Το δικαίωµα στο νερό: Νοµικό Πλαίσιο Προστασίας Ευγενία ακορώνια Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστηµίου Αθηνών

AQUA 2010, Σάββατο 23 Οκτωβρίου 2010 ΕΙ ΙΚΗ ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Το Νερό και τα Ανθρώπινα ικαιώµατα στο πλαίσιο της εκπαίδευσης για την Αειφόρα Ανάπτυξη Το δικαίωµα στο νερό: Νοµικό Πλαίσιο Προστασίας Ευγενία ακορώνια Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστηµίου Αθηνών Ι. Εισαγωγή ΙΙ. Το νερό και η πολιτική διαχείρισής του στην Ελλάδα. Το θεσµικό πλαίσιο ΙΙΙ.Το νερό ως στοιχείο του περιβάλλοντος και το δικαίωµα στην προσωπικότητα IV. Η προστασία του νερού σύµφωνα µε τις διατάξεις του Ιδιωτικού ικαίου 1. Προστασία µε βάση τις διατάξεις για την προστασία της προσωπικότητας (ΑΚ 57 επ.) α) Οι κατ ΑΚ 57 επ. αξιώσεις β) Νοµολογία των πολιτικών δικαστηρίων που αναγνωρίζει την οικολογική διάσταση του δικαιώµατος χρήσης των νερών 2. Αδικοπρακτική ευθύνη (ΑΚ 914) 3. Αστική ευθύνη µε βάση τη διάταξη του άρθρου 29 του ν. 1650/1986 για την προστασία του περιβάλλοντος V. Επίλογος I. Εισαγωγή Πρόσφατα µάθαµε από τον τύπο ότι η ιεθνής Οµοσπονδία των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, η µεγαλύτερη ΜΚΟ µε αυτό το αντικείµενο στον κόσµο που εκπροσωπεί 154 οργανώσεις σε 105 χώρες κατέθεσε συλλογική προσφυγή ενώπιον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συµβουλίου της Ευρώπης κατά της Ελληνικής ηµοκρατίας για πράξεις ή παραλείψεις της κεντρικής διοίκησης, της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Βοιωτίας και του ήµου Οινοφύτων σχετικές µε το χρόνιο πρόβληµα της ρύπανσης του Ασωπού. Η Επιτροπή θα εξετάσει εάν η Ελληνική ηµοκρατία παραβίασε το άρθρο 11 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη, δηλ. το δικαίωµα των κατοίκων των Οινοφύτων στην υγεία. Η ιεθνής Οµοσπονδία ικαιωµάτων του Ανθρώπου καταλογίζει, µεταξύ άλλων, στη ιοίκηση ότι δεν ενηµέρωσε, δεν ευαισθητοποίησε και δεν εκπαίδευσε το κοινό, και σε σχολικό επίπεδο για τα περιβαλλοντικά προβλήµατα γενικά αλλά και σε τοπικό επίπεδο. Συνεπώς είναι µεγάλη η σηµασία της σηµερινής ηµερίδας και πρέπει να 1

συγχαρούµε τους διοργανωτές και ιδιαίτερα τον /ντή του Εργαστηρίου Χηµείας Περιβάλλοντος του ΕΚΠΑ Καθηγητή κ. Σκούλλο για τη σηµερινή συνεδρία. ΙΙ. Το νερό και η πολιτική διαχείρισής του στην Ελλάδα. Το θεσµικό πλαίσιο Όπως επισηµαίνεται και στην Εισηγητική Έκθεση του ν. 3199/2003 για την Προστασία και διαχείριση των υδάτων 3, µε τον οποίο ενσωµατώθηκε η Οδηγία-Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 23/10/2000 «Για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής των υδάτων», η Ελλάδα κατατάσσεται µεταξύ των πλέον πλούσιων σε νερό