Επιπολιτισμοποίηση και προσαρμογή των μεταναστών μαθητών στα ελληνικά σχολεία: μαθητές γονείς εκπαιδευτικοί Βασίλης Παυλόπουλος vpavlop@psych.uoa.gr http://users.uoa.gr/~vpavlop Κοινωνική και Διαπολιτισμική Ψυχολογία στη Σχολική Κοινότητα ΠΜΣ Σχολικής Ψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Ακαδημαϊκό έτος 2016-17
Περίληψη Τα παιδιά και οι έφηβοι μετανάστες καλούνται να αντιμετωπίσουν τη διπλή πρόκληση που συνεπάγονται οι διεργασίες της ανάπτυξης και της επιπολιτισμοποίησης. Εκτός από τους ενδοατομικούς παράγοντες, η προσαρμογή των μαθητών αυτών συναρτάται επιπλέον από τα σημαντικά κοινωνικά πλαίσια με τα οποία αλληλεπιδρούν καθημερινά, όπως η οικογένεια και το σχολείο. Επομένως, η έκβαση αυτής της πορείας δεν αφορά αποκλειστικά τους ίδιους τους μετανάστες μαθητές, αλλά και την ευρύτερη ελληνική κοινωνία. Στην παρουσίαση συνοψίζονται τα αποτελέσματα σειράς ερευνών που διενεργήθηκαν τα τελευταία χρόνια από μέλη ΔΕΠ και επιστημονικούς συνεργάτες του Τομέα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών με αντικείμενο την επιπολιτισμοποίηση και την προσαρμογή των παιδιών και εφήβων μεταναστών στη χώρα μας. Τα δεδομένα διαρθρώνονται σε τρεις άξονες: τα μεταναστόπουλα, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Διαπιστώνεται ότι τα παιδιά και οι έφηβοι μετανάστες, συγκριτικά με τους γηγενείς συμμαθητές τους, υστερούν σε τομείς της σχολικής προσαρμογής (επίδοση, επιμέλεια, διαγωγή, δημοτικότητα), αλλά όχι στην ψυχολογική προσαρμογή (αυτοεκτίμηση, ψυχική υγεία). Επίσης, ενδέχεται να αντιμετωπίζουν αυξημένη αντιξοότητα. Τα ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν το συνδυασμό των πολιτισμικών στοιχείων της χώρας καταγωγής και της ελληνικής κουλτούρας, ως τη στρατηγική επιπολιτισμοποίησης με τη θετικότερη έκβαση. Προς παρόμοια κατεύθυνση κινούνται τα ευρήματα που προκύπτουν από τη μελέτη των διεργασιών επιπολιτισμοποίησης των γονέων και των στάσεων των εκπαιδευτικών. Η ισχύς των παραπάνω συμπερασμάτων δεν αναμένεται να διαφοροποιείται την περίοδο της οικονομικής κρίσης, υπαγορεύοντας έτσι την ανάγκη για υιοθέτηση ανάλογων δράσεων σε επίπεδο ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων και μεταναστευτικής πολιτικής.
Διάγραμμα παρουσίασης Στιγμιότυπα της μετανάστευσης στην Ελλάδα Εννοιολογικοί και θεωρητικοί προσδιορισμοί Ερευνητικά δεδομένα για την επιπολιτισμοποίηση και την προσαρμογή των παιδιών και εφήβων μεταναστών στο σχολικό πλαίσιο: μεταναστόπουλα γονείς εκπαιδευτικοί Διαπιστώσεις και προοπτικές
Ελληνικά στιγμιότυπα της μετανάστευσης Ιστορική αναδρομή: από τους αποικισμούς της αρχαιότητας (11 ος -9 ος και 7 ος αι. π.χ.) στη μικρασιατική καταστροφή. Από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής: Οι μετανάστες πενταπλασιάστηκαν σε 10 χρόνια (1991-2001) φτάνοντας το 8,4% του πληθυσμού (Eurostat, 2011). Το 2009, το ποσοστό των μεταναστών μαθητών στα ελληνικά σχολεία ανήλθε στο 9,3% (ΙΠΟΔΕ, 2010). Η ελληνική κοινωνία εμφανίζει το δεύτερο πιο αρνητικό προφίλ στην Ε.Ε. όσον αφορά τις στάσεις απέναντι στους μετανάστες (Eurobarometer, 2010).
