Το Κοινωνικό Πλαίσιο του Εκφοβισμού Αναστασία Ψάλτη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήμα Βρεφονηπιοκομίας Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης
Μύθοι & Αλήθειες Ο εκφοβισμός είναι απλά ένα στάδιο, ένα φυσιολογικό κομμάτι της ζωής. Κι εγώ το πέρασα και τα παιδιά μου θα το περάσουν. Αν το πω σε κάποιον, θα χειροτερέψουν τα πράγματα. Μάθε να υπερασπίζεσαι τον εαυτό σου και να ανταποδίδεις το χτύπημα. Ο εκφοβισμός είναι πρόβλημα του σχολείου. Οι εκπαιδευτικοί είναι υπεύθυνοι για την αντιμετώπισή του. Οι θύτες γεννιούνται έτσι. Ο εκφοβισμός δεν είναι ούτε φυσιολογική ούτε κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά. Εμείς ενδυναμώνουμε τους δράστες αποδεχόμενοι τη συμπεριφορά τους. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο εκφοβισμός σταματά όταν εμπλέκονται ενήλικες με εξουσία και συνομήλικοι Παρόλο που μερικές φορές οι άνθρωποι μπορεί να εξαναγκαστούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, η ανταπόδοση του χτυπήματος συνήθως επιδεινώνει τον εκφοβισμό & αυξάνει τον κίνδυνο για σοβαρές σωματικές βλάβες Ο εκφοβισμός είναι ένα ευρύτερο κοινωνικό πρόβλημα που συχνά συμβαίνει εκτός σχολείου. Ο εκφοβισμός αποτελεί μαθημένη συμπεριφορά και οι συμπεριφορές μπορούν να αλλάξουν
Θύματα: Αποτελέσματα Μαθητών/τριών Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης 8-14% των μαθητών/τριών (κυρίως αγόρια καλοί μαθητές) έχουν υποστεί λεκτικό & κοινωνικό εκφοβισμό σε χώρους του σχολείου δίχως επίβλεψη και για μεγάλα χρονικά διαστήματα από συμμαθητές τους (αγόρια ελληνικής καταγωγής με χαμηλές σχολικές επιδόσεις) Δράστες: 3-4% των μαθητών/τριών (κυρίως αγόρια) Δράστες & θύματα μιλούν για το συμβάν κυρίως στους φίλους τους ή και στους γονείς τους Το σχολείο & η οικογένεια σπάνια παρεμβαίνουν Θύματα: 10-13% των μαθητών/τριών (κυρίως αγόρια καλοί μαθητές) έχουν υποστεί λεκτικό & κοινωνικό εκφοβισμό σε χώρους του σχολείου δίχως επίβλεψη και για μεγάλα χρονικά διαστήματα από συμμαθητές τους (αγόρια ελληνικής καταγωγής με χαμηλές σχολικές επιδόσεις) Δράστες: 1 στους 10 μαθητές (κυρίως αγόρια) Δράστες & θύματα μιλούν για το συμβάν κυρίως στους φίλους τους Το σχολείο & η οικογένεια σπάνια παρεμβαίνουν 10% των ερωτηθέντων είχαν θετική στάση απέναντι στον εκφοβισμό Η βία θεωρείται ως επιτρεπτή & δικαιολογημένη αντίδραση
Αποτελέσματα Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Συμβαίνει σε ποσοστό 8% (σωματικός) 68% (λεκτικός) στην αυλή, στις σκάλες και στην τάξη & είναι σύντομης διάρκειας Θύματα: Παιδιά με υψηλές σχολικές επιδόσεις με διαφορετική πολιτισμική προέλευση, συνομήλικα των δραστών Δράστες: Αγόρια με προβλήματα συμπεριφοράς που δρουν ομαδικά Το σχολείο & η οικογένεια παρεμβαίνουν Εκπαίδευσης Συμβαίνει σε ποσοστό 10% στην αυλή και στο διάλειμμα & είναι σύντομης διάρκειας Θύματα: Αγόρια με υψηλές σχολικές επιδόσεις με διαφορετική πολιτισμική προέλευση, συνομήλικα των δραστών Δράστες: Αγόρια χαμηλών επιδόσεων, κυρίως ελληνικής καταγωγής που δρουν ομαδικά Το σχολείο & η οικογένεια παρεμβαίνουν Πρόκειται για μορφή συγκρούσεων μεταξύ αγοριών και αποτελεί προσωπικό ζήτημα των εμπλεκόμενων
Πού οφείλεται; [Ames, 1996/Clarke & Kiselica, 1997/Olweus, 1996/Παπαστυλιανού, 2000/Rigby, 2003] Οικογενειακές παράμετροι Ατομικά χαρακτηριστικά: φύλο, εθνο-πολιτισμική προέλευση Στάδιο ανάπτυξης Έμφαση σε ακαδημαϊκή επιτυχία & κλίμα σχολείου Έλλειψη συμμετοχής σε δραστηριότητες (εντός & εκτός σχολείου) Έλλειψη ενημέρωσης & ευαισθητοποίησης & άγνοια ενηλίκων για διαχείριση ανάλογων κρίσεων