µεσογειακών χωρών µε πλήθος πηγών νερού. Τα επιφανειακά νερά χρησιµοποιούνται κυρίως στη γεωργία, την αλιεία, τη βιοµηχανία και την ύδρευση οικισµών, τα υπόγεια νερά κυρίως για ύδρευση και άρδευση και τα παράκτια για αλιεία, αναψυχή και τουρισµό. Παρά όµως το φυσικό πλούτο της Ελλάδας σε υδατικούς πόρους, συχνά παρατηρούνται προβλήµατα διαθεσιµότητας νερού σε πολλές περιοχές της χώρας που οφείλονται στην άνιση κατανοµή των πόρων, την εξάρτηση από πηγές άλλων χωρών, την άνιση κατανοµή του πληθυσµού και την εποχικότητα της ζήτησης (από τον τουρισµό και τη γεωργία) και τέλος στην υπερεκµετάλλευση και υφαλµύρινση των υπόγειων υδροφορέων. Ήδη ο ν. 1650/1986 για την προστασία του περιβάλλοντος απέβλεπε στην προστασία των επιφανειακών και υπόγειων νερών θεωρούµενων ως φυσικών πόρων και ως οικοσυστηµάτων, σηµαντικό όµως βήµα για τη συνειδητοποίηση από τους χρήστες και όλους τους εµπλεκοµένους µε τη διαχείριση του νερού της αναγκαιότητας ορθολογικής και προγραµµατισµένης χρήσης του αποτέλεσε ο ν. 1739/1987 «Για τη διαχείριση των υδατικών πόρων». Ωστόσο, οι αδυναµίες του δηµόσιου τοµέα αλλά κυρίως η πολυπλοκότητα του θεσµοθετηθέντος διοικητικού σχήµατος συνέτειναν στη µη προώθηση της εφαρµογής του νόµου στην κλίµακα που επιβάλλεται από το µέγεθος των προβληµάτων, µε αποτέλεσµα τη συνέχιση της αποσπασµατικής και ευκαιριακής αντιµετώπισης του νερού Η ανάγκη για ένα νέο θεσµικό πλαίσιο υπαγορεύθηκε από την ως άνω Οδηγία 2000/60/ΕΚ, βασικοί γενικοί στόχοι της οποίας είναι: Η µακροπρόθεσµη προστασία των υδάτων, η πρόληψη της υποβάθµισης και η προστασία και αποκατάσταση των άµεσα εξαρτώµενων από αυτά χερσαίων οικοσυστηµάτων και υγροτόπων, η προοδευτική µείωση των απορρίψεων και της ρύπανσης των υπογείων υδάτων, η αποφυγή της περαιτέρω υποβάθµισης καθώς και ο µετριασµός των επιπτώσεων από πληµµύρες και ξηρασίες. Με την Οδηγία επιδιώκεται η διαµόρφωση κοινής Ευρωπαϊκής στρατηγικής για τα νερά, µε πεδίο εφαρµογής στα εσωτερικά και παράκτια ύδατα, βασισµένης στην αρχή της επικουρικότητας και στην αρχή «Ο ρυπαίνων πληρώνει», δηλ. στην αρχή σύµφωνα µε την οποία η ευθύνη και το κόστος για τη λήψη προληπτικών µέτρων για την αποφυγή περιβαλλοντικής ζηµίας, όσο και το κόστος για την αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζηµιών, πρέπει να αναλαµβάνονται από τον ίδιο το ρυπαίνοντα και όχι από το κοινωνικό σύνολο. Σύµφωνα µε το Προοίµιο της Οδηγίας το ύδωρ δεν είναι εµπορικό προϊόν όπως όλα τα άλλα, αλλά αποτελεί κληρονοµιά που πρέπει να προστατεύεται και να τυγχάνει της καλύτερης µεταχείρισης. Σε εφαρµογή του ν. 3199/2003 εκδόθηκε το Π.. 51/2007 για τον Καθορισµό µέτρων καί διαδικασιών για την ολοκληρωµένη προστασία και διαχείριση των υδάτων σε συµµόρφωση 3 ΦΕΚ Α 280. 2

