμμα πλαισίου απολήξεων (box plot) και αυτό γιατί το βάθος αποτελεί συνεχή μεταβλητή. Σε κάθε πλαίσιο κουτί εμφανίζεται μια γραμμή, η διάμεσος γύρω από την οποία συγκεντρώνονται οι περισσότερες τιμές. Οι απολήξεις υποδεικνύουν τα όρια των ακραίων τιμών, ενώ οι τιμές εκτός των φραγμάτων των απολήξεων θεωρούνται ακραίες και υποδεικνύονται στο γράφημα με ξεχωριστά σημεία. Άλλες ερωτήσεις στις οποίες δόθηκε η δυνατότητα στους συμμετέχοντες να δώσουν περισσότερες από μια απαντήσεις χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος ανάλυσης πολλαπλών απαντήσεων. Εικόνα 5: Έτη ενασχόλησης με το επάγγελμα του σφουγγαρά. 19

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Αλιευτικά πεδία στην Μεσόγειο Για να καταγραφεί η βιοποικιλότητα των σπόγγων της Μεσογείου, οι λεκάνες διαμερισματοποιήθηκαν σε δεκαέξι αλιευτικά πεδία. Ακολουθεί η επεξήγηση των συντομογραφιών σύμφωνα με τον χάρτη της εικόνας 2.2 : AL: Θάλασσα του Alboran, SC: Παράλια της Ισπανίας, FC: Γαλλικά παράλια, LS: Θάλασσα της Λιγουρίας,TS: Τυρρηναϊκή Θάλασσα,AN: Βόρεια Αδριατική, AS: Νότια Αδριατική, IS: Ιόνιο πέλαγος, NA: Βόρειο Αιγαίο πέλαγος, SA: Νότιο Αιγαίο πέλαγος,cy: Κύπρος, IL: Παράλια Ισραήλ- Λίβανου, EC: Παράλια Αιγύπτου, LC: Παράλια Λιβύης, TC: Παράλια Τυνησίας, AC: Θάλασσα της Αλγερίας. Εικόνα 6: Αλιευτικά πεδία μεσογείου (Voultsiadou 2005 μερικώς τροποποιημένη τα αλιευτικά πεδία CY, LC απουσίαζαν από τον χάρτη). 20

Είδη σπόγγων Μεσογείου εμπορικού ενδιαφέροντος Είναι πολύ δύσκολο να αντιστοιχηθούν οι κοινές ονομασίες των μεσογειακών ειδών σπόγγων μπάνιου με τις αντίστοιχες επιστημονικές ονομασίες καθώς υπάρχουν ονόματα ανάλογα με τις παραδόσεις κάθε τόπου (Prozato et al. 2003, Prozato & Manconi 2008). Αν και ο αριθμός των ειδών που έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα είναι πολυπληθής, εκείνα τα είδη που έχουν μελετηθεί περισσότερο είναι είδη εμπορικού ενδιαφέροντος, καθώς χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο για μία περίοδο πάνω από 5000 ετών. Επί του παρόντος οι σπόγγοι μπάνιου αντιπροσωπεύουν ένα εξειδικευμένο προϊόν που παρέχεται σε επιλεγμένους καταναλωτές. Η τιμή των ειδών αυτών έχει αυξηθεί δραματικά, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία κρίσιμα χρόνια, στα οποία και θα αναφερθούμε εκτενώς στη συνέχεια. Οι εμπορεύσιμοι κερατόσπογγοι ανήκουν σε τέσσερα είδη Spongia και ένα είδος Hippospongia (Prozato & Manconi 2008, Castritsi-Catharios et al. 2005). Η συστηματική κατάταξη ορισμένων ειδών είναι υπό αναθεώρηση, και συνεπώς πρέπει να εξεταστεί με προσοχή (Prozato & Manconi 2008). Η τάξη, η οικογένεια και τα γένη των σπόγγων μπάνιου έχουν ως εξής: Τάξη Dictyoceratida Minchin 1900 Οικογένεια Spongiidae Gray, 1867 Γένος Spongia Linnaeus, 1759 Γένος Hippospongia Schulze, 1879 Spongia officinalis εμφανίζεται με δυο βασικές μορφές: τη μορφή adriatica και τη μορφή mollissima (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη 2008). Spongia officinalis adriatica Linnaeus, 1759 Είναι σπόγγος με μεγάλη ανθεκτικότητα και εμφανίζεται σε βάθη από 5 100m (Pronzato et al. 1998a). Το σχήμα των σπόγγων αυτού του είδους καθορίζεται από διάφορες 21

παραμέτρους όπως το βάθος, θερμοκρασία, την κλίση του υποστρώματος, τα ρεύματα, την διαθέσιμη ποσότητα τροφής, την ηλικία του ζώου κ.α. Σε βάθη 5-15m όπου επικρατεί έντονος κυματισμός, φωτισμός και μεγάλη διακύμανση της θερμοκρασίας το Spongia officinalis adriatica (εικ. 7) φύεται σε σκληρό υπόστρωμα και έχει σχήμα πεπλατυσμένο με ευρεία βάση και μικρό ύψος σε σχέση με το μήκος και το πλάτος, ενώ το ίδιο είδος στα νερά μεγάλου βάθους έχει μεγαλύτερο ύψος λόγω της ομοιομορφίας του περιβάλλοντος. Εικόνα 7: Spongia officinalis adriatica κοινή ονομασία Μανταπάς ή Ματαπάς Spongia officinalis mollissima Schmidt, 1862 Εμφανίζεται σε βυθούς με υπόστρωμα άμμου, σε βραχώδη αλλά και σε λιβάδια Posidonia (Pronzato et al. 1998a) και έχει χαρακτηριστική μορφή κυπέλλου ή χοανοειδή. Δεν απαντάται στα ρηχά νερά εκτός από την Ν. Κρήτη και συνήθως φύεται στα 30-70m με προϋπόθεση την απουσία ισχυρών ρευμάτων. Τα στόμια εξόδου του είναι τοποθετημένα στο εσωτερικό τμήμα της χοάνης, ενώ οι πόροι εισόδου, μικρές οπές που αποτελούν πύλες εισόδου του νερού βρίσκονται στο εξωτερικό της τμήμα. Η ποιότητα του σπόγγου αυτού θεωρείται άριστη. 22

