ΚΟΣΜΗΤΟΛΟΓΙΑ Ι Για τους σπουδαστές της ειδικότητας Βοηθός Φαρµακείου Β μέρος ΚΑΡΑΚΑΣΙΔΟΥ ΓΙΩΤΑ 6/2/2015 Οι παρούσες σηµειώσεις αποτελούν τµήµα βιβλίου και είναι πνευµατική ιδιοκτησία της συγγραφέως. Απαγορεύεται η αντιγραφή και η αναπαραγωγή τους χωρίς προηγούµενη έγκριση.
ΟΙ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Το νερό, οι πρωτεΐνες, κάποιες λιπαρές ύλες, τα σάκχαρα τα ανόργανα άλατα και οι βιταμίνες αποτελούν θρεπτικά συστατικά για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών. Το θρεπτικό υλικό, το ph, η θερμοκρασία καθώς και η παρουσία ή η απουσία του οξυγόνου ρυθμίζουν την ανάπτυξη τους. Τα καλλυντικά προϊόντα περιέχουν συστατικά που ευνοούν την ανάπτυξη πολλών μικροοργανισμών (παθογόνων ή μη). Οι μικροοργανισμοί που αναπτύσσονται στα καλλυντικά δημιουργούν δυσάρεστη οσμή, μεταβάλλουν το χρώμα, τη ρευστότητά τους και γενικά αλλάζουν τις οργανοληπτικές τους ιδιότητες. Σε κάποιες περιπτώσεις, αν και δεν είναι συνηθισμένο, παρατηρήθηκαν προβλήματα υγείας από μολυσμένα καλλυντικά. Οι μικροοργανισμοί που μπορεί να αναπτυχθούν μέσα σε ένα καλλυντικό είναι: οι μύκητες, και τα βακτηρίδια, ΟΙ ΜΥΚΗΤΕΣ Οι μύκητες διακρίνονται σε ευρωτομύκητες ή μούχλες και ζυμομύκητες ή ζύμες. Οι ευρωτομύκητες (μούχλες) αναπτύσσονται σε δενδροειδή μορφή και έχουν χαρακτηριστικό μέγεθος, σχήμα (νηματοειδείς υφές) και χρώμα (μαύρο, καφέ, πράσινο, κίτρινο). Μεταφέρονται και αναπαράγονται με σπόρους που δεν είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Χρειάζονται οργανικό υλικό για να αναπτυχτούν και νερό, όμως για κάποια είδη είναι αρκετή η υγρασία της ατμόσφαιρας. Ανάλογα με τα είδη, μπορεί να αναπτύσσονται σε θερμοκρασίες περιβάλλοντος, αλλά και σε χαμηλότερες ή υψηλότερες θερμοκρασίες. Οι ευρωτομύκητες συνήθως προσβάλουν τα μαλλιά, τα νύχια και το δέρμα και δεν εισέρχονται σε εσωτερικά στρώματα του οργανισμού. Η ανάπτυξη τους σε διάφορα στάδια της παραγωγής των καλλυντικών είναι πιθανή, ενώ κάποιες μούχλες, μπορεί να επηρεάζουν και την ανθρώπινη υγεία προκαλώντας αλλεργίες. Γνωστές κατηγορίες ευρωτομυκήτων είναι τα πενικίλλια, οι ασπέργιλλοι, τα ριζόποδα και τα μουκόρια. Οι ζυμομύκητες είναι συνήθως μονοκύτταροι οργανισμοί που μεταβολίζουν σάκχαρα και παράγουν αιθανόλη ή γαλακτικό οξύ. Ο μεταβολισμός των θρεπτικών συστατικών από τους ζυμομύκητες είναι γνωστός ως ζύμωση. Στη ζύμωση οφείλεται η παραγωγή ψωμιού από άλευρα και οινοπνεύματος από τα φρούτα. Οι ζυμομύκητες συνήθως δεν προκαλούν προβλήματα σε υγιή άτομα, προσβάλουν όμως τα καλλυντικά δίνοντας τους δυσάρεστη υφή, οσμή και όψη. Κάποιες από τις ζύμες βρίσκονται στη φυσική χλωρίδα του δέρματος και του γαστρεντερικού συστήματος. Γνωστές ζύμες που συναντώνται στα μολυσμένα καλλυντικά είναι οι Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 1
Σακχαρομύκητες, οι κρυπτόκκοκοι και οι κάντιτες που προκαλούν ασθένειες στον άνθρωπο τις γνωστές καντιτιάσεις. ΤΑ ΒΑΚΤΗΡΙΑ Τα βακτήρια αναπτύσσονται σε συγκεκριμένες περιοχές θερμοκρασίας και ph κάποιες φορές με βέλτιστη θερμοκρασία 37 0 C και ph από 7,2 έως 7,6. Σε χαμηλές θερμοκρασίες δεν αναπτύσσονται, ενώ πεθαίνουν σε θερμοκρασίες πάνω από 65 0 C. Μπορούν να θανατωθούν με χημικές ουσίες αλλά και με ακτινοβολία, υπερήχους κτλ. Οι σπόροι των βακτηριδίων είναι περισσότερο ανθεκτικοί και απαιτούν ειδικές συνθήκες και διεργασίες για να εξαλειφθούν. Αν δεν εξολοθρευτούν, όταν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες, μπορούν να πολλαπλασιαστούν. Τα βακτηρίδια για την καλύτερη μελέτη της συμπεριφοράς και τη καταπολέμηση τους, ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, σε θετικά κατά Gram και αρνητικά κατά Gram βακτήρια, ανάλογα με το χρωματισμό της κυτταρική τους μεμβράνης. Τα θετικά και τα αρνητικά κατά gram παρουσιάζουν διαφορετική ευαισθησία σε διάφορες χημικές ουσίες. Γνωστά θετικά κατά Gram βακτηρίδια είναι οι σταφυλόκκοκοι που βρίσκονται στη φυσική χλωρίδα του δέρματος όπως ο Staphylococcus Epidermidis, ενώ γνωστά αρνητικά κατά Gram βακτηρίδια είναι τα κολοβακτηριοειδή π.