µε τις διατάξεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ 4 και σε συµµόρφωση µε τις διατάξεις της Οδηγίας 2006/118/ΕΚ «σχετικά µε την προστασία των υπόγειων υδάτων από τη ρύπανση και την υποβάθµιση» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 12 ης εκεµβρίου 2006 η ΥΑ 39626/2208/Ε130/2009 για τον Καθορισµό µέτρων για την προστασία των υπόγειων νερών από τη ρύπανση και την υποβάθµιση. 5 ΙΙΙ.Το νερό ως στοιχείο του περιβάλλοντος και το δικαίωµα στην προσωπικότητα Το Ελληνικό ιδιωτικό δίκαιο δεν έχει αναγάγει, τουλάχιστον ρητά, το περιβάλλον σε έννοµο αγαθό. Το περιβάλλον δεν συγκαταλέγεται µεταξύ των ρητώς αναγνωριζοµένων και προστατευοµένων από τις διατάξεις του ΑΚ εννόµων αγαθών, όπως υγείας, σωµατικής ακεραιότητας, ιδιοκτησίας. Η αίτηση για παροχή έννοµης προστασίας σε περίπτωση προσβολής του περιβάλλοντος χώρου, θα πρέπει να έχει ως νοµικό έρεισµα την προσβολή ιδιωτικού έννοµου αγαθού. εν χωρεί όµως αµφιβολία ότι το δικαίωµα του ανθρώπου να διαβιώνει σε ένα υγιές και οικολογικά ισορροπηµένο περιβάλλον αποτελεί έκφανση της προσωπικότητάς του. Το δικαίωµα της προσωπικότητας αποτελεί ελαστικό δικαίωµα που κατοχυρώνει όλα τα αγαθά που συναποτελούν την ουσία και την αξία του ανθρώπου. Είναι προφανές ότι ένα από τα αγαθά που συγκαθορίζουν την προσωπικότητα και αποτελούν προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξή της είναι και ο αποτελούµενος από φυσικά και τεχνητά αγαθά χώρος, µέσα στον οποίο ο άνθρωπος ζει και αναπτύσσει τις κάθε είδους δραστηριότητες του, ο ζωτικός του χώρος Ήδη, κατά την απολύτως κρατούσα άποψη, το ιδιωτικό δίκαιο αναγνωρίζει δικαίωµα πάνω στο περιβάλλον, φυσικό και τεχνητό, µόνο που τα αγαθά επί των οποίων ασκείται το δικαίωµα δεν ονοµάζονται, τουλάχιστον στο παραδοσιακό αστικό δίκαιο, περιβαλλοντικά ή οικολογικά αλλά πράγµατα εκτός συναλλαγής (βλ. ΑΚ 966 επ.), στα οποία περιλαµβάνονται τα κοινά σε όλους (ο ατµοσφαιρικός αέρας και η θάλασσα) και τα κοινόχρηστα πράγµατα. Σύµφωνα µε την ΑΚ 967 πράγµατα κοινής χρήσης είναι ιδίως τα νερά µε ελεύθερη και αέναη ροή, οι δρόµοι, οι πλατείες, οι γιαλοί, τα λιµάνια και οι όρµοι, οι όχθες πλεύσιµων ποταµών, οι µεγάλες λίµνες και οι όχθες τους. Στα αγαθά αυτά αναγνωρίζεται και προστατεύεται από την αστική νοµοθεσία η κοινή χρήση. Σε περίπτωση πάντως που υπάρξει σύγκρουση µεταξύ περισσότερων δικαιουµένων να χρησιµοποιούν κοινόχρηστο νερό η ΑΚ 969 ορίζει ότι προτιµάται κατά σειρά: 1. η σπουδαιότερη χρήση για την κοινή ωφέλεια, 2. η χρήση που προάγει περισσότερο την κοινωνική οικονοµία, 3. η αρχαιότερη, 4. η χρήση για επιχείρηση που συνδέεται µε ορισµένο τόπο και 5. η χρήση προς όφελος του παροχθίου. 