Εικόνα 8: Spongia officinalis mollissima κοινή ονομασία Φίνο ή Ψιλό ή Μελάθι Spongia zimocca Schmidt, 1862 Σπόγγος με πολύ μεγάλη ανθεκτικότητα και πολύ μεγάλη ποικιλομορφία (εικ 9), αποκαλείτε το σφουγγάρι με τα χίλια πρόσωπα και λέγεται ότι κάθε άτομο διαφέρει απόλυτα από τα υπόλοιπα. Εμφανίζεται σε βάθη από 10 100m σε σκληρό υπόστρωμα με κοραλλιογενείς βιοκοινωνίες. Στα ρηχά νερά οι σπόγγοι αυτοί εμφανίζουν συμπαγή μορφή ενώ εκείνοι που ζουν σε βαθύτερα νερά έχουν λοβοειδή μορφή. Ίσως να πρόκειται για διαφορετικά είδη ή υποείδη αλλά χρειάζεται περισσότερη μελέτη για να επιβεβαιωθεί κάτι τέτοιο. Λόγω της ανθεκτικότητας τους χρησιμοποιούνται για διάφορους βιομηχανικούς σκοπούς. Εικόνα 9: Spongia zimocca κοινή ονομασία Τσιμούχα 23

Spongia agaricina Schulze, 1879 Από τα ωραιότερα σφουγγάρια, σε νεαρή ηλικία έχει κυπελλοειδή μορφή ενώ σε μεγαλύτερη ηλικία έχει ελασματοειδή μορφή σαν βεντάλια (εικόνα 10). Τα στόμια εξόδου εμφανίζονται σε κανονική διάταξη ενώ οι πόροι εισόδου σε ακανόνιστη. Χαρακτηριστικό του είδους αυτού είναι η μορφή του αποτυπώματος της χήνας που εμφανίζει η περιοχή των στομίων εξόδου. Πολλές φορές μέσα του παρασιτεί το όστρακο Αcasta spongites. Μπορεί να φθάσει σε μεγάλο μέγεθος με διάμετρο έως και ένα μέτρο. Ζει σε σκληρό υπόστρωμα κοραλλιογενούς βιοκοινωνίας και σε βάθος από 60 100m. Εικόνα 10: Spongia agaricina κοινή ονομασία Λαγόφυτο Λαφίνα Αφτί ελέφαντα Hippospongia communis (Lamarck, 1913) Σχεδόν σφαιρικό, η κάτω επιφάνεια του είναι τραχιά για πρόσφυση στο υπόστρωμα. Τα oscula, μεγάλες οπές πύλες εισόδου νερού, χωρίς συγκεκριμένες διαστάσεις και διάταξη. Αναπτύσσεται σε βραχώδεις βυθούς αλλά και σε λιβάδια Posidonia. Έχουν βρεθεί σε βάθη από 10 80m. Εμφανίζουν μεγάλη ποικιλομορφία η οποία είναι συνάρτηση του βάθους του υποστρώματος και των ρευμάτων. Συνήθως σε μικρά βάθη με σκληρό υπόστρωμα παρατηρούνται μορφές πεπλατυσμένες ενώ αντίθετα σε λιβάδια Posidonia όπου οι συνθήκες είναι ποιο ήπιες επικρατούν οι σφαιρικές μορφές. Τα υπερήλικα άτομα εμφανίζονται με μορφή ρόδας (εικ. 11). 24

Εικόνα 11: Hippospongia communis κοινή ονομασία καπάδικο. Γεωγραφική εξάπλωση των ειδών Οι Pasini & Longo (2003) στην αναφορά τους για την πανίδα των σπόγγων στην Μεσόγειο κατέγραψαν μία λίστα δημόσπογγων για 14 περιοχές της Μεσογείου και επιχείρησαν την σύγκριση τους. Ωστόσο, η περιορισμένη ενημέρωση σχετικά με ορισμένες περιοχές της Μεσογείου κατά το διάστημα της έρευνας τους, προκάλεσε υποτίμηση τόσο στην ποικιλότητα τους όσο και στην συγγένεια μεταξύ των ειδών (Voultsiadou 2009). Στα χρόνια που ακολούθησαν, πολλά νέα στοιχεία σχετικά με τους μεσογειακούς σπόγγους έχουν δημοσιευθεί σε καταλόγους μαζί με μια σειρά από έγγραφα που παρέχουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη σύνθεση και την κατανομή της ποικιλότητας των δημόσπογγων της Μεσογείου (Martı et al. 2004; Longo et al. 2005; Vacelet et al. 2007; Kefalas & Castritsi- Catharios 2007) και αναμένεται να τροποποιήσουν την εικόνα δίνεται από Pansini και Longo. Σε γενικές γραμμές, όλα τα εμπορικά είδη σπόγγων που θεωρούνται κοινά κατανέμονται ευρέως στην Μεσόγειο θάλασσα κατά μήκος των Δαλματικών ακτών, τα παράλια της Ελλάδας, τα νησιά του Αιγαίου πελάγους (Voultsiadou, 2005), την Τουρκία, την Κύπρο, την Συρία, τον Λίβανο την Αίγυπτο, τη Λιβύη και την Τυνησία (Ben Mustapha et al., 2003) 25

(εικ 12Α), (Prozato & Manconi 2008). Αν και έχει διαπιστωθεί, η παρουσία εμφανή πληθυσμού σπόγγων μπάνιου στην λεκάνη της Δυτικής Μεσογείου (χερσόνησο Ιταλίας, Γαλλία, Ισπανία) κρίνεται ότι δεν είναι οικονομικά εκμεταλλεύσιμος. Εικόνα 12: (Α) Κατανομή και αφθονία των σπόγγων μπάνιου κατά μήκος των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου (τροποποιήθηκε μετά τον Eckhel 1873). Κατανομή ειδών: (Β) Spongia officinalis adriatica, (Γ) Spongia agaricina, (Δ) Spongia officinalis mollissima, (E) Spongia zimocca, (Ζ) Hippospongia communis. To Spongia officinalis adriatica (Prozato & Manconi 2008) εμφανίζεται στις Δαλματικές ακτές, το Ιόνιο πέλαγος και σε ένα πολύ μικρό τμήμα στα παράλια της Αιγύπτου ενώ το Spongia agaricina εξαπλώνεται σε πολύ μικρά τμήματα της Λιβύης, της Τυνησίας, της Σικελίας, της Αλγερίας, της Σαρδηνίας, της Γαλλίας και της Ισπανίας. Το είδος Spongia 26