χ. Εscherichia Coli, οι ψευδομονάδες όπως η pseudomonas aeruginosa και άλλα. ΜΟΛΥΝΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ Είναι δεδομένο ότι οι συνθήκες παραγωγής και αποθήκευσης των πρώτων υλών και των καλλυντικών προϊόντων θα πρέπει να είναι οι καλύτερες δυνατές, ενώ το προσωπικό που έρχεται σε επαφή με το προϊόν θα πρέπει να ακολουθεί τις μεθόδους καλής πρακτικής και υγιεινής, ώστε να αποφεύγεται η μόλυνση του προϊόντος. Παρ όλα αυτά τα καλλυντικά προϊόντα μπορούν να μολυνθούν: Από μολυσμένες πρώτες ύλες συμπεριλαμβανομένου και του νερού. Πρέπει πάντοτε να χρησιμοποιούμε πρώτες ύλες που ελέγχονται για το μικροβιολογικό τους φορτίο και να αποθηκεύονται σύμφωνα με τις προδιαγραφές του κατασκευαστή. Κατά το στάδιο της παραγωγής Α) από μολυσμένο εξοπλισμό, μίξερ κτλ. (Θα πρέπει να απολυμαίνονται οι συσκευές που έρχονται σε επαφή με τα καλλυντικά). Β) από το προσωπικό που δεν τηρεί τους κανόνες υγιεινής Γ) από τα υλικά συσκευασίας που μπορεί να μην είναι απαλλαγμένα από μικροοργανισμούς. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 2
Τέλος κατά τη χρήση. Ο χρήστης μπορεί να μολύνει με τα χέρια του το προϊόν ή με το να το αφήνει ανοιχτό και εκτεθειμένο στην ατμόσφαιρα και σε ακατάλληλες συνθήκες. Ένα καλλυντικό λοιπόν, καθώς πληροί άριστα τις συνθήκες ανάπτυξης των μικροοργανισμών, εύκολα προσβάλλεται από αυτούς. Όταν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας και ph, τότε οι μικροοργανισμοί αναπτύσσονται εκθετικά και σε μικρό σχετικά διάστημα τα συστατικά των καλλυντικών αποσυντίθενται και μετατρέπονται σε άλλες ουσίες, κάνοντας το καλλυντικό ακατάλληλο για χρήση. Κάποιες από τις μεταβολές που παρατηρούνται σε ένα καλλυντικό προϊόν στο οποίο έχουν αναπτυχθεί μικροοργανισμοί είναι: αλλαγή του ιξώδους (δηλαδή αλλαγή στον τρόπο που ρέει), διαχωρισμός των φάσεων (δηλαδή κόβει), θόλωση στην περίπτωση που το προϊόν είναι διαυγές, αλλαγή της οσμής (ανάπτυξη δυσάρεστων οσμών), αλλαγή χρώματος τάγγιση Ακόμη κάποιοι από τους μικροοργανισμούς παράγουν τοξικές ουσίες, που έχουν αρνητικές συνέπειες για τον άνθρωπο και μπορούν να προκαλέσουν βλάβες, ακόμα και όταν οι μικροοργανισμοί σκοτωθούν. Είναι σημαντικό λοιπόν να γνωρίζουμε με ποιο τρόπο μολύνονται τα καλλυντικά και να παίρνουμε τα κατάλληλα μέτρα για να διατηρούνται σε καλή κατάσταση, όσο το δυνατό περισσότερο, αλλά και στην περίπτωση εισαγωγής μικροοργανισμών ή ύπαρξης σπορίων να εξασφαλίζεται η μη ανάπτυξη τους. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση ειδικών ουσιών που είναι γνωστές ως συντηρητικά. ΤΑ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΑ Συντηρητικά ονομάζονται οι ουσίες που καταστρέφουν ή εμποδίζουν την ανάπτυξη των μικροοργανισμών μέσα σε ένα προϊόν. Αυτές οι ουσίες θα πρέπει να πληρούν κάποιες συγκεκριμένες προϋποθέσεις: Θα πρέπει η κατανομή τους στην ελαιώδη και την υδατική φάση να είναι τέτοια που να επιτρέπει την αποτελεσματική δράση τους. Πρέπει να είναι αποτελεσματικές σε μικρές ποσότητες και σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό μικροοργανισμών, δηλαδή να έχουν μεγάλο εύρος δράσης. Να είναι αποτελεσματικές για μεγάλο χρονικό διάστημα. Να μην επηρεάζουν τα συστατικά του καλλυντικού και τις τελικές οργανοληπτικές ιδιότητες των καλλυντικών (οσμή, εμφάνιση και υφή) Να μην προκαλούν αρνητικές δράσεις στον ανθρώπινο οργανισμό (αλλεργίες, ερεθισμούς κτλ) Θα πρέπει να είναι σχετικά οικονομικές Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 3