6 Το δικαίωµα χρήσης των κοινών σε όλους και των κοινοχρήστων πραγµάτων αποτελεί αυτοτελή εκδήλωση του δικαιώµατος της προσωπικότητας. Προσωπικότητα και περιβάλλον συνδέονται αναπόσπαστα, αφού κάθε προσβολή στο περιβάλλον συνεπάγεται και προσβολή της αξίας του ανθρώπου και της προσωπικότητάς του. Μέσω λοιπόν της θεµελίωσης στο άρθρο 57 ΑΚ, αναγνωρίζεται δικαίωµα στο περιβάλλον, το οποίο συνίσταται στη χρήση όλων των φυσικών και τεχνητών αγαθών που συνθέτουν το ζωτικό χώρο του ανθρώπου, δηλ. των αγαθών εκείνων, χάρη στα οποία δηµιουργείται και αναπτύσσεται η 4 ΦΕΚ Α 54. 5 ΦΕΚ Β 2075/25.09.2009 6 Κατ ΑΚ 954 αρ. 3, το νερό κάτω από το έδαφος και η πηγή δεν αποτελούν κοινόχρηστα πράγµατα αλλά συστατικά του ακινήτου και συνεπώς ανήκουν στον κύριο του ακινήτου στο οποίο βρίσκονται. Ο τελευταίος πάντως, δεν µπορεί, κατ ΑΚ 1027, χρησιµοποιώντας το νερό της πηγής που υπάρχει στο ακίνητο ή ανοίγοντας πηγάδι σ αυτό, να αποκόψει ή να µειώσει σηµαντικά το νερό που χρησιµοποιείται ήδη από τους κατοίκους χωριού για τις ανάγκες τους. 3

προσωπικότητά του και που είναι απαραίτητα για την επιβίωση, την υγιεινή διαβίωση και την εξασφάλιση ποιότητας ζωής. Εξάλλου, µετά την αναθεώρηση του Συντάγµατος., το άρθρο 24 ορίζει ότι η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωµα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά µέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας ή της βιώσιµης ανάπτυξης, δηλ. της αρχής η οποία υπαγορεύει ότι η διαχείριση και εκµετάλλευση των φυσικών πόρων πρέπει να γίνεται µε τρόπο που να διασφαλίζει τη διατήρησή τους και προς χάρη των επερχόµενων γενεών. Μετά την προσθήκη στην ελληνική συνταγµατική τάξη της διάστασης του οικολογικού πλέον Συντάγµατος, η προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελεί αποκλειστικά σκοπό κρατικής δράσης, δηλαδή το κράτος παύει πλέον να είναι ο αποκλειστικός διαχειριστής των περιβαλλοντικών ζητηµάτων, εφόσον η προστασία του περιβάλλοντος αναγνωρίζεται για πρώτη φορά ως ατοµικό δικαίωµα και όχι µόνο ως υποχρέωση του Κράτους, η οποία ούτως ή άλλως παραµένει. Καθένας λοιπόν έχει δικαίωµα να προστατεύει το περιβάλλον, ανεξάρτητα από το τί έκανε, κάνει ή θα κάνει το Κράτος, επειδή ακριβώς η ίδια η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του εξαρτάται από εκείνο που ο ίδιος εννοεί ως κατάλληλο γι αυτήν φυσικό ή πολιτιστικό περιβάλλον. IV. Η προστασία του νερού σύµφωνα µε τις διατάξεις του Ιδιωτικού ικαίου 1. Προστασία µε βάση τις διατάξεις για την προστασία της προσωπικότητας (ΑΚ 57 επ.) α) Οι κατ ΑΚ 57 επ. αξιώσεις Η ρύπανση της θάλασσας ή του ποταµού ή η αποψίλωση του δάσους αποτελεί προσβολή του ιδιόρρυθµου δικαιώµατος χρήσης των