officinalis mollissima με την σειρά του εντοπίζεται κυρίως στο Αιγαίο πέλαγος, τα παράλιας της Τουρκίας, την Κύπρο, την Συρία, το Λίβανο, την Αίγυπτο και την Λιβύη. Το Spongia zimocca εξαπλώνεται σε μερικά νησιά του Αιγαίου πελάγους, στα ανατολικά παράλια της Πελοποννήσου, την Β. Κύπρο, τον Λίβανο, τα παράλια της Αιγύπτου και της Λιβύης και κάποια διάσπαρτα σημεία της Δυτικής λεκάνης της Μεσογείου. Τέλος το Hippospongia communis συναντάται και αυτό σε κάποια νησιά του Αιγαίου πελάγους, την Κύπρο, σε μεμονωμένα σημεία στα παράλια της Τουρκίας, τη Συρία, τον Λίβανο, το Ισραήλ, την Αίγυπτο, την Λιβύη και άλλα διάσπαρτα σημεία της Δυτικής λεκάνης της Μεσογείου. (Prozato & Manconi 2008) Σπόγγοι στον Ελλαδικό χώρο Η εξέταση της συλλογής των δημόσπογγων στο Αιγαίο πέλαγος (Voultsiadou 2005) και οι ήδη υπάρχουσες βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με τους σπόγγους στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου αξιολογούν τον αριθμό των ειδών στα 200 έναν αριθμό που αντιπροσωπεύει το 37% των συνολικών δημόσπογγων της Μεσογείου ενώ είκοσι πέντε από τα είδη που αναγνωρίστηκαν εμφανίζονται για πρώτη φορά στην Ανατολική Μεσόγειο (Castritsi- Catharios 1995; Koukouras et al. 2001; Voultsiadou 2005). Από τον συνολικό αριθμό σπόγγων που εντοπίστηκαν 96 (48%) εμφανίζονται μόνο στο Βόρειο Αιγαίο, 34 (17%) στο Νότιο Αιγαίο, και 70 (35%) και στα δύο μέρη. Όσον αφορά την κατανομή των ειδών των σπόγγων σύμφωνα με τις διάφορες ζωογεωγραφικές κατηγορίες συναντώνται 111 Ατλαντικό Μεσογειακά είδη (55.5%), 59 ενδημικά είδη (29.5%), 27 κοσμοπολίτικα είδη (13.5%) και 3 Αμφι Ατλαντικά είδη (1.9%) (πίνακας 2.4). Τα πιο κοινά εμπορικά είδη σπόγγων του Αιγαίου είναι το H. communis και το S. adriatica ενώ το S. zimocca και το S. agaricina είναι λιγότερο διαδεδομένα (Castritsi-Catharios 1995; Castritsi-Catharios et al. 2005). 27

Πίνακας 2: Γενική πανίδα των δημόσπογγων και ζωογεογραφικα δεδομένα. (ΑΜ Ατλαντικό Μεσογειακά, Κ κοσμοπολίτικα, Ε ενδιμικά, ΑΑ Αμφι- Ατλαντικά, ΙΜ Ινδό Μεσογειακά) (Voultsiadou 2005, μερικώς τροποποιημένος) Αιγαίο πέλαγος Βόρειο Αιγαίο Νότιο Αιγαίο Είδη 200 166 104 Οικογένιες 54 51 40 Τάξεις 14 14 13 ΑΜ είδη 111 94 62 Ε είδη 59 42 28 Κ είδη 27 27 12 ΑΑ είδη 3 3 2 ΙΜ είδη - - - Δημοσιεύσεις 48 31 22 Μέθοδοι σπογγαλιείας Η αλιεία των σπόγγων στο παρελθόν γινόταν με διάφορες μεθόδους που εφαρμόστηκαν σε όλο το χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και διαχωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη δεν περιλαμβάνει κανένα είδος κατάδυσης και γίνεται από το σκάφος, όπως είναι η γκαγκάβα και το καμάκι. Η δεύτερη περιλαμβάνει αρχικά ελεύθερες καταδύσεις (με άπνοια), ενώ στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε το σκάφανδρο, η μέθοδος Φερνέζ και τέλος ο ναργιλές. (Voultsiadou 2007; Pronzato & Manconi 2008; Castritsi-Catharios et al. 2011) Γκαγκάβα Η γκαγκάβα ή καγκάβα ή γαγγάβα, μια από της παλαιότερες μεθόδους αλιείας, πραγματοποιείται με ένα συρόμενο εργαλείο, που αναφέρεται από την αρχαιότητα ως «γαγγάμη» και αποτελεί ένα μικρό δίχτυ για το ψάρεμα των οστρακοειδών. 28

Εικόνα 13: Γκαγκάβα Στη σπογγαλιεία η γκαγκάβα αποτελείτο από ένα πλαίσιο του οποίου η μία του πλευρά ήταν ένας μεταλλικός σωλήνας διαμέτρου 5-7cm και οι υπόλοιπες πλευρές ξύλινες. Το πλαίσιο αυτό κρεμόταν από το σκάφος με τη βοήθεια σχοινιών και αλυσίδων και συρόταν επάνω στην επιφάνεια του βυθού. Η μεταλλική πλευρά, που ήταν από το κάτω μέρος, λόγω του βάρους της, παρέσυρε ξεριζώνοντας ότι υπήρχε μπροστά της. Τα ξεριζωμένα σφουγγάρια μαζί με πέτρες, φύκια και ότι άλλο παρέσυρε ο σωλήνας της γκαγκάβας περνούσαν μέσα από το πλαίσιο και μαζεύονταν σε ένα δικτυωτό σάκο που υπήρχε στο πίσω μέρος του πλαισίου. Όταν γέμιζε ο σάκος, τον ανέσυραν στο σκάφος, τον άδειαζαν 14, 15, 16 στο κατάστρωμα και διάλεγαν τα σφουγγάρια που είχαν παγιδευτεί μέσα. Συνήθως οι γκαγκάβες (ονομασία που επικράτησε και για τα σκάφη που την έφεραν) πραγματοποιούσαν τρία με τέσσερα μακρινά ταξίδια κάθε χρόνο. Στις μέρες μας αυτή η μέθοδος αλιείας έχει δικαίως καταργηθεί, εξαιτίας της μαζικής καταστροφής που προκαλείται στο βυθό της θάλασσας (Kefalas et al. 2003). 14 http://www.theabyss.gr/community/index.php?topic=1260.0;wap2 15 http://www2.egeonet.gr/forms/flemmabodyextended.aspx?lemmaid=6858 16 Καστρίτση Καθαρίου Ι., 1998 Η Κάλυμνος και τα μυστικά της θάλασσας. Συμβολή στην σπογγαλιεία Kalymnos and the secrets of the sea. Con ribution to the sponge fisheries ίγλωσση έκδοση (Ελληνικά-Αγγλικά). 29