Ελληνικά στιγμιότυπα της μετανάστευσης Η μεταναστευτική πολιτική: αποσπασματική και ανακόλουθη (Triandafyllidou, 2014). Η ταλάντευση ανάμεσα στο «δίκαιο του εδάφους» και το «δίκαιο του αίματος». Επτά νομοθετικές παρεμβάσεις για την πολιτογράφηση μέσα σε 15 χρόνια. Η οικονομική κρίση: από την ανάσχεση (χμμμ ) στην αναστροφή της μεταναστευτικής ροής και το νέο brain drain. Το προσφυγικό: από τις 50.000 (2014) στις 885.000 (2015) διελεύσεις μέσω της οδού της Ανατολικής Μεσογείου, στην πλειοψηφία τους πρόσφυγες πολέμου. Πόσο πολυπολιτισμική είναι η ελληνική κοινωνία; Η Ελλάδα τοποθετείται σε μεσαίο προς χαμηλό επίπεδο, με βάση τους σχετικούς δείκτες.
Japan South Korea Iceland Italy Denmark Ireland Norway Australia UK Finland Portugal Czech Republic Greece Poland Sweden Germany Austria Slovakia Hungary Netherlands Switzerland France USA New Zealand Mexico Turkey Luxemburg Belgium Spain Canada Cultural diversity in OECD countries (OECD, 2000) 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0
Multiculturalism Policy Index (Banting & Kymlicka, 2006-2012) 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
Migrant Integration Policy Index (MIPEX, 2010) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Ποιοι μετανάστες; Τα κίνητρα: οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στη χώρα προέλευσης (οικονομικοί μετανάστες, πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο). Η μετακίνηση από ή προς τη χώρα εθνικής καταγωγής (μετανάστες, παλιννοστούντες). Ο τόπος γέννησης: στη χώρα προέλευσης ή στη χώρα υποδοχής (μετανάστες πρώτης ή δεύτερης γενιάς). Τα απαιτούμενα έγγραφα: νόμιμοι ή παράνομοι μετανάστες μετανάστες με ή χωρίς νόμιμα έγγραφα. Η πολιτισμική απόσταση, δηλ. η διαφορά πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ χώρας προέλευσης και χώρας υποδοχής). Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά (π.χ. φύλο, ηλικία, εκπαίδευση).
2+1 βασικές έννοιες Επιπολιτισμοποίηση: Οι αμοιβαίες μεταβολές που προκύπτουν όταν άτομα ή ομάδες από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο έρχονται σε άμεση και διαρκή επαφή (Redfield, Linton, & Herskovits, 1936). Προσαρμογή: Αλλαγές της συμπεριφοράς ως απόκριση στον «πολιτισμικό κλονισμό» που συνεπάγεται η επιπολιτισμοποίηση (Berry, 1997). Δεν προεξοφλεί συγκεκριμένη έκβαση, αξιολογείται με όρους λειτουργικότητας. Ένταξη: Η δυναμική πορεία που αποσκοπεί σε μια κατάσταση απουσίας οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διακρίσεων μεταξύ συγκρίσιμων δημογραφικά μεταναστευτικών-ημεδαπών πληθυσμιακών ομάδων (Κόντης, 2009).
Ψυχολογικό μοντέλο επιπολιτισμοποίησης (Berry, 1997) Ομαδικό επίπεδο ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Εθνοτικός Εθνικός Ατομικό επίπεδο Παράγοντες ΠΡΙΝ τη διομαδική επαφή δημογραφικά στοιχεία προσωπικότητα κίνητρα πολιτισμική απόσταση ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ Ψυχολογική Κοινωνικοπολιτισμική Παράγοντες ΚΑΤΑ τη διομαδική επαφή διάρκεια της επαφής στρατηγικές πόροι στάσεις πρόσληψη διάκρισης
Σύναψη σχέσεων με μέλη της ευρύτερης κοινωνίας + Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης (Berry, 1997, 2006) Διατήρηση εθνοπολιτισμικής ταυτότητας αφομοίωση/ συγχώνευση + εναρμόνιση/ πολυπολιτισμικότητα περιθωριοποίηση/ αποκλεισμός διαχωρισμός/ διακρίσεις
Μετανάστευση και ανάπτυξη Τα παιδιά και οι έφηβοι μετανάστες αντιμετωπίζουν τη «διπλή πρόκληση» που συνεπάγονται οι διεργασίες της ανάπτυξης και της διαπολιτισμικής επαφής. Σημαντικά αναπτυξιακά επιτεύγματα: σχολική επάρκεια, διαγωγή, σχέσεις με συνομηλίκους, διαμόρφωση ταυτότητας (Masten & Motti-Stefanidi, 2008). Σημαντικά επιπολιτισμικά επιτεύγματα: η πλοήγηση ανάμεσα σε δύο πολιτισμικά πλαίσια, η αντιμετώπιση της αντιξοότητας σε τομείς όπως η γλώσσα, το κοινωνικο-οικονομικό status, οι διακρίσεις (Sam & Oppedal, 2003). Το «μεταναστευτικό παράδοξο» (García Coll & Marks, 2012): Μύθος ή πραγματικότητα;
Μετανάστευση, ανάπτυξη και οικογένεια (Fleck & Fleck, 2013) Η επιπολιτισμοποίηση συντελείται με ταχύτερους ρυθμούς για τα παιδιά και τους εφήβους, παρά για τους γονείς, με συνέπεια την πρόκληση επιπολιτισμικού χάσματος στην οικογένεια. Τα μεταναστόπουλα συχνά βιώνουν μια διελκυστίνδα ανάμεσα στο σχολείο (που πιέζει προς την αφομοίωση) και τους γονείς (που πιέζουν προς την πολιτισμική διατήρηση). Τα μεταναστόπουλα βιώνουν συγκρουσιακούς ρόλους στην οικογένεια, οι οποίοι περιλαμβάνουν ευθύνες ενηλίκων και συγχρόνως παιδικές συμπεριφορές. Τα μεταναστόπουλα δεύτερης γενιάς αντιμετωπίζουν επιπλέον δυσκολίες όσον αφορά την ιθαγένεια, το οποίο ενδέχεται να έχει επιπτώσεις στη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους.
