ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ (ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ) ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Τι είναι αυτό το εξεταστικό δοκίμιο; Το παρακάτω εξεταστικό δοκίμιο είναι ενδεικτικό και ως τέτοιο πρέπει να εκλαμβάνεται. Αφορά, ενδεικτικά, στη θεματική ενότητα της Α Γυμνασίου «ΠΑΙΔΙΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ» (καλύπτοντας και τις δύο υποενότητες). Συμπεριλαμβάνει πέντε (5) κείμενα: τρία (3) διδαγμένα/γνωστά και δύο (2) αδίδακτα/ άγνωστα. Επιλογή των κειμένων (γνωστών και άγνωστων) Το παρόν ενδεικτικό εξεταστικό δοκίμιο στηρίζεται στην υπόθεση-σενάριο ότι ο φιλόλογος έχει διδάξει, ανάμεσα σε άλλα, και τα ακόλουθα κείμενα από το σχολικό εγχειρίδιο της Α Γυμνασίου Ο λόγος ανάγκη της ψυχής, τα οποία εδώ εκλαμβάνονται ως γνωστά: Ν. Καζαντζάκη, «Αναφορά στον Γκρέκο» (σ. 24) Κ. Παλαμά, «Το σχολείον» (σ. 58) Ε. Βακαλό, «Τα ποδήλατα» (σ. 61) Διευκρινίζεται ότι τα προτεινόμενα εδώ ως «γνωστά κείμενα» δεν δεσμεύουν τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι δεν θα πρέπει να αισθάνονται υποχρεωμένοι να τα διδάξουν οπωσδήποτε για να «εναρμονιστούν» στο γράμμα του παρόντος επαναλαμβάνουμε: παραδειγματικού εξεταστικού δοκιμίου. Εννοείται ότι τα γνωστά κείμενα μπορούν να προέρχονται από οποιαδήποτε πηγή, αρκεί να είναι διδαγμένα. Ως άγνωστα κείμενα μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο κείμενα από το εγχειρίδιο της Α Γυμνασίου Ο λόγος ανάγκη της ψυχής (ή από τα υπόλοιπα που περιλαμβάνονται στον Οδηγό του Εκπαιδευτικού), τα οποία δεν έχουν αξιοποιηθεί στην τάξη, όσο και οποιαδήποτε άλλα κρίνονται κατάλληλα από τον διδάσκοντα, εφόσον (α) ανταποκρίνονται στις προδιαγραφές του νέου Π.Σ. Λογοτεχνίας και (β) είναι εγνωσμένης λογοτεχνικής αξίας. Τα ίδια κριτήρια ισχύουν και για την επιλογή γνωστών-διδαγμένων κειμένων εκτός των παραπάνω πηγών (σχολικό εγχειρίδιο και οδηγός εκπαιδευτικού). Σύμφωνα με την υπόθεση-σενάριο του προτεινόμενου εξεταστικού δοκιμίου, ως αδίδακτα /άγνωστα κείμενα θεωρήθηκαν τα εξής:
Γ. Κοντού, «Τα οστά» (σ. 61) και Οδ. Ελύτη, «Η ποδηλάτισσα» (από τη συλλογή Τα Ρω του Έρωτα). Τύπος ερωτήσεων Οι ερωτήσεις, όπως φαίνεται παρακάτω, είναι διαβαθμιζόμενης δυσκολίας και διακρίνονται σε ερωτήσεις σύντομης απάντησης, με τις οποίες εξετάζονται βασικές πυρηνικές γνώσεις και στοιχειώδεις δεξιότητες εγγραμματισμού (εντοπισμός κειμενικών στοιχείων για την τεκμηρίωση μιας απάντησης) και σε ερωτήσεις συνεξέτασης (συγκριτικής ανάλυσης) των κειμένων, με τις οποίες εξετάζονται πιο σύνθετες δεξιότητες (ανάλυσης και συνδυασμού δεδομένων, συνθετική - κριτική σκέψη κ.