Καμάκι Το καμάκι αποτελούσε μέθοδο που δεν απαιτούσε ιδιαίτερο εξοπλισμό ή μεγάλο σκάφος. Το βασικό εργαλείο ήταν ένα καμάκι με προεκτάσεις ενώ για τον εντοπισμό των σπόγγων χρησιμοποιούνταν το γυαλί ή γυάλα, που αποτελούσε ένα μεταλλικό κύλινδρο με γυαλί στον πυθμένα του. Εικόνα 14: Βάρκες με καμάκια Ο ψαράς βυθίζοντας το γυαλί ελαφρά στη θάλασσα, μπορούσε να παρακολουθεί μέσα από τον κύλινδρο και το γυαλί τον πυθμένα της θάλασσας και με την εμπειρία του ξεχώριζε τα σφουγγάρια. Με το καμάκι κάρφωνε το σφουγγάρι, το ξερίζωνε και το ανέβαζε πάνω στη βάρκα. 14 Όταν ο πυθμένας ήταν σε βάθος μεγαλύτερο από το μήκος του καμακιού συνέδεε προεκτάσεις στο στειλιάρι του καμακιού, του οποίου το μήκος μπορούσε να φθάσει τα 30m. 17,18 Γυμνοί δύτες και σκανδαλόπετρα Στη αρχαιότητα οι σφουγγαράδες ήταν γυμνοί δύτες, οι οποίοι ήταν σε θέση να φθάσουν το βυθό με τη βοήθεια ενός μολύβδινου βάρους. Η σπογγαλιεία με την μέθοδο αυτή πραγματοποιούνταν σε περιοχές όπου η παρουσία συγκεκριμένων ειδών ψαριών υποδήλωνε την απουσία καρχαριών.(αριστοτέλης 350 π.χ. β) Οι «δύτες» εξασκούνταν από μικρή ηλικία, και ενήλικες πια, μπορούσαν να φθάνουν σε πολύ μεγάλα βάθη χωρίς αναπνευστική βοήθεια. Αναφέρονται ελεύθερες καταδύσεις σε 17 http://www.theabyss.gr/community/index.php?topic=1260.0;wap2 18 http://www2.egeonet.gr/forms/flemmabodyextended.aspx?lemmaid=6858 30

απίστευτα βάθη των 60 και 70 μέτρων με συνολικό χρόνο κατάδυσης που προσέγγιζε τα τρία λεπτά. Οι επιδόσεις αυτές είχαν θεωρηθεί υπερβάσεις των φυσικών ικανοτήτων του ανθρώπου και είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών της φυσιολογίας, ήδη από τον περασμένο αιώνα. 19, 20 Εικόνα 15: Ελεύθερες καταδύσεις με σκανδαλόπετρα Κατά την διάρκεια της ελεύθερης κατάδυσης το σκάφος έπρεπε να κινείται με πολύ αργό ρυθμό, συνήθως με τα κουπιά ώστε να μην παρασύρει τον δύτη αλλά αντίθετα να ακολουθεί την πορεία του κατά τον χρόνο κατάδυσης. Οι πιο φημισμένοι «γυμνοί δύτες» ήταν οι Δωδεκανήσιοι και συγκεκριμένα οι κάτοικοι του νησιού της Καλύμνου, οι οποίοι συχνά συμμετείχαν σε αποστολές για ανέλκυση πολύτιμων αντικειμένων από ναυαγισμένα πλοία. 19 http://www.theabyss.gr/community/index.php?topic=1260.0;wap2 20 http://www2.egeonet.gr/forms/flemmabodyextended.aspx?lemmaid=6858 31

Εικόνα 16: Σκανδαλόπετρες στο Ναυτικό μουσείο Καλύμνου Σκάφανδρο Το σκάφανδρο εμφανίστηκε το 1860. Με το σύστημα αυτό ο δύτης έφερε μία πλήρη ενδυμασία κατάδυσης, με στολή, περικεφαλαία σκάφανδρου, χάλκινο θώρακα, παπούτσια και βαρίδια στο στήθος. 21 Μία χειροκίνητη αντλία με έμβολα έστελνε φυσικό αέρα στην περικεφαλαία του δύτη μέσω ενός σωλήνα που ονομαζόταν μαρκούτσι. Κατά την κατάδυση, δύο άτομα δούλευαν την αεραντλία και ένα άλλο παρακολουθούσε το χρόνο κατάδυσης, ενώ ο κολαουζιέρης, επικοινωνούσε με τον δύτη μέσω ενός σχοινιού το οποίο ήταν δεμένο στη μέση του. Το σκάφος ακολουθούσε την πορεία του δύτη όπως αυτή διακρινόταν από τις φυσαλίδες που ανέβαιναν στην επιφάνεια. 22 Όσο γρήγορα διαδόθηκε η μέθοδος με τη χρήση σκαφάνδρου, εξίσου γρήγορα έγιναν φανεροί και οι κίνδυνοι που διέτρεχαν οι δύτες εξαιτίας της άγνοιας των κανόνων ανάδυσης καθώς και της στυγνής εκμετάλλευσής τους από τους καπεταναίους που παρέτειναν εγκληματικά το χρόνο παραμονής στο βυθό. Το μεγάλο ποσοστό των ατυχημάτων οδήγησε στον ξεσηκωμό των τοπικών κοινωνιών για την κατάργηση του σκαφάνδρου και έτσι το οθωμανικό κράτος στο οποίο ανήκαν τότε τα 21 Καστρίτση Καθαρίου Ι., 1998 Η Κάλυµνος και τα µυστικά της θάλασσας. Συµβολή στη σπογγαλιεία Kalymnos and the secrets of the sea. Con ribution to the sponge fisheries ίγλωσση έκδοση (Ελληνικά-Αγγλικά). 22 http://www2.egeonet.gr/forms/flemmabodyextended.aspx?lemmaid=6858 32

Δωδεκάνησα αναγκάστηκε να απαγορεύσει τη χρήση του το 1881, απαγόρευση που καταστρατηγήθηκε και τελικά ανακλήθηκε το 1885. Εικόνα 17: Στολή σκάφανδρου στο Ναυτικό μουσείο Καλύμνου. Ένας από τους λόγους της ανάκλησης ήταν ότι κατά τη διάρκεια της απαγόρευσης η σπογγαλιεία με σκάφανδρο αναπτύχθηκε ανταγωνιστικά από την Ύδρα, τις Σπέτσες και την Αίγινα αφού το ελληνικό κράτος δεν την είχε απαγορεύσει. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε αθέμιτο ανταγωνισμό και εν τέλει στην ανάκληση της απαγόρευσης από το οθωμανικό κράτος, παρά τις διαμαρτυρίες των κατοίκων των Δωδεκανήσων. Τα αποτελέσματα από τη χρήση του σκάφανδρου φαίνονται και από το γεγονός ότι από το 1866 μέχρι το 1915 καταγράφηκαν σε καταδύσεις με χρήση σκάφανδρου 10.000 θάνατοι και 20.000 παραλύσεις στα σπογγαλιευτικά νησιά του Αιγαίου, ενώ το ίδιο διάστημα σημειώθηκαν μόνο 10 θάνατοι γυμνών δυτών. Το 1916 τα περισσότερα θύματα προέρχονταν από τη Σύμη, την Κάλυμνο, τη Χάλκη, το Καστελόριζο, τα Μοσχονήσια, την Ύδρα και τις Σπέτσες. 23 23 http://www.theabyss.gr/community/index.php?topic=1260.0;wap2 33