Τα συντηρητικά μπορούν να χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά σύμφωνα με τους περιορισμούς που θέτει η ΕΕ σε συγκεκριμένες ποσότητες και για συγκεκριμένες χρήσεις. Η επιλογή του κάθε συντηρητικού καθορίζεται και από τον τύπο των προϊόντων δηλαδή από το είδος των συστατικών που περιέχει και την ποσότητά τους, από τη συσκευασία, από τον χρόνο ζωής του προϊόντος και από τις συνθήκες χρήσης. Στα καλλυντικά συνήθως χρησιμοποιούνται οι παρακάτω κατηγορίες συντηρητικών: ΟΙ ΑΛΚΟΟΛΕΣ Οι αλκοόλες χρησιμοποιήθηκαν ως συντηρητικά σε ποτά και καλλυντικά όμως παρουσιάζουν μειονεκτήματα. Τα μειονεκτήματα χρήσης των αλκοολών ως συντηρητικά είναι η αστάθειά τους, το ότι είναι μη αποτελεσματικά σε μεγάλο εύρος οργανισμών, η οσμή τους, το κόστος και το ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο σε υγρά παρασκευάσματα. Η προπυλική και η ισοπροπυλική αλκοόλη έχει παραπλήσια αντιμικροβιακή δράση και συμπεριφορά με την αιθανόλη. ΟΞΕΑ Τα οξέα όπως το σορβικό και το βενζοικό και τα άλατά τους χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν ως συντηρητικά καλλυντικών, όμως πρέπει να είναι σε διάσταση ώστε να είναι αποτελεσματικά. ΕΣΤΕΡΕΣ Εστέρες του πάρα ύδροξυβενζοϊκού οξέος. (parabens) Οι εστέρες του πάρα ύδροξυ βεζοϊκού οξέος τα γνωστά μας παραμπεν χρησιμοποιούνται σε πολλά καλλυντικά προιόντα ως συντηρητικά. Είναι αποτελεσματικά σε μύκητες και βακτήρια. Έχουν βέλτιστη δράση σε ph 7 και κάτω. Αυτά που χρησιμοποιούνται κυρίως στα καλλυντικά είναι ο μεθυλεστέρας του π- ύδροξυ βενζοϊκού οξέος, γνωστός ως μεθύλ παραμπεν, ο βουτυλεστέρας του π-ύδροξυ βενζοϊκού οξέος γνωστός και ως βουτυλ-παραμπεν (butylparaben) που φαίνεται στο διπλανό σχήμα, και άλλα παράγωγα όπως το αιθύλ-παραμπεν, προπυλ-παραμπέν κτλ. Τα τελευταία χρόνια αμφισβητείται η ασφαλής χρήση των βουτυλ-παραμπέν, ισοβουτύλ-παραμπέν, προπύλ-παραμπέν ισοπροπυλ-παραμπέν ενώ ζητήθηκε από την Ευρωπαϊκή ένωση να γίνουν περισσότερες μελέτες για την ασφάλεια αυτών των συντηρητικών. Εξαιτίας της αρνητικής πλέον κοινής γνώμης σε ότι αφορά τα παραμπέν, οι εταιρίες καλλυντικών αντικαθιστούν τα συντηρητικά αυτά με άλλα. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 4
ΤΑ ΑΙΘΕΡΙΑ ΕΛΑΙΑ Τα αιθέρια έλαια χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά ως συντηρητικά από τα κλασικά χρόνια αλλά δεν χρησιμοποιούνται πλέον για αυτό το λόγο γιατί υπάρχουν φθηνότερες λύσεις με καλύτερα αποτελέσματα. Αιθέρια έλαια που έχουν συντηρητική δράση είναι το έλαιο τεϊόδεντρου (tea tree oil), το αιθέριο έλαιο λεβάντας, του ευκαλύπτου, της μέντας, της ρίγανης κτλ. Για να είναι αποτελεσματικά μπορεί να απαιτούνται συγκεκριμένες ποσότητες στις οποίες κάποια από τα αιθέρια έλαια μπορεί να είναι ερεθιστικά ή και να έχουν άλλες αρνητικές επιδράσεις στο οργανισμό, ενώ μπορεί να προσδίδουν έντονη ή ανεπιθύμητη οσμή στο προϊόν. Η ΤΑΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ Η οξείδωση είναι μια διαδικασία που συμβαίνει παρουσία οξυγόνου μέσα από μηχανισμούς δημιουργίας ελευθέρων ριζών στα περισσότερα υλικά που υπάρχουν στην φύση. Οι