ο.κ.) και ελέγχεται ο βαθμός αφομοίωσης από μέρους τους των στοιχείων λογοτεχνικού γραμματισμού. Σημειώνεται ότι μέσα στο εξεταστικό δοκίμιο δίνονται στους μαθητές και στις μαθήτριες όλα εκείνα τα γλωσσικά ή πραγματολογικά στοιχεία που είναι αναγκαία για την καταρχήν απρόσκοπτη προσπέλαση των κειμένων, διδαγμένων και μη. Διευκρινίζεται ότι δεν τους δίνονται στοιχεία που αποτελούν βασικές πυρηνικές γνώσεις, η κατάκτηση των οποίων ελέγχεται μέσω του εξεταστικού δοκιμίου (π.χ. συγγραφέας, τίτλος, είδος κειμένου κ.λπ.) Για τις ερωτήσεις σύντομης απάντησης μπορούν να επιλεγούν και άλλου τύπου ασκήσεις, όπως λ.χ. αντιστοίχισης. Παρόλο που στο παρόν ενδεικτικό εξεταστικό δοκίμιο δεν υπάρχει τέτοιου τύπου ερώτηση, οι φιλόλογοι μπορούν να αξιοποιήσουν στο δικό τους και άλλες μορφές δημιουργικής έκφρασης (π.χ. κόμικς), ή και άλλα κείμενα (π.χ. ιστορικές πηγές), που εξυπηρετούν τις αρχές της διαθεματικής προσέγγισης και της διακειμενικότητας, κατά τα πρότυπα ανάλογων ασκήσεων που υπάρχουν στο βιβλίο του εκπαιδευτικού, το οποίο συμπληρώνει το εγχειρίδιο Κειμένων της Α Γυμνασίου. Εξυπακούεται ότι η διατύπωση των ζητημάτων θα πρέπει να είναι εύληπτη από τους μαθητές και τις μαθήτριες του επιπέδου αυτού. 2
Διαδικαστικά διαγωνίσματος (χρονική διάρκεια, κατανομή μονάδων κ.λπ.) Οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να απαντήσουν σε όλες τις ερωτήσεις του διαγωνίσματος. Θα πρέπει να τους δίνεται αβίαστα χρόνος για να το ολοκληρώσουν, γι αυτό θα ήταν καλό το διαγώνισμα να γίνεται σε συνεχόμενο δίωρο. Σε περίπτωση, όμως, που αυτό δεν καθίσταται εφικτό, η εξέταση μπορεί να καλύψει και μόνο μια διδακτική περίοδο, με αυτονόητες εύλογες προσαρμογές - μειώσεις σε κείμενα και ερωτήσεις. «Εύλογες» σημαίνει ότι οι μειώσεις αυτές θα πρέπει να είναι ισοσκελισμένες και όχι ετεροβαρείς, να μη πριμοδοτούν λ.χ. αποκλειστικά τις «βασικές» ερωτήσεις των πυρηνικών γνώσεων εις βάρος εκείνων της σύγκρισης των κειμένων, να μη δίνουν έμφαση σε ένα από τα 3 σκέλη του αντικειμένου του μαθήματος (π.χ. μόνο στο γνωστικό ή στο αξιακό περιεχόμενο, παραμελώντας τη μορφή, τον λογοτεχνικό γραμματισμό). Τέλος, η κατανομή των μονάδων που προτείνεται στο παρόν εξεταστικό δοκίμιο είναι επίσης ενδεικτική και επαφίεται στον διδάσκοντα να την διαφοροποιεί ανάλογα (λαμβάνοντας υπόψη τη διάρκεια του διαγωνίσματος, το επίπεδο της τάξης, τα στοιχεία που συνιστούν τη διδαγμένη -και όχι τη «διδακτέα» ύλη κ.ο.κ.). Σημειωτέον ότι οι περισσότερες μονάδες δίνονται στις ερωτήσεις της συγκριτικής ανάλυσης των κειμένων. 3