Σύστημα Φερνέζ Το 1912, ο Maurice Fernez επινόησε μια υποβρύχια αναπνευστική συσκευή, η οποία αντιπροσώπευε μια πραγματική καινοτομία για τους σφουγγαράδες (Le Prieur 1991). Ο μηχανισμός Φερνέζ (εικ. 18) φέρει το όνομα του εφευρέτη του. Έγινε πολύ σύντομα δημοφιλής και, γύρω στο 1930, ήταν σχεδόν η μόνη μέθοδος που χρησιμοποιούσαν για τη συγκομιδή σφουγγαριών. Με το μηχανισμό αυτό, η κατάδυση συνδύαζε τα πλεονεκτήματα του γυμνού δύτη και του σκάφανδρου με ορισμένες επιπλέον βελτιώσεις. Εικόνα 18: Κατάδυση Καλύμνιου σφουγγαρά με τη μέθοδο Φερνέζ. Τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της μεθόδου αποτελούσαν η χρήση ενός μικρού αερόσακου στην πλάτη του δύτη από τον οποίο εξασφαλιζόταν η ομαλή ροή αέρα προς τους πνεύμονές του, η κατάργηση της στολής που προκαλούσε δερματικά προβλήματα και έκανε δυσκίνητο το δύτη, καθώς και ο ελαφρύς σωλήνας τροφοδοσίας. Ωστόσο, με την συγκεκριμένη μέθοδο δεν ελαττώθηκε ο αριθμός των ατυχημάτων που συνέβαιναν κυρίως όταν η κατάδυση γινόταν σε μεγάλο βάθος (πάνω από 30m) και λόγω υποθερμίας όταν ο δύτης έμενε πολύ ώρα στο νερό. Η μέθοδος Φερνέζ άρχισε να χρησιμοποιείτε στη Σύμη και στην Κάλυμνο, για να περιοριστεί στη συνέχεια μόνο στη Κάλυμνο. 24 24 http://www.theabyss.gr/community/index.php?topic=1260.0;wap2 34

Εικόνα 19: Μηχανισμός συστήματος Φερνέζ στο Ναυτικό μουσείο Καλύμνου Η μέθοδος του ναργιλέ Τη δεκαετία του 1970 όλες οι παλαιότερες μέθοδοι κατάδυσης αντικαταστάθηκαν από το σύγχρονο σύστημα του ναργιλέ. Το σύστημα Ναργιλέ μοιάζει με το σύστημα Φερνέζ. Ο δύτης φοράει πλέον στολή βατραχανθρώπου και ένας αεροσυμπιεστής του παρέχει αέρα από το σκάφος. Η διαδικασία της αποσυμπίεσης γίνεται σταδιακά κατά την επάνοδο. Η ανάδυση είναι πλέον προγραμματισμένη και έτσι τα ατυχήματα από λάθη έχουν πρακτικά εκλείψει. 25 25 Καστρίτση Καθαρίου Ι., 1998 Η Κάλυµνος και τα µυστικά της θάλασσας. Συµβολή στη σπογγαλιεία Kalymnos and the secrets of the sea. Con ribution to the sponge fisheries ίγλωσση έκδοση (Ελληνικά-Αγγλικά). 35

Εικόνα 20: Στολή δύτη με στο σύστημα Ναργιλέ στο Ναυτικό μουσείο Καλύμνου. Τρόποι επεξεργασίας των σπόγγων Η επεξεργασία του σπόγγου αρχίζει αμέσως μετά την εξαγωγή του από τη θάλασσα, ώστε να αποφευχθεί η αποσύνθεσή του που έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή του. Το σώμα του σπόγγου και τα ξένα σώματα (άμμος, πέτρες, διάφορα μικρόζωα, καρκινοειδή και οστρακοειδή που συμβιώνουν πάνω του) αφαιρούνται με άσκηση πίεσης και πλύσεων με θαλασσινό νερό, και στην συνέχεια αφήνεται στον ήλιο να στεγνώσει. Η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται για κάποιους κύκλους και στην συνέχεια τα σφουγγάρια περασμένα σε αρμαθιές ρίχνονται στη θάλασσα τη νύχτα όπου και ξεπλένονται από τα υπολείμματα της μεμβράνης. Την επόμενη ημέρα, ανασύρονται από τη θάλασσα, στύβονται και απλώνονται στον ήλιο για να στεγνώσουν. Όταν ολοκληρωθεί η παραπάνω διαδικασία τα σφουγγάρια πακετάρονται σε σακιά και αποθηκεύονται στο σκάφος. Είναι απαραίτητο να βραχούν ξανά και να στεγνώσουν εντελώς γιατί με την υγρασία μπορεί να πάρουν το χρώμα της σκουριάς γεγονός που τα καθιστά κατώτερης ποιότητας. Πολλές φορές κατά την διάρκεια του ταξιδιού όταν έχουν αλιευθεί υψηλές ποσότητες πραγματοποιείται πρόχειρο ψαλίδισμα των σφουγγαριών και 36

κατάταξη τους σε κατηγορίες με σκοπό την υψηλότερη τιμή πώλησης. Μετά την επιστροφή του πλοίου στην έδρα του, τα σφουγγάρια απλώνονται πάλι για να επιδειχθεί η παρτίδα στους εμπόρους (εικόνα 2.6). Το εμπόρευμα πωλείται και αγοράζεται ως ενιαίο σύνολο. Εικόνα 21: Απλωμένα σφουγγάρια μπροστά από το επαρχείο Καλύμνου Οι σπογγέμποροι μετά την αγορά χωρίζουν τα σφουγγάρια ανάλογα με την κατηγορία, την ποιότητα και το μέγεθος τους και τα μεταφέρουν σε ειδικές αποθήκες όπου υπόκεινται σε χημική επεξεργασία. Αρχικά τα τοποθετούν σε διάλυμα υδροχλωρικού οξέος για να διαλυθούν τα στερεά μέρη που ενδέχεται να περιέχουν. Στην συνέχεια για την εξουδετέρωση του οξέος, που σκουραίνει και σκληραίνει τα σφουγγάρια, εμβαπτίζονται σε διάλυμα καυστικού καλίου, με το οποίο αποκτούν και πάλι ελαστικότητα και απαλότητα. Προκειμένου να αποκτήσουν μεγαλύτερη λεύκανση εμβαπτίζονται σε υπερμαγγανικό οξύ και στη συνέχεια πλένονται με θειικό οξύ για να μαλακώσουν. Ακολουθούν πλύσεις με καθαρό νερό και τέλος τοποθετούνται σε ένα αραιό διάλυμα καυστικού νατρίου το οποίο τους προσδίδει ελαστικότητα, απαλότητα και καλύτερη εμφάνιση. 26 26 http://www.sponge.gr/history/08.htm 37