λιπαρές ύλες παρουσία οξυγόνου υφίστανται οξείδωση (αλλοίωση) με την πάροδο του χρόνου που ονομάζεται τάγγιση. Τα καλλυντικά αποτελούνται από μεγάλες ποσότητες λιπαρών ουσιών που οξειδώνονται και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την τάγγιση τους. Η Τάγγιση είναι η οξείδωση των λιπών και ελαίων µε το πέρασµα του χρόνου. ηµιουργούνται ενώσεις όπως αλδεΰδες, κετόνες που δίνουν δυσάρεστη οσµή στο καλλυντικό προϊόν. Κατά την εφαρµογή στο δέρµα µπορεί να προκαλέσουν ερεθισµό, αλλεργίες και άλλες δυσάρεστες επιδράσεις. τάγγιση των καλλυντικών ευνοείται από την παρουσία αέρα, τη θερμότητα, το φώς (ή άλλες ακτινοβολίες) και από την παρουσία κάποιων ουσιών (καταλυτών όπως τα μέταλλα ή τα ένζυμα, ελευθέρων λιπαρών οξέων, ύπαρξη υγρασίας, ισχυρών οξέων και βάσεων, υπολείμματα ταγγισμένων ήδη υλικών κτλ.). Ένα λιπαρό προϊόν λέμε ότι τάγγισε, όταν αναπτύσσει χαρακτηριστική δυσάρεστη οσμή και γεύση. Μπορεί να παρατηρήσουμε και αλλαγή στο χρώμα του αλλά στα καλλυντικά που είναι χρωματισμένα αυτό δεν είναι εύκολο. Ένα ταγγισμένο προϊόν αν καταναλωθεί, μπορεί να προκαλέσει διάφορα προβλήματα στην υγεία, όπως για παράδειγμα ερεθισμούς στο δέρμα ή αλλεργικές αντιδράσεις. ΤΑ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΑ Αντιοξειδωτικές ουσίες ονομάζονται αυτές που προστατεύουν άλλες ουσίες ή συστατικά από οξείδωση. Για την αποτροπή της οξείδωσης στα καλλυντικά χρησιμοποιούνται αντιοξειδωτικά που παρεμποδίσουν ή επιβραδύνουν την οξείδωσης των λιπών, των λαδιών, των αρωμάτων, των βιταμινών και άλλων συστατικών που οξειδώνονται εύκολα Τα αντιοξειδωτικά που χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά θα πρέπει να είναι ουσίες κατάλληλες να χρησιμοποιηθούν σε επαφή με το δέρμα και τους βλεννογόνους.. Αυτές οι ουσίες μπορεί να είναι φυσικές ή συνθετικές. Τέτοιες είναι η βιταμίνη Ε, η βιταμίνη C, το BHT (βούτολο ύρδοξυ Τολουόλιο), BHA (βούτυλο υδροξυ ανισόλη) και άλλες συνθετικές οργανικές ενώσεις. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 5
Άλλες κατηγορίες συστατικών που χρησιμοποιούνται για την προστασία των καλλυντικών από αλλοιώσεις αναφέρονται παρακάτω: UV ΦΙΛΤΡΑ Για να μην αναπτυχθούν ελεύθερες ρίζες χρησιμοποιούνται συστατικά που απορροφούν τις ακτινοβολίες φωτός και προστατεύουν τα υπόλοιπα συστατικά από την αλλοίωση. Τέτοια υλικά είναι η βενζοφαινόνη 3, βενζοφαινόνη 4 (που φαίνεται στο διπλανό σχήμα) κτλ. ΧΗΛΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Για την δέσμευση των μετάλλων που καταλύουν αντιδράσεις παραγωγής ελευθέρων ριζών χρησιμοποιείται το EDTA. Αυτό δημιουργεί σύμπλοκες ενώσεις (χηλικές ενώσεις) με τα μέταλλα και τα απενεργοποιεί. Αυτό τα μέταλλα εισέρχονται στο καλλυντικό, με το νερό που χρησιμοποιείται κυρίως σε συνθέσεις αλλά μπορεί να υπάρχουν και σε διάφορες άλλες πρώτες ύλες των καλλυντικών. Επιπλέον το EDTA δρα και ως αντιβακτηριδιακός παράγοντας βοηθώντας τα συντηρητικά να είναι περισσότερο αποτελεσματικά. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΘΕΤΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ Ο προσδιορισμός των συντηρητικών, των αντιοξειδωτικών, των αρωμάτων, και των χρωμάτων στα καλλυντικά είναι συνήθως δύσκολος, εξαιτίας της πολυπλοκότητας των συστημάτων των καλλυντικών προϊόντων για αυτό θα πρέπει να γίνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ακολουθείται η κατάλληλη μέθοδος για τον κάθε τύπο καλλυντικού και να παίρνουμε αξιόπιστα αποτελέσματα. Έτσι απαιτείται τις περισσότερες φορές να εφαρμοστούν τεχνικές χρωματογραφίας υγρής, αέριας ή λεπτής στοιβάδας, μέθοδοι που απαιτούν εργαστηριακή υποδομή και οργάνωση, με εξειδικευμένο προσωπικό. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 6
ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟ ΤΩΝ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ Οι χρωστικές ουσίες είναι χημικές ενώσεις που με την έκθεσή τους σε φωτεινή ακτινοβολία αντανακλούν ένα μέρος της, που φτάνοντας στα μάτια μας γίνεται αντιληπτή ως χρώμα. Οι χρωστικές ουσίες χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό στην κοσμητολογία είτε για την παραγωγή προϊόντων που θα χρωματίσουν το δέρμα, είτε για τον χρωματισμό των προϊόντων και μόνο. Οι χρωστικές ουσίες είναι σημαντικά συστατικά των καλλυντικών αφού χρωματίζουν το δέρμα και καλύπτουν δυσάρεστες αποχρώσεις των άλλων συστατικών ή δίνουν επιθυμητό χρώμα στο προϊόν. Αν θα προτιμήσουμε ένα προϊόν ή όχι εξαρτάται από τις ιδιότητές του, αλλά και από την εμφάνισή του. Καθώς οι αισθήσεις μας (όραση, αφή, όσφρηση) μας δίνουν πληροφορίες για το αν ένα προϊόν είναι κατάλληλο για χρήση, το χρώμα του συμβάλλει σημαντικά στο να το διαλέξουμε ανάμεσα σε άλλα. Έτσι αν ένα προϊόν χρωματιστεί κατάλληλα, τότε αυτό συμβάλλει στην επιτυχία του. Για παράδειγμα ένα προϊόν που διαφημίζει ότι περιέχει εκχύλισμα αγγουριού, αναμενόμενο είναι να έχει ελαφρώς λαχανί απόχρωση, ενώ θα ήταν σχετικά παράλογο να έχει χρώμα μελί (που πιθανά θα ήταν το φυσικό του χρώμα πριν την προσθήκη χρωστικών ουσιών). ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΦΥΣΙΚΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΟΙ φυσικές χρωστικές ουσίες είναι αυτές που προέρχονται από τη φύση και μπορεί να είναι φυτικής, ζωικής προέλευσης και ορυκτές. Αυτές τις χρωστικές τις χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για χιλιετίες σε συγκεκριμένες εφαρμογές, θεωρούνται παραδοσιακά ασφαλείς και αποτελεσματικές. ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ Αν και υπάρχουν διάφορες χρωστικές ουσίες φυτικής προέλευσης, στα καλλυντικά χρησιμοποιείται ένας περιορισμένος αριθμός, εξαιτίας της χρωματικής αστάθειας, αλλά και της ερεθιστικότητας που παρουσιάζουν για το δέρμα και τα μάτια. Οι φυτικές χρωστικές που χρησιμοποιούνται συνήθως στα καλλυντικά είναι: Το φυτό χέννα (Lawsonia inermis) παράγει μια χρωστική (lawsone) που χρησιμοποιείται για τον χρωματισμό του δέρματος, των νυχιών και των μαλλιών. Η χρωστική αυτή αντιδρά με την κερατίνη χρωματίζοντας μόνιμα τα κύτταρα. Το χαμομήλι που χρησιμοποιείται στην κοσμητολογία και για τις ξανθές αποχρώσεις που δίνει στα μαλλιά Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 7
Τα καροτενοειδή, το annatto που δίνουν πορτοκαλέρυθρες αποχρώσεις και χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα και τα καλλυντικά κτλ. Το Ιντιγκο (Indigo ή Indigotin) είναι μια χρωστική που παράγεται από φυτά με αντιπροσωπευτικό είδος την indigofera tinctoria. Η χρωστική ίντιγκο χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν για τον χρωματισμό των ρούχων, των μαλλιών και του δέρματος (σε τατουάζ και ως αντισηπτικό). Εξαιτίας των αυξανόμενων αναγκών για τη βαφή των ρούχων, αυτή η χρωστική, στην αρχή του 20 ου αιώνα, ξεκίνησε να παράγεται συνθετικά (το μόριό της φαίνεται στο διπλανό σχήμα) και αποτελεί τη βασική χρωστική χρωματισμού των blue Jeans. Σήμερα η φυσική χρωστική ίντιγκο χρησιμοποιείται σε φυσικές βαφές μαλλιών, πολλές φορές με την επωνυμία «μαύρη χέννα», και σε ορισμένα προϊόντα για τατουάζ. ΖΩΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Υπάρχουν