Ένα πολυεπίπεδο μοντέλο για την επιπολιτισμοποίηση και την προσαρμογή των παιδιών και εφήβων μεταναστών Motti-Stefanidi, Berry, Chryssochoou, Sam, & Phinney (2012)
Τρεις ερευνητικοί άξονες Οι μαθητές: Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης, εθνοτική ταυτότητα Αντιξοότητα Ψυχολογική προσαρμογή: αυτοεκτίμηση, ψυχική υγεία Σχολική προσαρμογή: επίδοση, προσλαμβανόμενη διάκριση Οικογενειακή προσαρμογή: συνοχή-ευελιξία, συγκρούσεις Οι γονείς: Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης Γονική εμπλοκή στο σχολείο και στα μαθήματα Οι εκπαιδευτικοί: Πολυπολιτισμικές στάσεις
Η ταυτότητα των ερευνών Athena Studies of Resilient Adaptation (2003-σήμερα, επιστ. υπεύθ.: Φ. Μόττη-Στεφανίδη, διαχρονική έρευνα για την προσαρμογή εφήβων μεταναστών, Ν=1.183, μερική χρηματοδότηση από ευρωπαϊκούς και εθνικούς πόρους) Εθνοτική ταυτότητα και ψυχοκοινωνική προσαρμογή εφήβων μεταναστών (2010, Ν=777, επιστ. υπεύθ.: Η. Μπεζεβέγκης, μερική χρηματοδότηση από Ι.ΜΕ.ΠΟ.) Διερεύνηση αναγκών & σχεδιασμός παρεμβάσεων ψυχολογικής υποστήριξης αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών (2011, επιστ. υπεύθ.: Σ. Παντελιάδου, Φ. Μόττη-Στεφανίδη, Ν=1.097 μαθητές, 753 γονείς, 86 εκπαιδευτικοί, χρηματοδότηση από Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο & ΥΠ.ΕΣ.)
Η ταυτότητα των ερευνών Τα εμπειρικά δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτή την παρουσίαση προέρχονται από ερευνητικά προγράμματα, τα οποία χρηματοδοτήθηκαν εν μέρει από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων Έρευνας του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής και το Υπουργείο Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Υπουργείο Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης
Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης των μεταναστών εφήβων (Παυλόπουλος & συν., 2009, 2012. Παυλόπουλος, 2011) Η εναρμόνιση είναι εμφανώς η προτιμώμενη στρατηγική από την πλειοψηφία των μεταναστών μαθητών (45%-55%). Το ίδιο σαφής είναι η απόρριψη της περιθωριοποίησης, η οποία συγκεντρώνει μονοψήφια ποσοστά. Η αφομοίωση και ο διαχωρισμός κυμαίνονται σε ενδιάμεσο επίπεδο (μεταξύ 15%-25%)... η αφομοίωση αναμένεται να είναι πιο δημοφιλής στα μεταναστόπουλα δεύτερης γενιάς (και στα κορίτσια), ενώ ο διαχωρισμός στην πρώτη γενιά (και στα αγόρια). Δεν καταγράφονται αξιόλογες διαφορές μεταξύ μεταναστών από την Αλβανία και παλιννοστούντων Ποντίων μαθητών.
% % Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης και εθνοτική ομάδα (Παυλόπουλος, 2011) Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης και γενιά μετανάστευσης (Παυλόπουλος & συν., 2009) 60 Αλβανοί 60 1η γενιά 50 Πόντιοι 50 2η γενιά 40 40 30 30 20 20 10 10 0 0 ΕΝΑΡ ΑΦΟΜ ΔΙΑΧ ΠΕΡΙΘ ΕΝΑΡ ΑΦΟΜ ΔΙΑΧ ΠΕΡΙΘ Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης p<0,05
Εθνοτικός αυτοπροσδιορισμός των μεταναστών εφήβων (Παυλόπουλος, 2011. Παυλόπουλος & συν., 2012) Η εθνοτική ομάδα και η γενιά μετανάστευσης των εφήβων ακολουθούν παράλληλες πορείες αναφορικά με τον εθνοτικό αυτοπροσδιορισμό: Τα μεταναστόπουλα από την Αλβανία και η πρώτη γενιά ταυτίζονται εμφανώς με τη χώρα προέλευσης ενώ η εικόνα αντιστρέφεται πλήρως για τους Ποντίους εφήβους και τη δεύτερη γενιά, οι οποίοι προσδιορίζονται κυρίως με βάση την ελληνική ταυτότητα. Επιπλέον, οι διαστάσεις της εθνοτικής ταυτότητας προβλέπουν θετικά την ψυχολογική προσαρμογή.
% % Εθνοτικός αυτοπροσδιορισμός και εθνοτική ομάδα (Παυλόπουλος, 2011) Εθνοτικός αυτοπροσδιορισμός και γενιά μετανάστευσης (Παυλόπουλος & συν., 2012) 80 Αλβανοί 80 1η γενιά Πόντιοι 2η γενιά 60 60 40 40 20 20 0 0 Εθνοτική ταύτιση Ελληνική ταύτιση Μεικτή ταύτιση Εθνοτική ταύτιση Ελληνική ταύτιση Χωρίς απάντηση p<0,001 p<0,001
Μετανάστευση και αντιξοότητα Η μετανάστευση θεωρείται παράγοντας επικινδυνότητας για την προσαρμογή επειδή συνήθως συνεπάγεται κάποιο βαθμό αντιξοότητας. Όμως χρειάζεται αποσαφήνιση των μεταβλητών: ποιο είδος αντιξοότητας; ποια εθνοτική ομάδα μεταναστών; ποιο κριτήριο αναφοράς;
Δείκτες αντιξοότητας μεταναστών από την Αλβανία και Ποντίων παλιννοστούντων εφήβων συγκριτικά με τους Έλληνες συμμαθητές τους (Motti-Stefanidi et al., 2008a) 4 Έλληνες Αλβανοί 4 Έλληνες Πόντιοι 3 3 2 2 1 1 0 Τρέχουσα αντιξοότητα Κοινωνική αντιξοότητα 0 Τρέχουσα αντιξοότητα Κοινωνική αντιξοότητα p<0,001
Δείκτες προσαρμογής των μεταναστών εφήβων (Motti-Stefanidi et al., 2008a. Motti-Stefanidi et al., 2008b. Motti-Stefanidi et al., 2012, Παυλόπουλος, 2011, Παυλόπουλος & συν. 2012) Οι μετανάστες από την Αλβανία και οι παλιννοστούντες Πόντιοι έφηβοι δεν διαφέρουν σημαντικά από τους Έλληνες συμμαθητές τους στην ψυχολογική προσαρμογή (δηλ. αυτοεκτίμηση και συναισθηματικά συμπτώματα). Επιπλέον, οι Πόντιοι έφηβοι δεν διαφέρουν ιδιαιτέρως από τους Έλληνες συνομηλίκους τους ούτε στη σχολική επάρκεια... ενώ οι μαθητές από την Αλβανία υστερούν στους δείκτες σχολικής επάρκειας (δηλ. επιμέλεια, διαγωγή, δημοτικότητα) συγκριτικά με τους Έλληνες. Οι μετανάστες μαθητές σημειώνουν σημαντικά χαμηλότερη σχολική βαθμολογία από ό,τι τα Ελληνόπουλα.