Σπογγοκαλλιέργεια Η καλλιέργεια σπόγγων είναι απλή, φθηνή και οικολογικά βιώσιμη λύση για την εκμετάλλευση της φυσικής τάσης των σπόγγων να εκτελούν κλωνικούς πολλαπλασιασμούς από απλό κατατεμαχισμό. Στα τέλη του 19 ου αιώνα (1863-1872), ο Schimdt και Buccich επιχείρησαν να καταπολεμήσουν την υπεραλίευση πραγματοποιώντας τις πρώτες προσπάθειες καλλιέργειας σπόγγων στο νησί Hvar της Κροατίας όπου τους είχε χρηματοδοτήσει η Αυστριακή κυβέρνηση. Χρησιμοποιώντας κομμάτια σπόγγων τοποθετημένα σε ξύλινα κουτιά, μέσα σε 3 χρόνια παρείχαν σπόγγους διαμέτρου 30 cm, με ποσοστό θνησιμότητας μόλις 10%. (Pronzato & Manconi 2008). Ο Radcliffe το 1938 υποδηλώνει έντονα ότι η σπογγοκαλλιέργεια είναι αναγκαία, παρόλα αυτά ακολουθεί μια μακρά περίοδος αδράνειας. Στην Μεσόγειο η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για πειραματική καλλιέργεια σπόγγων μπάνιου στο πεδίο έγινε το 1985 από τον Benoit Verdenal στις γαλλικές μεσογειακές ακτές. Έπειτα στο τέλος της δεκαετίας του 1990, με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Γεωργίας της Ιταλίας, ο Giuseppe Corriero και οι συνεργάτες του πειραματίστηκαν στην καλλιέργεια της μορφής adriatica του είδους Spongia officinalis adriatica, ενός από τα κοινά εμπορικά είδη της Μεσογείου. Ενώ προσπάθειες έχουν γίνει και σε άλλα μέρη παγκοσμίως, Ιαπωνία, Ν. Ζηλανδία, Αυστραλία, Φλόριντα, Κούβα κ.α. 27 27 Βουλτσιάδου Ε., Λαγουτάρη Ε., (2008). Σπογγοκαλλιέργεια, Βιοτεχνολογία- Αειφόρος χρήση του θαλάσσιου πλούτου. Εκδόσεις UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 2008. 38

Εικόνα 22: Σπογγοκαλλιέργεια στο Πονπέι της Μικρονησίας. 28 Στις μέρες μας οι σπογγοκαλλιέργειες συνεισφέρουν για τέσσερις λόγους (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη 2008; Prozato et al. 1998b; Prozato et al. 1999b): 1. Παραγωγή σπόγγων μπάνιου (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη 2008): η ταυτόχρονη δράση της ευρέως διαδεδομένης επιδημίας και του καθεστώτος της υπεραλίευσης οδήγησαν στην κάθετη αύξηση της τιμής των Μεσογειακών σπόγγων και ως εκ τούτου την εισαγωγή από την Καραϊβική και τον Ειρηνικό στην αγορά φθηνών και χαμηλής ποιότητας προϊόντων (Prozato et al. 1999b). 2. Παραγωγή βιοδραστικών ουσιών (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη 2008): Τα τελευταία χρόνια, χημικοί έδειξαν ενδιαφέρον για την καλλιέργεια σπόγγων εξαιτίας της παρουσίας φυσικών προϊόντων χρήσιμων στην φαρμακολογία. Μεταβολίτες αποσπώμενοι από τα Porifera δίνουν υποσχόμενα αποτελέσματα στην πρόληψη και την ίαση των καρκινικών σπόγγων (Prozato et al. 1999b). 3. Τον καθαρισμό νερού από ρυπογόνους μικροοργανισμούς και αιωρούμενο οργανικό υλικό (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη 2008): Οι σπόγγοι είναι διηθηματοφάγοι οργανισμοί και εξαιτίας της απορροφητικής τους δραστηριότητας, έχουν την δυνατότητα να συγκρατούν βακτήρια και αποβληθέντα οργανικά στοιχεία από ολόκληρη την υδάτινη στήλη σε μολυσμένα θαλάσσια περιβάλλοντα. 28 http://www.sustainablesponges.co.nz/sponge-farming.php 39

Αυτή η δυνατότητα, θα μπορούσε να είναι βασική για μια μικτή υδατοκαλλιέργεια σπόγγων και ψαριών στις παράκτιες περιοχές. Για παράδειγμα οι ιχθυοκαλλιέργειες με επιπλέοντα κλουβιά απελευθερώνουν πολλά οργανικά απόβλητα, που μπορούν να ανακυκλωθούν σαν πλούσια πηγή τροφής για τις γύρω εντατικές καλλιέργειες εμπορικών σπόγγων (Prozato et al. 1998b; Prozato et al. 1999b). 4. Βασική έρευνα γύρω από τα διάφορα θέματα της βιολογίας των τόσο ιδιαίτερων αυτών οργανισμών (Βουλτσιάδου & Λαγουτάρη 2008). 40

Αποτελέσματα ερωτηματολογίου Σύντομη επεξήγηση πινάκων. Οι δύο πρώτες στήλες του πίνακα 1 αφορούν τις απόλυτες και σχετικές συχνότητες επί των απαντήσεων και όχι επί των συμμετεχόντων. Όπως βλέπετε συνολικά στην ερώτηση μας δόθηκαν 62 απαντήσεις, 9 για την απάντηση καμία περιοχή, 23 για την ΒΔ Κάλυμνο, 8 για την ΝΔ Κάλυμνο, 13 για την ΝΑ Κάλυμνο, 9 για την ΒΑ Κάλυμνο. Το 14.5% των απαντήσεων ήταν θετικές απαντήσεις για την καμία περιοχή της Καλύμνου, το 37.1% για την ΒΔ Κάλυμνο, το 12.9% για την ΝΔ Κάλυμνο, το 21.0% για την ΝΑ Κάλυμνο, και το 14.5% για την ΒΑ Κάλυμνο. Στην Τρίτη στήλη του πίνακα 1 βλέπετε σχετικές συχνότητες επί των συμμετεχόντων. Όπως είδαμε κάθε άτομο μπορούσε να δώσει περισσότερες από μία θετικές απαντήσεις (από καμία μέχρι πέντε) και αυτός είναι ο λόγος που οι σχετικές συχνότητες αθροίζουν 155.0% και όχι 100%. Αυτό σημαίνει ότι κατά μέσο όρο το κάθε άτομο πρόσφερε 1.55 θετικές απαντήσεις. Ο σωστός τρόπος να διαβαστεί η Τρίτη στήλη του Πίνακα 1 είναι ο ακόλουθος: 22.5% των συμμετεχόντων ανέφεραν πως καμία περιοχή δεν θα μπορούσε να ενταχθεί σε καθεστώς προστασίας, το 57.5% των ερωτηθέντων απάντησαν το ΒΔ τμήμα της Καλύμνου μεταξύ των περιοχών που θεωρούν ότι πρέπει να ενταχθούν σε καθεστώς προστασίας, το 20.0% το ΝΔ τμήμα της Καλύμνου, το 32.5% το ΝΑ τμήμα της Καλύμνου και το 22.5% το ΒΑ τμήμα της Καλύμνου. Πίνακας 1: Περιοχές που θα μπορούσαν να ενταχθούν σε καθεστώς προστασίας. Απαντήσεις Περιοχές N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων Καμία 9 14.5% 22.5% ΒΔ 23 37.1% 57.5% ΝΔ 8 12.9% 20.0% ΝA 13 21.0% 32.5% ΒΑ 9 14.5% 22.5% Σύνολο 62 100.0% 155.0% 41