διάφορες χρωστικές ζωικής προέλευσης, όμως αυτή που έχει περισσότερο εμπορικό ενδιαφέρον και χρησιμοποιείται στα καλλυντικά, είναι το εκχύλισμα κοχενίλλης. Στα τρόφιμα και τα καλλυντικά που την περιέχουν μπορεί να αναφέρεται ως Ε120 ως natural red 4 carmin cochineal extract. Στην κοσμητολογία χρησιμοποιείται σε υψηλής ποιότητας προϊόντα μακιγιάζ και κραγιόν, εξαιτίας του κόστους, της αλλά και της φυσικής της προέλευσης. Παρακάτω βλέπουμε το έντομο από το οποίο παράγεται η χρωστική κοχενίλλη. ΑΝΟΡΓΑΝΕΣ/ΟΡΥΚΤΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Στην κοσμητολογία χρησιμοποιούνται πολλές ανόργανες χρωστικές που προέρχονται από ορυκτά, για τον χρωματισμό του δέρματος. Αυτές κάποιες φορές θεωρούνται φυσικές, όμως σχεδόν ποτέ δεν είναι κατάλληλες να χρησιμοποιηθούν κατευθείαν ως έχουν, επειδή περιέχουν ανεπιθύμητες προσμίξεις. Πρέπει να υποστούν μια σειρά από φυσικοχημικές κατεργασίες κάτι που αλλοιώνει σε μικρό ή μεγάλο βαθμό τον φυσικό χαρακτήρα τους. Στα καλλυντικά χρησιμοποιούνται μέταλλα και διάφορες έγχρωμες ενώσεις τους, όπως τα οξείδια του σιδήρου, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν με ασφάλεια για το μακιγιάζ. Για να δοθεί Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 8
μαργαριταρώδη λάμψη στα καλλυντικά προϊόντα χρησιμοποιούνται κονιορτοποιημένα ορυκτά όπως το mica (μίκα ή μάικα). ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Οι συνθετικές χρωστικές είναι αυτές που παράγονται βιομηχανικά με πρώτη ύλη το πετρέλαιο και τα προϊόντα του. Από το τέλος του 19 ου με την ανακάλυψης της ανιλίνης και των συνθετικών χρωστικών ουσιών, πολλές από αυτές που θεωρούνται ασφαλείς για την υγεία, χρησιμοποιούνται και στα καλλυντικά εξαιτίας της σταθερότητας που παρουσιάζουν και το χαμηλό κόστος παραγωγής. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΔΙΑΛΥΤΟΤΗΤΑ Οι χρωστικές ουσίες, ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας τους μπορούν να παρουσιάζουν μεγάλη ή μικρή διαλυτότητα σε διαλύτες όπως το νερό και τις οργανικές ουσίες, έτσι διακρίνουμε τις παρακάτω κατηγορίες χρωστικών: ΔΙΑΛΥΤΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ (DYES). Αυτές οι χρωστικές είναι διαλυτές στο νερό ή σε οργανικούς διαλύτες. Τέτοιες είναι τα χρώματα ανιλίνης και οι φυτικές χρωστικές ( που είναι το χαμομήλι, το ανάττο, η χλωροφύλλη, το καροτένιο, η χέννα και άλλα). Αυτές οι χρωστικές συνήθως χρησιμοποιούνται για να χρωματίζουν το προϊόν, όμως σε κάποιες περιπτώσεις χρωματίζουν το δέρμα και τα μαλλιά. ΠΗΓΜΕΝΤΑ (PIGMENTS)& ΛΑΚΚΕΣ (LAKES). Ο όρος πηγμέντο χρησιμοποιείται γενικά για να περιγράψει χρωματισμένα σωματίδια που είναι αδιάλυτα στο μέσο που τα περιέχει. Ειδικότερα οι λάκκες (που ανήκουν στην οικογένεια των πηγμέντων) είναι πρακτικά αδιάλυτες στους συνηθισμένους διαλύτες. Γενικά τα πηγμέντα και οι λάκκες είναι περισσότερο σταθερές χρωστικές ύλες από τις αντίστοιχες υδατοδιαλυτές χρωστικές. Δίνουν πιο φωτεινούς και έντονους χρωματισμούς και είναι κατάλληλες για προϊόντα με τα οποία θέλουμε να χρωματίσουμε επιφάνειες με επικάλυψη (π.χ. νύχια, χείλη, δέρμα προσώπου). Ειδικότερα οι λάκκες έχουν πολύ καλή σταθερότητα στο φως και παρουσιάζουν τον ελάχιστο δυνατό εμποτισμό του δέρματος αφού είναι σχεδόν αδιάλυτες στους συνηθισμένους διαλύτες. Το τελευταίο έχει μεγάλη σημασία για την παραγωγή προϊόντων μακιγιάζ που δεν λερώνουν το δέρμα ή τα νύχια και αφαιρούνται χωρίς να αφήνουν λεκέδες. Τα πηγμέντα και οι λάκκες χρησιμοποιούνται σε πολλά καλλυντικά προϊόντα όπως κραγιόν, κρέμες, λοσιόν, πούδρες, σκιές, σε βερνίκια για τα νύχια κτλ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΧΡΗΣΗΣ Η ποιότητα των χρωστικών μεταβάλλεται ανάλογα με τον χημικό τους τύπο και την τεχνολογία παραγωγής. Υπάρχουν αυστηρές προδιαγραφές για την καθαρότητα των χρωστικών ουσιών που χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά ώστε να μην κρύβουν οποιοδήποτε κίνδυνο για την υγεία. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 9