κοινών σε όλους και των κοινοχρήστων πραγµάτων, εξουσία που απορρέει από το ευρύτερο δικαίωµα της προσωπικότητας (άρθ. 57 ΑΚ). Στην προσωπικότητα περιλαµβάνονται όλα τα αγαθά, τα οποία είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένα µε το πρόσωπο και ανήκουν σ αυτό, δηλαδή η σωµατική, ψυχική και κοινωνική ατοµικότητα του ανθρώπου. Ειδικότερα δε η καθαριότητα, η µη ρύπανση, η διατήρηση και η προστασία του περιβάλλοντος (γήινου, υδάτινου, αέρινου) προστατεύεται από τις διατάξεις που έχουν σκοπό την ευνοϊκή ανάπτυξη του ατόµου και όχι µόνον του περιβάλλοντος, του οποίου η προστασία είναι αναγκαία για τον άνθρωπο. Εποµένως σε περίπτωση προσβολής του περιβάλλοντος, που είναι σύµφωνα µε τα ανωτέρω, ένα από τα αγαθά που απαρτίζουν την προσωπικότητα του ατόµου, υπάρχει, στο άτοµο που προσβάλλεται η προσωπικότητά του, εναγώγιµη αξίωση από το άρθρο 57 ΑΚ, εναντίον εκείνου από τη δράση του οποίου προέρχεται η βλαπτική ενέργεια που αποτελεί την αιτία επιβάρυνσης του περιβάλλοντος 7. Όπως προαναφέραµε, µε αφετηρία το απορρέον από το δικαίωµα στην προσωπικότητα δικαίωµα χρήσης των κοινών σε όλους και κοινόχρηστων πραγµάτων, στα οποία συγκαταλέγονται τα σηµαντικότερα περιβαλλοντικά αγαθά, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι το ιδιωτικό δίκαιο κατοχυρώνει το ευρύτερο δικαίωµα του ανθρώπου σε έναν βιώσιµο, υγιεινό και ποιοτικό ζωτικό χώρο, όπως αυτός προσδιορίζεται τόσο από τα άρθρ. 966 επ. ΑΚ όσο και από τις θεµελιώδεις αξιολογήσεις της έννοµης τάξης που υπαγορεύονται από το άρθρο 24 του Συντάγµατος 8. 7 Ι. Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη Σταθόπουλου, άρθρ. 57. 8 Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και ίκαιο, σ. 324. 4

Συνεπώς, η προστασία του δικαιώµατος χρήσης των αγαθών αυτών, στα οποία συγκαταλέγεται και το νερό, συµπίπτει µε την προστασία της προσωπικότητας, κατά τα άρθρα 57 και 59 ΑΚ, και απαιτεί την πλήρωση δύο προϋποθέσεων: α) την προσβολή του δικαιώµατος χρήσης, που συνίσταται στη διατάραξη από τρίτους κάποιου περιβαλλοντικού στοιχείου, κατά τέτοιο όµως τρόπο, ώστε να αλλοιώνεται ή να καταργείται η κοινή ωφέλεια που πηγάζει από τη χρήση του συγκεκριµένου πράγµατος και β) τον παράνοµο χαρακτήρα της προσβολής, δηλαδή ύπαρξη µιας συµπεριφοράς που προσβάλλει την κοινή χρήση ή την κοινή ωφέλεια ενός κοινού σε όλους ή κοινόχρηστου πράγµατος. Εποµένως, κάθε φορά που υπάρχει παρέµβαση στο χώρο, ή κάποια οχλούσα δραστηριότητα που αναιρεί την κοινή χρήση, τότε πρόκειται για παράνοµη προσβολή, που θεµελιώνεται στις ΑΚ 57 και 970, όπως οι διατάξεις αυτές φωτίζονται και εµπλουτίζονται από το άρθρο 24 του Σ. Το παράνοµο δηλαδή θεµελιώνεται στην κατάργηση της ωφέλειας που