Ερώτηση 1: Πόσα χρόνια είστε στο επάγγελμα του σφουγγαρά; Στην ΕΡΩΤΗΣΗ 1 όπως απεικονίζεται στο παρακάτω γράφημα (Εικ. 23) παρουσιάζεται το εύρος ετών ενασχόλησης με την σπογγαλιεία. Το μεγαλύτερο ποσοστό των σφουγγαράδων (γκρι χρώμα, 30%) ασχολείται με το επάγγελμα του σπογγαλιέα 21-30 έτη ενώ τα μικρότερα ποσοστά (κόκκινο 2.5% και γαλάζιο χρώμα 2.5%) καταλαμβάνουν άτομα που ασχολήθηκαν με την σπογγαλιεία περισσότερο από 50 χρόνια. Εικόνα 23: Έτη ενασχόλησης με το επάγγελμα του σφουγγαρά 42

Ερώτηση 2: Ποια τα κύρια αλιευτικά πεδία; Στην παρούσα ερώτηση όπως αποτυπώνεται κατωτέρω (Πίνακα 3) δόθηκαν 148 θετικές απαντήσεις, παρατηρείται πως κάθε άτομο είχε την δυνατότητα να δώσει περισσότερες από μία θετικές απαντήσεις και αυτός είναι ο λόγος που οι σχετικές συχνότητες αθροίζουν 379.5% και όχι 100%. Αυτό σημαίνει ότι κατά μέσο όρο το κάθε άτομο πρόσφερε 3.79 θετικές απαντήσεις. Από τα 16 αλιευτικά πεδία στα οποία διαμερισματοποιήθηκε η Μεσόγειος παρατηρείται ότι μόνο σε 9 αλίευαν οι Καλύμνιοι σφουγγαράδες. Πολλοί από αυτούς αλίευαν σε περισσότερες από μια περιοχές με το μεγαλύτερο ποσοστό να δείχνει προτίμηση στις Ελληνικές θάλασσες, Αιγαίο και Ιόνιο πέλαγος. Ο αριθμός εκείνων που αλίευαν στην Κύπρο και στα παράλια της Τυνησίας καταλαμβάνει το μικρότερο ποσοστό. Πίνακας 3: Αλιευτικά πεδία προτίμησης. Αλιευτικά πεδία Απαντήσεις N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων CY 4 2.7% 10.3% NA 33 22.3% 84.6% SA 36 24.3% 92.3% IS 30 20.3% 76.9% EC 8 5.4% 20.5% LC 14 9.5% 35.9% TC 4 2.7% 10.3% TS 12 8.1% 30.8% AS 7 4.7% 17.9% Σύνολο 148 100.0% 379.5% 43

Ερώτηση 3: Για ποιους λόγους προτιμούσατε τα συγκεκριμένα αλιευτικά πεδία; Στην ΕΡΩΤΗΣΗ 3 όπως απεικονίζεται στον Πίνακα 4, οι σπογγαλιείς είχαν να επιλέξουν μεταξύ της προσβασιμότητας σε λιμένα λιμενισμού (Ι), περιοχές με σφουγγάρια υψηλής εμπορικής αξίας (ΙΙ), παραδοσιακή περιοχή αλίευσης σφουγγαριών (ΙΙΙ) και άλλους λόγους (ΙV). Κάθε άτομο είχε την δυνατότητα να δώσει περισσότερες από μία θετικές απαντήσεις και αυτός είναι ο λόγος που οι σχετικές συχνότητες αθροίζουν ποσοστό μεγαλύτερο του 100%. Το 77.5% των ερωτηθέντων προτίμησε τα συγκεκριμένα αλιευτικά πεδία καθώς υπήρχαν σπόγγοι υψηλής εμπορικής αξίας. Ενώ μόνο δύο από αυτούς (5%) δεν επέλεξαν καμία από τις πιθανές απαντήσεις. Πίνακας 4: Λόγοι προτίμησης αλιευτικών πεδίων. Πιθανές απαντήσεις Απαντήσεις N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων I 8 17.0% 20.0% II 31 66.0% 77.5% III 6 12.8% 15.0% IV 2 4.3% 5.0% Σύνολο 47 100.0% 117.5% Ερώτηση 4-5: Έχετε αλλάξει αλιευτικό πεδίο προτίμησης τα τελευταία 10 χρόνια (4), αν ναι, για ποιο λόγο (5); Στη ΕΡΩΤΗΣΗ 4 όπως απεικονίζεται στο κάτωθι γράφημα (εικ. 24) το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων (μπλε χρώμα, 80%) δήλωσε ότι δεν έχει αλλάξει αλιευτικό πεδίο προτίμησης τα τελευταία 10 χρόνια ενώ το 20% (πράσινο χρώμα) ότι έχει αλλάξει. Οι σπογγαλιείς που απάντησαν θετικά στην παραπάνω ερώτηση, είχαν να επιλέξουν σαν αιτία αλλαγής αλιευτικού πεδίου προτίμησης (πίνακας 5) μεταξύ της έλλειψης σπόγγων στα συγκεκριμένα πεδία (Ι), της απουσίας ειδών εμπορικού ενδιαφέροντος (ΙΙ), του μικρού μεγέθους αλιεύματος (ΙΙΙ), της απαγορευτικής νομοθεσίας (IV) και άλλων αδιευκρίνιστων 44

λόγων. Το μεγαλύτερο ποσοστό δήλωσε ότι άλλαξε πεδίο για λόγους που δεν διευκρινίστηκαν ενώ υπήρξαν μόνο δύο θετικές απαντήσεις που αντιστοιχούν στους λόγους Ι και ΙΙ. Εικόνα 24: Αλλαγή προτίμησης αλιευτικού πεδίου τα τελευταία 10 χρόνια. Πίνακας 5: Λόγοι που άλλαξαν αλιευτικό πεδίο προτίμησης. Λόγοι Απαντήσεις N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων I 1 11.1% 12.5% II 1 11.1% 12.5% V 7 77.8% 87.5% Σύνολο 9 100.0% 112.5% 45