Οι χρωστικές, ανάλογα με την καθαρότητά τους και την καταλληλότητά τους να χρησιμοποιηθούν με ασφάλεια σε τρόφιμα φάρμακα και καλλυντικά, διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: Χρωστικές κατάλληλες για τη χρήση σε τρόφιμα, φάρμακα, σε προϊόντα που έρχονται σε επαφή με τους βλεννογόνους και κατ επέκταση για καλλυντικά προϊόντα. (FD&C, Food Drug Cosmetics). Χρωστικές κατάλληλες για τη χρήση σε φάρμακα και καλλυντικά (D&C) για εξωτερική χρήση. Και τέλος Ext. (D&C) χρωστικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξωτερικά και δεν έρχονται σε επαφή με τους βλεννογόνους. ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΕΣ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Τα καλλυντικά προϊόντα μπορούν να έχουν πολλές και διαφορετικές μορφές. Μπορεί να έχουν την μορφή κρέμας, λοσιόν αλοιφής, πάστας, σκόνης κτλ. Η μορφή τους καθορίζει τον περιέκτη που θα χρησιμοποιηθεί ή και το αντίστροφο. Έτσι ο περιέκτης, δηλαδή αυτό που συνηθίζουμε να ονομάζουμε συσκευασία, γίνεται σημαντικό κομμάτι του καλλυντικού προϊόντος. Ανάλογα με το υλικό και τις δυνατότητες της συσκευασίας μπορεί τα καλλυντικά να μορφοποιούνται σε μολύβια, σε ραβδία (stick), να εξάγονται σε μορφή αφρού ή σπρέι κτλ. Η μορφή που θα δοθεί στο προϊόν καθορίζεται εν μέρη από το είδος και τα υλικά συσκευασίας και αντίστροφα. Πολλές φορές οι απαιτήσεις για όσο το δυνατό μεγαλύτερη ευκολία εφαρμογής και όσο το δυνατό μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, ωθεί προς τη ανάπτυξη νέων συσκευασιών και νέων υλικών συσκευασίας. Πολλά καλλυντικά συσκευάζονται σε νέες πιο βολικές στην εφαρμογή συσκευασίες όπως συμβαίνει με τα αντηλιακά σε σπρέι. Οι συσκευασίες Σπρέι παρουσιάζουν σημαντικά πλεονεκτήματα όπως: το προϊόν δεν έρχεται σε επαφή με τον αέρα, το περιβάλλον και τα χέρια, συνεπώς δεν αλλοιώνεται και διατηρείται σε καλή κατάσταση για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απλώνεται σε μεγαλύτερη επιφάνεια, πολύ πιο εύκολα και όσο χρειάζεται, χωρίς τη βοήθεια των χεριών. Όμως υπάρχουν και μειονεκτήματα που είναι: τα προϊόντα σε σπρέι (γενικά η δημιουργία αεροζόλ) επιβαρύνουν τον περιβάλλοντα χώρο με ανεπιθύμητες ουσίες που μπορεί να προκαλέσουν αναπνευστικά προβλήματα. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 10
Οι δυσκολίες στην παραγωγή των προϊόντων και οι συμβιβασμοί που πρέπει να γίνουν στη σύνθεση, ώστε το προϊόν να αντλείται εύκολα χωρίς να κλείνουν οι βαλβίδες ψεκασμού. το υψηλότερο κόστος αυτών των συσκευασιών. ΥΛΙΚΑ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ Τα υλικά συσκευασίας επιλέγονται και πάλι με βάση την ποιότητα του προϊόντος, την ευκολία, το κόστος, την καλύτερη συντήρηση κτλ. Για παράδειγμα ένα ακριβό προϊόν αναμένεται να είναι συσκευασμένο σε γυαλί, όμως αν θέλουμε να είναι εύχρηστο, θα ήταν αποδεκτή η πλαστική συσκευασία, όπως στην περίπτωση μιας κρέμας χεριών που την έχουμε μαζί μας (π.