Έκβαση της σχολικής φοίτησης (Α -Γ Γυμνασίου) ως προς την εθνοτική ομάδα (Παυλόπουλος & Μόττη-Στεφανίδη, 2008) 100 80 60 % 40 Έλληνες Αλβανοί Πόντιοι p<0,001 20 0 Ομαλή φοίτηση Αλλαγή σχολείου Αποτυχία / διαρροή
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΣΧΟΛΙΚΟΙ Διαχρονικοί προγνωστικοί παράγοντες έκβασης της σχολικής φοίτησης (Παυλόπουλος & Μόττη-Στεφανίδη, 2008) Θετικοί (προστατευτικοί) Σχολική επίδοση (ΕΛΛ) Δημοτικότητα Οικογενειακή συνοχή Οικογενειακή ευελιξία Γονική εμπλοκή (ΕΛΛ) Δεύτερη γενιά μεταναστών Σχετίζεσθαι με Έλληνες Ταύτιση με εθνοτική ομάδα Αρνητικοί (ευαλωτότητας) Απουσίες (ΑΛΒ+ΠΟΝ) Ηλικία (ΑΛΒ+ΠΟΝ) Συγκρούσεις με γονείς Μετανάστευση Σχετίζεσθαι με ομοεθνείς
Σχολική επίδοση Αλληλεπίδραση της μέσης αντιξοότητας στην τάξη και της μεταναστευτικής ιδιότητας πάνω στη σχολική επίδοση (Motti-Stefanidi et al., 2012) 16 15 Υψηλή αντιξοότητα Χαμηλή αντιξοότητα 14 13 12 11 Έλληνες Μετανάστες Μεταναστευτική ιδιότητα p<0,05
ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΨΥΧΟ- ΛΟΓΙΚΗ Συμβολή των διαστάσεων επιπολιτισμοποίησης στην προσαρμογή εφήβων μεταναστών από την Αλβανία και παλιννοστούντων Ποντίων (Motti-Stefanidi et al., 2008b) Εθνοτικός προσανατολισμός συναισθ. συμπτώματα Εθνικός (ελληνικός) Προσανατολισμός + αυτοεκτίμηση + αυτοεκτίμηση + σχολική επίδοση απουσίες + επιμέλεια διαγωγή
Αυτοεκτίμηση εφήβων Τ2 Ψυχολ. συμπτώματα εφήβων Τ2 Συμβολή των συγκρούσεων γονέων-εφήβων στην ψυχολογική προσαρμογή των μεταναστών από την Αλβανία και των Ελλήνων συμμαθητών τους (Motti-Stefanidi et al., 2011) ΕΛΛ ΑΛΒ ΕΛΛ ΑΛΒ ΕΛΛ ΑΛΒ ΕΛΛ ΑΛΒ Συγκρούσεις γονέων-εφήβων Τ1 Συγκρούσεις γονέων-εφήβων Τ1
Μοντέλο δομικών εξισώσεων για τη σχέση της ψυχολογικής προσαρμογής με την ψυχολογική ταυτότητα, την εθνοτική ταυτότητα και τις διαστάσεις επιπολιτισμοποίησης εφήβων από την Αλβανία (Παυλόπουλος, Μπεζεβέγκης, & Γεωργαντή, 2012) e γενιά μεταναστών EIPQ δέσμευση.26***.20**.18*.53*** εθνικός προσανατολ..25*** ΕΘΝΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ e.69***.17*.89***.21** e ΨΥΧΟΛ. ΠΡΟΣΑΡΜ.70***.94***.59*** αυτοεκτίμηση υποκειμενική ευτυχία ψυχολογικά συμπτώματα e e e εθνοτικός προσανατολ. MEIM-R εξερεύνηση MEIM-R δέσμευση e e e χ 2 =26.33, df=19, p=.121, CFI=.98, RMSEA=.041
Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης των μεταναστών γονέων (Pavlopoulos et al., 2012) Οι στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης των μεταναστών γονέων ακολουθούν παρόμοιο μοτίβο με εκείνες των παιδιών τους με ελαφρώς αυξημένη τάση των γονέων προς τον διαχωρισμό, έναντι της εναρμόνισης. Επιπλέον, οι μετανάστες γονείς τείνουν να υιοθετούν συχνότερα τον διαχωρισμό σε πλαίσια όπου η διομαδική επαφή (με βάση τις αναφορές των Ελλήνων γονέων) είναι χαμηλή. Οι πρακτικές ανατροφής των μεταναστών γονέων είναι μάλλον πιο παραδοσιακές (λιγότερο ευέλικτες, περισσότερο αυταρχικές) από αυτές που αναφέρουν οι Έλληνες γονείς.
% Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης των μεταναστών γονέων και των παιδιών τους (Pavlopoulos et al., 2012) 70 60 50 40 30 20 10 0 ΕΝΑΡ ΑΦΟΜ ΔΙΑΧ ΠΕΡΙΘ Στρατηγική επιπολιτισμοποίησης Παιδιά Γονείς p<0,01
Αθήνα Θεσ/νίκη Βόλος Ρέθυμνο Διομαδική επαφή (Έλληνες) % Διομαδική επαφή (Έλληνες), στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης (μετανάστες) και τόπος διαμονής (Pavlopoulos et al., 2012) 4,0 70 Αθήνα Θεσ/νίκη Βόλος Ρέθυμνο 3,5 3,0 2,5 α,β β α,β α 60 50 40 30 20 10 β β β α α α α β 2,0 0 ΕΝΑΡ ΑΦΟΜ ΔΙΑΧ ΠΕΡΙΘ Στρατηγική επιπολιτισμοποίησης (μεταν.) p<0,001 p<0,01
Μ.Ο. Γονικές πρακτικές ανατροφής των παιδιών ως προς την εθνοτική ομάδα (Παυλόπουλος, 2011) 4 3 β α Έλληνες Αλβανοί Πόντιοι β 2 α 1 Ευέλικτες Αυταρχικές Ανεκτικές p<0,001 p<0,001
Διαπολιτισμική προσαρμογή των εκπαιδευτικών Κατ αρχήν, οι εκπαιδευτικοί εμφανίζονται να συμφωνούν με το πολυπολιτισμικό μοντέλο ένταξης των μεταναστών και να διαφωνούν με το αφομοιωτικό μοντέλο (Berry, 2006). Ωστόσο, καταγράφεται ασυμμετρία στις αναφερόμενες στάσεις των εκπαιδευτικών περί κοινωνικής αφομοίωσης (διαφωνία) και σχολικής αφομοίωσης (συμφωνία).
Μ.Ο. Διαπολιτισμικές στάσεις των εκπαιδευτικών από τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης (Παυλόπουλος, 2011) 5 Προσχολική Α/θμια Β/θμια 4 3 2 1 Πολυπολιτισμικότητα p<0,001 Κοινωνική αφομοίωση Σχολική αφομοίωση
Διαπιστώσεις και προοπτικές Σε γενικές γραμμές, οι έρευνες στην Ελλάδα συνάδουν με τα διεθνή εμπειρικά δεδομένα (π.χ. Berry et al., 2006): τόσο η πολιτισμική διατήρηση όσο και η διαπολιτισμική επαφή συμβάλλουν συμπληρωματικά και με θετικό τρόπο στην προσαρμογή. Τα παραπάνω έχουν προκύψει από μελέτη διαφορετικών εθνοτικών ομάδων, ενηλίκων και εφήβων, αφού ελήφθη υπ όψιν η διάρκεια παραμονής στην Ελλάδα. Τα ευρήματα αυτά παραπέμπουν σαφώς στη στρατηγική της εναρμόνισης και υποδεικνύουν αντίστοιχου περιεχομένου παρεμβάσεις και πολιτικές.
Διαπιστώσεις και προοπτικές Οι έρευνες παρέχουν ενδείξεις για την αμοιβαία διαμόρφωση των διομαδικών σχέσεων μέσα από την επαφή των μεταναστών μαθητών και των οικογενειών τους με τους Έλληνες. Η στρατηγική επιπολιτισμοποίησης των μεταναστών δεν είναι ελεύθερη επιλογή από την άλλη, αναμένεται να επηρεάσει τις αντιλήψεις των γηγενών (Bourhis et al., 1997). Μέσα στην οικογένεια οι επιδράσεις είναι αμφίδρομες, καθώς τα παιδιά εντάσσονται στην κοινωνία υποδοχής με πιο ταχείς ρυθμούς από ό,τι οι γονείς τους (Birman, 2006)... το οποίο όμως αναμένεται να προκαλέσει συγκρούσεις που επηρεάζουν τα μεταναστόπουλα πιο πολύ από ό,τι ισχύει για τους γηγενείς συνομηλίκους (Motti-Stefanidi et al., 2011).
Διαπιστώσεις και προοπτικές Έμφαση στις ομοιότητες μεταξύ μεταναστών και γηγενών παιδιών και εφήβων, παρά στις διαφορές αυτό μάλιστα ισχύει ιδιαιτέρως αν επικεντρωθούμε στο μοτίβο των συσχετίσεων των προστατευτικών παραγόντων και της αντιξοότητας με την προσαρμογή. H οικονομική κρίση ενδέχεται να (έχει ήδη) επιβαρύνει τους νεαρούς μετανάστες, αλλά όχι μόνο, καθώς η κοινωνική αντιξοότητα επιβαρύνει δυσανάλογα τις πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού (Masten & Motti-Stefanidi, 2008) γι αυτό οι παρεμβάσεις είναι σκόπιμο να μην περιορίζονται στους μετανάστες, αλλά να περιλαμβάνουν πολλαπλές ομάδες και επίπεδα ανάλυσης (Motti-Stefanidi et al., 2012).