A. ΚΕΙΜΕΝΑ «Αναφορά στον Γκρέκο» ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Α, Β, Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Ώρες μας έπαιρνε τ αυτιά ποια φωνήεντα είναι μακρά, ποια βραχέα και τι τόνο να βάλουμε, οξεία ή περισπωμένη κι εμείς ακούγαμε τις φωνές στο δρόμο, τους μανάβηδες, τους κουλουρτζήδες, τα γαϊδουράκια που γκάριζαν και τις γειτόνισσες που γελούσαν, και περιμέναμε πότε να χτυπήσει το κουδούνι, να γλιτώσουμε. Κοιτάζαμε το δάσκαλο να ιδρώνει απάνω στην έδρα, να λέει, να ξαναλέει και να θέλει να καρφώσει στο μυαλό μας τη γραμματική, μα ο νους μας ήταν έξω στον ήλιο και στον πετροπόλεμο γιατί πολύ αγαπούσαμε τον πετροπόλεμο και συχνά πηγαίναμε στο σκολειό με το κεφάλι σπασμένο. Μια μέρα, ήταν άνοιξη, χαρά Θεού, τα παράθυρα ήταν ανοιχτά κι έμπαινε η μυρωδιά από μιαν ανθισμένη μανταρινιά στο αντικρινό σπίτι το μυαλό μας είχε γίνει κι αυτό ανθισμένη μανταρινιά και δεν μπορούσαμε πια ν ακούμε για οξείες και περισπωμένες. Κι ίσια ίσια ένα πουλί είχε καθίσει στο πλατάνι της αυλής του σκολειού και κελαηδούσε. Τότε πια ένας μαθητής, χλωμός, κοκκινομάλλης, που χε έρθει εφέτο από το χωριό, Νικολιό τον έλεγαν, δε βάσταξε, σήκωσε το δάχτυλο: - Σώπα, δάσκαλε, φώναξε σώπα, δάσκαλε, ν ακούσουμε το πουλί! «Το σχολείον» Κορίτσια και παιδιά μαζί μάς είχαν στο σχολείο συχνά, κεφάλια δίδυμα, στο ίδιο το βιβλίο ένας μικρός και μια μικρή εσκύβαν πλάγι-πλάγι, στην πλάκα* εζωγράφιζαν καράβια και πελάγη, εδώ κι εκεί αράδιαζαν ψαράκια και γοργόνες, και κάποτε χεροπιαστές τις ίδιες των εικόνες, που ήταν, τυφλή στη χάρη της, η ίδια η ευτυχία. Μαθαίναμε τα γράμματα με τόση προθυμία! Το γιατρικό που δύσκολα κάθε παιδί το πίνει σα ζάχαρη το γλύκαινε η συντροφιά εκείνη από μικρούλες πεταχτές και αηδονολαλούσες, και, βέργα του δασκάλου μας, λιγότερο πονούσες. * πλάκα: κομμάτι από ειδικό σχιστόλιθο όπου έγραφαν οι μαθητές με το κονδύλι «Τα ποδήλατα» Τα παιδιά που περνούσανε και τον κόσμο κατέβαιναν με ποδήλατα γέμισαν τον αέρα φωνές. Και στο δρόμο μας σύρριζα από όλους ο ένας λίγη σκόνη που άφηνε, από κάτω του το ποδήλατο σταματώντας, εκείνος και αποδήλατος έφευγε απ τις κορφές των δέντρων ψηλά, και οι άλλοι τρέχοντας προλαβαίνανε πιο κάτω το ίδιο, στη γειτονιά του καθένας, ώσπου ο αέρας γέμιζε από όλους τους δρόμους εκείνη την ώρα αγόρια που ανέβαιναν αντί για πουλιά 4