χ στην τσάντα μας). Από την άλλη τα αρώματα και οι κολόνιες συσκευάζονται σχεδόν πάντοτε σε γυάλινες συσκευασίες για να αποφευχθεί κυρίως η αλλοίωση του προϊόντος αλλά και για λόγους γοήτρου. Παρακάτω θα δούμε χονδρικά τις ιδιότητες (πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα) των περισσότερο συνηθισμένων υλικών συσκευασίας: ΓΥΑΛΙ Πλεονεκτήματα: Είναι αδρανές υλικό. Δηλαδή δεν επηρεάζει, ούτε επηρεάζεται από τα περισσότερα καλλυντικά προϊόντα. Δεν διαπερνάται από τα αέρια και την υγρασία. Δεν διαβρώνεται εύκολα είναι διαφανές και μπορούμε να δούμε το περιεχόμενό του. Μπορεί να κατασκευάζεται σε διάφορα χρώματα και σχήματα. Δίνει αξία στα προϊόντα και τα κάνει να δείχνουν πολυτελή. Μειονεκτήματα: Είναι εύθραυστο και μπορεί να γίνει σχετικά επικίνδυνο αν πέσει και σπάσει κατά τη διάρκεια της χρήσης ή της μεταφοράς του. Είναι βαρύ και αυξάνει το κόστος συσκευασίας και μεταφοράς των προϊόντων. Είναι άκαμπτο και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε προϊόντα που εξάγονται με συμπίεση της συσκευασίας (π.χ. αλοιφές, οδοντόκρεμες). Η διαφάνειά του μπορεί να είναι μειονέκτημα, αφού περνούν οι ακτινοβολίες του φωτός και αλλοιώνουν το περιεχόμενο. Αυτό το πρόβλημα έχει ξεπεραστεί με την προσθήκη, κατά την παραγωγή του γυαλιού, ουσιών που απορροφούν τις ακτινοβολίες, όμως ανεβάζουν το κόστος παραγωγής του. ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΕΣ ΑΠΟ ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΠΟΛΥΜΕΡΗ (Δηλαδή πλαστικά) Ανάλογα με το είδος των πολυμερών ουσιών που χρησιμοποιούνται και το είδος των πρόσθετων ουσιών που προστίθενται σε αυτά, μπορεί να είναι τα πλέον Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 11
κατάλληλα για τη χρήση τους ως συσκευασίες καλλυντικών. Τα κυριότερα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους είναι: Πλεονεκτήματα: Δεν διαπερνώνται από την υγρασία. Μπορούν να πάρουν αναρίθμητα σχήματα ανάλογα με τις ανάγκες. Μπορούν να γίνουν κατά παραγγελία εύκαμπτα, άκαμπτα, να μιμούνται σε εμφάνιση το γυαλί, να έχουν πολλά χρώματα, να είναι διαφανή ή αδιαφανή να δέχονται εκτύπωση στην επιφάνειά τους κτλ. Συνήθως δεν σπάζουν. Είναι ελαφριά και μεταφέρονται εύκολα τόσο από τους κατασκευαστές όσο και από τους καταναλωτές. Μειονεκτήματα: Διαπερνώνται από τον αέρα και άλλα αέρια. (το πρόβλημα έχει ξεπεραστεί με την ανάπτυξη ειδικών πολυμερών υλικών συσκευασίας) Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να διαπερνώνται από συστατικά των καλλυντικών με αποτέλεσμα να αλλάζει ή και να αλλοιώνεται η σύσταση του προϊόντος. Μπορεί να εκχυλίζονται κάποιες ουσίες που περιέχει το πλαστικό μέσα στα προϊόντα και να τα αλλοιώνουν. ΟΙ ΜΕΤΑΛΛΙΚΕΣ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΕΣ Οι μεταλλικές συσκευασίες περιορίζονται κυρίως στα προϊόντα που εφαρμόζονται ως αεροζόλ (σε σπρέι), σε αυτά που τοποθετούνται σε σωληνάριο (π.χ. βαφές μαλλιών) σε αυτά που είναι σε μορφή κόμπακτ (σκιές, ρουζ κτλ) Πλεονεκτήματα: Τα μέταλλα δεν σπάνε και αντέχουν στην πίεση Δεν διαπερνούνται από τον αέρα- αέρια, νερό, διαλύτες κτλ Είναι σχετικά ελαφρά και εύκολα στη μεταφορά. Μειονεκτήματα: Αν αλλάξει το ph αρχίζουν να διαβρώνονται (π.χ. αλουμίνιο) ενώ προσβάλλονται από οξέα και βάσεις. Κάποια μέταλλα όπως ο μόλυβδος είναι τοξικά και για αυτό θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο επενδεδυμένα. Έτσι οι μεταλλικές συσκευασίες συνήθως επικαλύπτονται από λάκκες, κεριά και άλλα υλικά για να μην έρχεται το προϊόν σε επαφή με την μεταλλική επιφάνεια. Επίσης γίνεται συνδυασμός μετάλλου και πλαστικού για να αξιοποιηθούν τα πλεονεκτήματα και των δύο υλικών. Καρακασίδου Γιώτα 2015 Page 12