Οι έρευνες που παρουσιάστηκαν Motti-Stefanidi, F., Asendorpf, J. B., & Masten, A. S. (2012). The adaptation and well-being of adolescent immigrants in Greek schools: A multi-level, longitudinal study of risks and resources. Development and Psychopathology, 24, 451-473. Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., Obradović, J., Dalla, M., Takis, N., Papathanasiou, A., & Masten, A. (2008). Immigration as a risk factor for adolescent adaptation in Greek urban schools. European Journal of Developmental Psychology, 5(2), 235-261. Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., Obradović, J., & Masten, A. (2008). Acculturation and adaptation of immigrant adolescents in Greek urban schools. International Journal of Psychology, 43(1), 45-58. Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., & Tandaros, S. (2011). Parent-adolescent conflict and adolescents adaptation: Α longitudinal study of Albanian immigrant youth living in Greece. International Journal of Developmental Science, 5, 57-71. Παυλόπουλος, Β. (2011, Νοέμβριος). Διεργασίες επιπολιτισμού μεταναστών μαθητών: η οπτική των μαθητών, των γονέων και των εκπαιδευτικών. Ανακοίνωση στην ημερίδα «Προσαρμογή και ψυχική υγεία μεταναστών και παλιννοστούντων μαθητών: διερεύνηση αναγκών και σχέδιο παρέμβασης», Αθήνα. Παυλόπουλος, Β., & Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (2008, Μάιος). Επιπολιτισμός, οικογενειακοί παράγοντες και προσαρμογή μεταναστών εφήβων: Διαχρονική προσέγγιση. Ανακοίνωση στο 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εξελικτικής Ψυχολογίας, Αθήνα Pavlopoulos, V., & Motti-Stefanidi, F. (2012, August). Acculturation strategies of immigrant youth as mutual accommodation in the context of intergroup relations. Paper presented at the 13th Biennial EARA Conference, isle of Spetses, Greece. Παυλόπουλος, Β., Ντάλλα, Μ., Καλογήρου, Σ., Θεοδώρου, Ρ., Μαρκούση, Δ., & Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (2009). Επιπολιτισμός και προσαρμογή μεταναστών εφήβων στο σχολικό πλαίσιο. Ψυχολογία, 16(3), 400-421. Παυλόπουλος, Β., Μπεζεβέγκης, Η., & Γεωργαντή, Κ. (2012). Εθνική ταυτότητα και ψυχολογική προσαρμογή εφήβων μεταναστών. Στο Α. Παπαστυλιανού (Επιμ.), Διαπολιτισμικές διαδρομές (2η έκδ.). Αθήνα: Gutenberg.
Βιβλιογραφικές πηγές της παρουσίασης Berry, J. W. (1997). Immigration, acculturation and adaptation. Applied Psychology: An International Review, 46, 5-34. Berry, J. W. (2006). Contexts of acculturation. In D. L. Sam & J. W. Berry (Eds.), The Cambridge handbook of acculturation psychology (pp. 27-42). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Berry, J. W., Phinney, J. S., Sam, D. L., & Vedder, P. (2006). Immigrant youth: Acculturation, identity, and adaptation. Applied Psychology: An International Review, 55(3), 303-332. Birman, D. (2006). Acculturation gap and family adjustment. Journal of Cross-Cultural Psychology, 37, 568-589. Bourhis, R. Y., Moïse, L. C., Perreault, S., & Sénécal, S. (1997). Towards an interactive acculturation model: A social psychological approach. International Journal of Psychology, 32, 369-386. Eurobarometer 70. Public opinion in the European Union (2010). European Commission. Διαθέσιμο στο Διαδίκτυο: ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb70/eb70_full_en.pdf Eurostat (2011). Migrants in Europe: A statistical portrait of the first and second generation (2011 edition). Luxembourg: European Commission. Διαθέσιμο στο http://epp.eurostat.ec.europa.eu Fleck, R., & Fleck, D. (2013). The immigrant family: Parent-child dilemmas and therapy considerations. American International Journal of Contemporary Research, 3(8), 13-17. Ινστιτούτο Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης (2010). Στατιστικά στοιχεία για αλλοδαπούς και παλιννοστούντες μαθητές. Αθήνα: ΙΠΟΔΕ. Διαθέσιμο στο Διαδίκτυο: www.ipode.gr/ Κόντης, Α. (2009). Ιθαγένεια και ενσωμάτωση μεταναστών. Στο Α. Κόντης (Επιμ.), Ζητήματα κοινωνικής ένταξης μεταναστών (σελ. 21-73). Αθήνα: Παπαζήσης. Masten, A., & Motti-Stefanidi, F. (2008). Understanding and promoting resilience in children: Promotive and protective processes in schools. In T. B. Gutkin & C. R. Reynolds (Eds.), The handbook of school psychology (4th ed., pp. 721-738). New York: Wiley. Motti-Stefanidi, F., Berry, J. W., Chryssochoou, X., Sam, D. L., & Phinney, J. (2012). Positive immigrant youth adaptation in context: Developmental, acculturation and social psychological perspectives. In A. S. Masten, K. Liebkind, & D. Hernandez (Eds.), Realizing the potential of immigrant youth (pp. 117-158). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Redfield, R., Linton, R., & Herskovits, M. J. (1936). Memorandum for the study of acculturation. American Anthropologist, 38, 149-152. Sam, D. L., & Oppedal, B. (2003). Acculturation as a developmental pathway. Online Readings in Psychology and Culture, 8(1). Διαθέσιμο στο Διαδίκτυο: dx.doi.org/10.9707/2307-0919.1072 Triandafyllidou, A. (2014). Migration in Greece: Recent developments in 2014. Athens: Hellenic Foundation for European & Foreign Policy.