Οδ. Ελύτης, «Η ποδηλάτισσα» Το δρόμο πλάι στη θάλασσα περπάτησα που κανε κάθε μέρα η ποδηλάτισσα. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Α, Β, Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Βρήκα τα φρούτα που χε στο πανέρι της, το δαχτυλίδι που πεσε απ το χέρι της. Βρήκα το κουδουνάκι και το σάλι της, τις ρόδες, το τιμόνι, το πεντάλι της. Βρήκα τη ζώνη της, βρήκα σε μιαν άκρη, μια πέτρα διάφανη που μοιαζε με δάκρυ. Τα μάζεψα ένα ένα και τα κράτησα κι έλεγα πού ναι πού ναι η ποδηλάτισσα. Την είδα να περνά πάνω απ τα κύματα, την άλλη μέρα πάνω από τα μνήματα. Την τρίτη νύχτωσ έχασα τ αχνάρια της, στους ουρανούς άναψαν τα φανάρια της. Γιάννης Κοντός, «Τα οστά» 93 Ξύπνησα με κοντά παντελονάκια. Κρατούσα με σπάγγο τον ουρανό Και πήγαινα και έκλαιγα. 5
Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ [πυρηνικές γνώσεις] 1. Να συμπληρώσετε το κενό: Συγγραφέας του έργου «Αναφορά στον Γκρέκο» είναι ο/η (μον. 1) 2. Σε ποιο από τα παρακάτω κείμενα περιγράφεται μια πολύ όμορφη (ειδυλλιακή) εικόνα της σχολικής πραγματικότητας μέσα στην τάξη; Να υπογραμμίσετε τη σωστή απάντηση. (μον. 2) α) «Αναφορά στον Γκρέκο» β) «Τα ποδήλατα» γ) «Το σχολείον» δ) «Τα οστά» 3. i. Ποιο από τα δύο παρακάτω ποιήματα είναι γραμμένο σε νεωτερική μορφή; Να υπογραμμίσετε τη σωστή απάντηση. (μον. 1) α) «Τα ποδήλατα» β) «Το σχολείον» ii. Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με δύο τουλάχιστον στοιχεία από το ποίημα. (μον. 2) [συγκριτική ανάλυση κειμένων] 4. Τα αποσπάσματα από το μυθιστόρημα «Αναφορά στον Γκρέκο» και από το ποίημα «Το σχολείον» αναφέρονται σε μια περασμένη εποχή. Να παρουσιάσετε ένα τουλάχιστον στοιχείο από κάθε κείμενο που να αποδεικνύει το γεγονός αυτό. (μον. 2) Αναφορά στον Γκρέκο Το σχολείον 5. Γιατί νομίζετε ο συγγραφέας του αποσπάσματος από το μυθιστόρημα «Αναφορά στον Γκρέκο» επιλέγει έναν μαθητή από χωριό να πει στον δάσκαλο τη φράση: «σώπα, δάσκαλε, ν ακούσουμε το πουλί!»; (μον. 4) 6
6. Συγκρίνετε το ποίημα «Τα ποδήλατα» με το ποίημα «Η Ποδηλάτισσα» του Οδ. Ελύτη: ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές εντοπίζετε στο περιεχόμενο των δύο ποιημάτων; (μον. 4) (α) Οι ομοιότητες είναι: (β) Οι διαφορές είναι: 7. Να συγκρίνετε το ποίημα «Τα ποδήλατα» με το ποίημα «Τα οστά» του Γιάννη Κοντού και να απαντήσετε στα ακόλουθα: α) Ποια αγαπημένη δραστηριότητα (παιχνίδι) των παιδιών αναφέρεται στο κάθε ποίημα και τι θέλουν να τονίσουν οι ποιητές; (μον. 2) β) Τι διάθεση σας προκαλεί το κάθε ποίημα: αισιόδοξη ή απαισιόδοξη; Να εξηγήσετε το γιατί και με στοιχεία από τα κείμενα. (μον. 2) 7