πηγάζει από τη χρήση του συγκεκριµένου αγαθού, χωρίς µάλιστα να απαιτείται υποχρεωτικά η παραβίαση κάποιας άλλης διάταξης. Οι αξιώσεις κατά ταύτα που παρέχονται σε περίπτωση προσβολής του ζωτικού χώρου και που προκύπτουν από την προσβολή του δικαιώµατος της προσωπικότητας (ΑΚ 57) είναι οι ακόλουθες: α) αξίωση για άρση της προσβολής, β) αξίωση για παράλειψή της στο µέλλον, γ) αξίωση για αποζηµίωση, εάν συντρέχουν και οι λοιπές προϋποθέσεις της αδικοπρακτικής ευθύνης και δ) αξίωση για ικανοποίηση της ηθικής βλάβης (ΑΚ 59). β) Νοµολογία των πολιτικών δικαστηρίων που αναγνωρίζει την οικολογική διάσταση του δικαιώµατος χρήσης των νερών Η νοµολογία των πολιτικών δικαστηρίων µας έχει αναγνωρίσει την οικολογική διάσταση του δικαιώµατος χρήσης των κοινής ωφέλειας περιβαλλοντικών αγαθών και των υδάτων ειδικότερα. Συγκεκριµένα η απόφαση 471/1996 του Μονοµελούς Πρωτοδικείου Ιωαννίνων 9, για την προστασία του υγροβιότοπου της λίµνης των Ιωαννίνων, απαγόρευσε προσωρινά την καθέλκυση πλοίου που θα διενεργούσε ηµερήσιες κρουαζιέρες στην Παµβώτιδα λίµνη, διότι πιθανολογήθηκε ότι λόγω της µηχανοκίνησης του πλοίου και της εξ αυτής δηµιουργίας ρύπων, ανατάραξης των υδάτων και του πυθµένα της λίµνης, καθώς και του κινδύνου ατυχηµάτων στους λοιπούς χρήστες, θα επερχόταν αλλοίωση της κοινής ωφέλειας που πηγάζει από το δικαίωµα χρήσης του συγκεκριµένου περιβαλλοντικού αγαθού. έχθηκε δηλαδή το ικαστήριο, ότι η συµπεριφορά, µε την οποία προσβάλλεται η κοινή χρήση ή η κοινή ωφέλεια κοινού σε όλους ή κοινόχρηστου πράγµατος, συνιστά παράνοµη προσβολή κατά το άρθρο 57 του ΑΚ, µέσω του οποίου τριτενεργεί το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα στο περιβάλλον. Επίσης µε την υπ αριθµ. 77/2000 απόφασή του το Πολυµελές Πρωτοδικείο Μεσολογγίου 10 ασχολήθηκε µε τον υγρότοπο του ποταµού Αχελώου και έκρινε την απόφαση του κοινοτικού συµβουλίου µιας κοινότητας της περιοχής, µετά από έγκριση της Περιφερειακής ιεύθυνσης της Αιτωλοακαρνανίας για εκµίσθωση εκτάσεων του υγρότοπου για την καλλιέργεια ρυζιού. Το Πολυµελές Πρωτοδικείο έκανε δεκτή την αγωγή της «Αιτωλικής Εταιρίας Προστασίας Τοπίου και Περιβάλλοντος» καθώς και των 9 Περ ικ 1/1997, 84 µε σηµ. Ε. ακορώνια. 10 Περ ικ 5/2001, 575 µε σηµ. Ε. ακορώνια. Βλ. επίσης σχετικά Ι. Καράκωστα, Η νοµική σηµασία των υγροτόπων, Περ ικ 8/2004, σ. 27. 5