Ερώτηση 6: Στις περιοχές που αλιεύατε υπήρχαν σφουγγαράδες από άλλα μέρη της Ελλάδος ή και άλλες χώρες; Στην παρούσα ερώτηση όπως αποτυπώνεται στον πίνακα 6, κάθε άτομο είχε την δυνατότητα να δώσει περισσότερες από μία θετικές απαντήσεις και αυτός είναι ο λόγος που οι σχετικές συχνότητες αθροίζουν 148.6% και όχι 100%. Το μεγαλύτερο ποσοστό (48.6%) δήλωσε ότι δεν υπήρχαν σφουγγαράδες από άλλα μέρη της Ελλάδος ή άλλες χώρες ενώ είχαμε 14 απαντήσεις που αναφέρονται σε άτομα από την Λήμνο. Τέλος μόνο δυο δήλωσαν ότι συνάντησαν σπογγαλιείς από την Τουρκία και την Λιβύη. Πίνακας 6: Ύπαρξη σφουγγαράδων από άλλες περιοχές. Σφουγγαράδες από άλλες περιοχές Απαντήσεις N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων Όχι 18 32.7% 48.6% Λήμνος 14 25.5% 37.8% Ύδρα 8 14.5% 21.6% Αίγινα 3 5.5% 8.1% Σύμη 7 12.7% 18.9% Χάλκη 3 5.5% 8.1% Τουρκία 1 1.8% 2.7% Τρίπολη (Λιβυη) 1 1.8% 2.7% Σύνολο 55 100.0% 148.6% 46

Ερώτηση 7: Ποιες οι μέθοδοι σπογγαλιείας που χρησιμοποιούσατε; Στην ερώτηση 7 οι ερωτηθέντες αναφέρθηκαν συνολικά σε έξι διαφορετικούς τρόπους αλίευσης σπόγγων (πίνακας 7). Τα μεγαλύτερα ποσοστά των αλιέων, 53.8% και 38.5%, χρησιμοποιούσαν την μέθοδο του ναργιλέ και της σκανδαλόπετρας αντίστοιχα. Αντίθετα μόνο δύο από αυτούς χρησιμοποιούσαν μπουκάλες οξυγόνου και την μέθοδο της γκαγκάβας. Πίνακας 7: Τρόποι αλίευσης σπόγγων. Μέθοδοι σπογγαλιείας Απαντήσεις N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων Ναργιλές 21 38.9% 53.8% Σύστημα Φερνέζ 9 16.7% 23.1% Σκάφανδρο 7 13.0% 17.9% Σκανδαλόπετρα 15 27.8% 38.5% Μπουκάλες οξυγόνου κατάδυσης 1 1.9% 2.6% Γκαγκάβα 1 1.9% 2.6% Σύνολο 54 100.0% 138.5% 47

Ερώτηση 8: Τι ποσότητες αλιεύατε; Στην ερώτηση 8 όπως απεικονίζεται στο παρακάτω γράφημα (εικ. 25) παρουσιάζεται το εύρος ποσοτήτων αλίευσης σε kg. Το μπλε χρώμα (55%) απεικονίζει στο μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων και αντιστοιχεί σε εκείνους που αλίευαν ποσότητες από 0-800 kg ενώ το πράσινο (25%) το ποσοστό των ατόμων που αλίευαν από 801-1600kg. Το μικρότερο ποσοστό (κίτρινο χρώμα, 5%) καταλαμβάνουν τα άτομα που οι ποσότητες αλιείας τους ξεπερνούσαν τους 3.2 τόνους. Εικόνα 25: Εύρη ποσοτήτων αλίευσης σε κιλά. 48

Ερώτηση 9: Ποιο ήταν το μέγιστο βάθος βουτιάς και ποια είδη συναντούσατε εκεί; Στην ερώτηση 9, σύμφωνα με τις απαντήσεις που δόθηκαν από τους συμμετέχοντες και αφορούν τα μέγιστα βάθη στα οποία εντοπίζονταν τα πέντε εμπορικά είδη (εικ. 26) παρατηρήθηκε ότι το Hippospongia communis απαντάται κυρίως σε βάθος 50m, το Spongia agaricina και το Spongia zimocca συναντάτε κατά κύριο λόγο σε βάθη 70m, το Spongia officinalis mollissima ιδίως σε βάθη 60m και το τέλος το Spongia officinalis adriatica απαντάται ως επί των πλείστον στα 45m. Εικόνα 26: Μέγιστα βάθη βουτιάς και είδη που απαντώνται εκεί. 49

Ερώτηση 10-11: Έχει μειωθεί το μέγεθος των σφουγγαριών που αλιεύατε τα τελευταία 10 χρόνια (10); Εάν ναι, για ποια είδη σπόγγων (11); Στην ερώτηση 10 όπως αναπαριστάται στο παρακάτω γράφημα (εικ 27) το μεγαλύτερο ποσοστό (μπλε 80%) των σφουγγαράδων δήλωσε ότι το μέγεθος των σπόγγων δεν έχει μειωθεί τα τελευταία δέκα χρόνια, ενώ το 20% των ατόμων (πράσινο χρώμα) δήλωσε ότι έχει μειωθεί. Οι σπογγαλιείς που απάντησαν θετικά στην παραπάνω ερώτηση, όπως αποτυπώνεται παρακάτω (πίνακας 8) αναφέρθηκαν στην μείωση του μεγέθους των τεσσάρων εμπορικών ειδών, Hippospongia communis (100%), Spongia officinalis adriatica (100%), Spongia officinalis mollissima (75%) και Spongia agaricina (25%). Εικόνα 27: Απόψεις σχετικά με τη μείωση του μεγέθους των σπόγγων αλίευσης τα τελευταία 10 χρόνια. 50

Πίνακας 8: Είδη που μειώθηκε το μέγεθος τους τα τελευταία 10 χρόνια. Είδη Απαντησεις N Ποσοστό % Ποσοστό % των συμμετεχόντων Hippospongia communis 8 33.3% 100.0% Spongia officinalis adriatica 8 33.3% 100.0% Spongia officinalis mollissima 6 25.0% 75.0% Spongia agaricina 2 8.3% 25.0% Σύνολο 24 100.0% 300.0% Ερώτηση 12: Ποιο το πλήγμα από την ασθένεια των σφουγγαριών: I. Ως προς την ποσότητα. II. Ως προς το μέγεθος. Στην ερώτηση 12 όπως απεικονίζονται στα παρακάτω γραφήματα (εικ. 28), από τους 40 συμμετέχοντες το 62.5% δήλωσε ότι υπήρξε ολική καταστροφή των αλιευμένων σπόγγων από το πλήγμα της ασθένειας. Το 35.0% ισχυρίστηκε ότι η ποσότητα του αποθέματος μειώθηκε, ενώ το 2.50% δήλωσε ότι δεν παρατήρησε κάποιο πρόβλημα. Όσον αφορά το μέγεθος των σπόγγων το 85% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι η ασθένεια δεν το επηρέασε, ενώ μόλις 15.0% από αυτούς είχαν αντίθετη άποψη Ι. Ως προς την ποσότητα. ΙΙ. Ως προς το μέγεθος Εικόνα 28: Απόψεις σχετικά με τις επιπτώσεις από την ασθένεια των σπόγγων, ως προς την ποσότητα και ως προς το μέγεθος. 51