Συμπληρωματική ελληνόφωνη βιβλιογραφία Γιωτσίδη, Β., & Σταλίκας, Α. (2004). Η διαπολιτισμική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία σε πρόσφυγες: Ψυχοκοινωνικές ανάγκες και πολιτισμικές διαφορές. Ψυχολογία, 11(1), 34-52. Δικαίου, Μ. (1999). Μειονοτικές ομάδες: Έρευνα και παρέμβαση στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Ψυχολογία, 6(2), 247-253. Μόττη-Στεφανίδη, Φ., Ντάλλα, Μ., Παπαθανασίου, Α. Χ., Τάκης, Ν., & Παυλόπουλος, Β. (2011). Εθνική ταυτότητα, τακτικές επιπολιτισμού και ψυχική ανθεκτικότητα μεταναστών/παλιννοστούντων μαθητών. Στο Π. Σ. Κορδούτης & Β. Γ. Παυλόπουλος (Επιμ.), Πεδία έρευνας στην Κοινωνική Ψυχολογία (σελ. 108-126). Αθήνα: Διάδραση. Μόττη-Στεφανίδη, Φ., Παπαθανασίου, Α., Αναγνωστάκη, Λ., Μαστροθεόδωρος, Σ., Γεωργίου, Π., & Παυλόπουλος, Β. (2011). Συγκρούσεις μεταξύ γονέων και εφήβων ως παράγοντας ευαλωτότητας για την ψυχική ανθεκτικότητα μεταναστών εφήβων. Στο Α. Ματσόπουλος (Επιμ.), Από την ευαλωτότητα στην ψυχική ανθεκτικότητα: Εφαρμογές στο σχολικό πλαίσιο και στην οικογένεια (σελ. 113-143). Αθήνα: Παπαζήσης. Μόττη-Στεφανίδη, Φ., Παυλόπουλος, Β., & Καπώνη, Κ. (2007). Επιπολιτισμός και ψυχοκοινωνική προσαρμογή Ποντίων παλιννοστούντων εφήβων. Στο Σ. Μ. Χριστογιώργος (Επιμ.), Θέματα ψυχοδυναμικής και ψυχοκοινωνικής ψυχιατρικής (σελ. 549-567). Αθήνα: Καστανιώτης. Ντάλλα, Μ. (2000). Στάσεις και συμπεριφορά Ελλήνων μαθητών προς τους Ποντίους και Βορειοηπειρώτες συμμαθητές τους: Ένα πρόγραμμα παρέμβασης. Διδακτορική διατριβή. Τομέας Ψυχολογίας, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα. Παπαστυλιανού, Α. (Επιμ.). (2012). Διαπολιτισμικές διαδρομές: Παλιννόστηση και ψυχοκοινωνική προσαρμογή (2η έκδ.). Αθήνα: Gutenberg. Παυλόπουλος, Β., Ντάλλα, Μ., & Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (υπό έκδοση). Η προσαρμογή των παιδιών και εφήβων μεταναστών ως επιπολιτισμική, διομαδική και αναπτυξιακή διαδικασία. Στο Φ. Μόττη-Στεφανίδη (Επιμ.), Το παιδί και ο έφηβος σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο: Ψυχοκοινωνικές προκλήσεις για την ανάπτυξη του. Αθήνα: Εστία. Χρυσοχόου, Ξ. (2011). Πολυπολιτισμική πραγματικότητα. Αθήνα: Πεδίο.