Το κοινωνικό πλαίσιο του εκφοβισμού Ομαδική φύση εκφοβισμού Βασίζεται στις κοινωνικές σχέσεις μέσα σε μια ομάδα (Lagerspetz et al., 1982) Το αποτέλεσμα της πολύπλοκης αλληλεπίδρασης ατόμων με το ευρύτερο κοινωνικό τους περιβάλλον Έμφαση σε: Κοινωνικά πλαίσια που διευκολύνουν την εκδήλωση του εκφοβισμού (Craig & Pepler, 1995) Ρόλος των παρατηρητών (Salmivalli et al., 1996)
Ο εκφοβισμός από μια κοινωνικοσυστημική σκοπιά (Espelage & Swearer, 2004) Ένα συστημικό φαινόμενο Ατομικά χαρακτηριστικά Συστημικά πλαίσια Συνομήλικοι Οικογένεια Σχολείο Κοινότητα Κοινωνία
Οικογένεια Γονεϊκό στυλ Τιμωρητικοί γονείς Οικογενειακό περιβάλλον Υπερπροστετευτικοί γονείς Βία στην οικογένεια Ρόλος αδελφών
Σχολείο Κλίμα σχολείου Κοινωνικός περίγυρος Κοινωνικό σύστημα Κουλτούρα Στάσεις εκπαιδευτικών Ανοχή, ανακριβείς εκτιμήσεις, έλλειψη γνώσεων, αδυναμία κατάλληλης παρέμβασης
Κοινότητα Φτώχεια, εγκληματικότητα, μονογονεϊκότητα, διακρίσεις (Brooks-Gunn et al., 1993; Stern & Smith, 1995) Σύνδεση βίας στην κοινότητα με εκφοβισμό: δεν είναι ξεκάθαρη (Andershed, Kerr, & Stattin, 2001)
Συνομήλικοι Κύρια κοινωνικοποιητική δύναμη κατά την πρώιμη εφηβεία Συνομήλικοι παρόντες σε περιστατικά εκφοβισμού: 85% (Craig & Peple, 1997) 3 Θεωρίες: Επικράτησης (dominance) Έλξης (attraction) Ομοφιλίας (homophily)
Συνομήλικοι Ο κύκλος του εκφοβισμού Ρόλοι συμμετεχόντων (participant roles Salmivalli et al., 1996) Δράστης Οπαδός/Πρωτοπαλίκαρο Υποστηρικτής Παθητικός υποστηρικτής Αμέτοχος θεατής Παθητικός υπερασπιστής Υπερασπιστής
Ρόλοι Πρωτοβάθμια Θύμα: 24,6% Θύτης: 5,1% Θύτης-θύμα: 11,8% Μη εμπλεκόμενος: 58,5% Δευτεροβάθμια Θύμα: 16% Θύτης: 8,1% Θύτης-θύμα: 22,6% Μη εμπλεκόμενος: 53,3% Το φαινόμενο γίνεται πιο σοβαρό στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Μείωση θυμάτων, αλλά διπλασιασμός θυτών-θυμάτων Ο ρόλος των μη εμπλεκόμενων Ανάγκη εφαρμογής παρεμβατικών προγραμμάτων σε μικρότερες ηλικίες Όσο πιο μικρά τα παιδιά, τόσο λιγότερο στρωματοποιημένες οι ομάδες των συνομηλίκων και τόσο λιγότερο αποκρυσταλλωμένοι οι ρόλοι που υιοθετούν
Τελειώνοντας... Όταν το κοινωνικό & φυσικό περιβάλλον της κοινότητας είναι εχθρικό, το ίδιο θα συμβαίνει και με το περιβάλλον του σχολείου. Τα επίπεδα & οι μορφές βίας στο σχολείο συχνά αντικατοπτρίζουν τα επίπεδα & τις μορφές βίας στη χώρα, την κοινότητα & την οικογένεια, τα οποία με τη σειρά τους απηχούν τις κυρίαρχες πολιτικές & κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, κοινωνικές στάσεις, πολιτισμικές παραδόσεις & αξίες, νόμους & επιβολή των νόμων. Όπου είναι νόμιμο, θεωρείται αποδεκτό και ίσως ακόμη και αξιέπαινο άνδρες να ελέγχουν τις γυναίκες, οι πλούσιοι ή οι προνομιούχοι να ελέγχουν τους φτωχούς & μη προνομιούχους και οι γονείς να ελέγχουν τα παιδιά τους μέσω της άσκησης βίας ή της απειλής για άσκηση βίας, τότε είναι πιθανό να είναι νόμιμο, να θεωρείται αποδεκτό και ίσως ακόμη και αξιέπαινο ενήλικες & παιδιά να χρησιμοποιούν παρόμοιες μεθόδους στο σχολείο. Με το είναι θύματα, δράστες & μάρτυρες της βίας, τα παιδιά μαθαίνουν ότι η βία είναι ένας αποδεκτός τρόπος για τους δυνατούς & επιθετικούς ώστε να παίρνουν ό,τι θέλουν από τους σχετικά πιο αδύναμους, παθητικούς ή ειρηνικούς Pinheiro (2006, σ. 111) Μελέτη του ΟΗΕ για τη Βία Ενάντια στα Παιδιά