κατοίκων της περιοχής ως ουσία βάσιµη, ενώ συγχρόνως επέβαλε και χρηµατική ποινή για κάθε παράβαση της παρούσας απόφασης, στηριζόµενο τόσο στη Συνθήκη του Ραµσάρ για την ειδική προστασία των υγροβιότοπων 11, όσο και στις διατάξεις περί προστασίας της προσωπικότητας, οι οποίες έχουν εφαρµογή και στην περίπτωση που το άτοµο προσβάλλεται από πράξεις επιβλαβείς για το περιβάλλον. έχθηκε δηλαδή το δικαστήριο, ότι αν επιτρεπόταν η ορυζοκαλλιέργεια, θα επερχόταν ανεπανόρθωτη βλάβη στον υγροβιότοπο, µε την αλλοίωση της µορφής και του σκοπού του, καθώς και σηµαντική και δύσκολα ανατρεπόµενη βλάβη στο περιβάλλον, γεγονός που θα είχε άµεση επίπτωση στην προσωπικότητα των εναγόντων, οι οποίοι επιθυµούν τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας της περιοχής. Με το ίδιο σκεπτικό και η απόφαση 2785/2003 του Μονοµελούς Πρωτοδικείου Βόλου 12, δέχθηκε ότι η προστασία των περιβαλλοντικών στοιχείων µπορεί να επιτευχθεί µε την ενεργοποίηση των διατάξεων του Αστικού Κώδικα για τα κοινά σε όλους και για τα κοινής χρήσης πράγµατα, διότι αυτά συνθέτουν τον απαραίτητο ζωτικό χώρο για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου και συνεπώς προσβολή της κοινής χρήσης τους ή της κοινής ωφέλειάς τους συνιστά προσβολή της προσωπικότητας κατά το άρθρο 57 ΑΚ. Περαιτέρω «... δικαίωµα δικαστικών ενεργειών προστασίας του περιβάλλοντος αναγνωρίζεται, εκτός των φυσικών, και στα νοµικά πρόσωπα, καθώς και σε άλλους συλλογικούς φορείς, όταν ενεργούν ως εκπρόσωποι των ατοµικών δικαιωµάτων των µελών τους...», σύµφωνα µε την απόφαση ασφαλιστικών µέτρων 4589/2003 του Μονοµελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης 13. Οι παραπάνω αποφάσεις φαίνεται ότι σηµατοδοτούν από πλευράς ιδιωτικού δικαίου τρεις σηµαντικές τάσεις στο πεδίο προστασίας του περιβάλλοντος, στο οποίο περιλαµβάνεται και το νερό: Πρώτον µέσα από το πλέγµα των διατάξεων των άρθρων 57, 59, 966 επ. ΑΚ, όπως φωτίζονται από το άρθρο 24 Σ., αναγνωρίζεται ως αυτόνοµο δικαίωµα, το δικαίωµα χρήσης των περιβαλλοντικών αγαθών, και του νερού που συνιστούν το ζωτικό χώρο του ανθρώπου. Η άσκηση του δικαιώµατος αυτού οριοθετείται, αφενός µεν από τον κοινωνικό σκοπό του δικαιώµατος, ο οποίος συνίσταται στην κοινοχρησία και στην κοινή ωφέλεια, και αφετέρου από την αρχή της καλής πίστης, η οποία προσδιορίζεται από τη φύση και τον προορισµό του πράγµατος επί του οποίου ασκείται το δικαίωµα. εύτερον φαίνεται ότι επιβάλλεται και θεσµοθετείται, ενώ συγχρόνως υπεισέρχεται µέσω της ΑΚ 281, που απαγορεύει την καταχρηστική άσκηση δικαιώµατος, και στο ιδιωτικό δίκαιο, η αρχή της αειφόρου ανάπτυξης, η οποία προβάλλεται ως ο κοινωνικός σκοπός του δικαιώµατος χρήσης και συνίσταται στην κοινοχρησία και στην κοινή απόλαυση των περιβαλλοντικών αγαθών σε διαχρονική διάσταση. 11 Η συνθήκη του Ραµσάρ, η οποία υπογράφηκε το 1971 και κυρώθηκε στην Ελλάδα µε το Ν 191/1974 (ΦΕΚ Α 350) και οι τροποποιήσεις της µε το ν. 1950/1991 (ΦΕΚ Α 84), έχει ως αποκλειστικό σκοπό την προστασία των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων ιδία ως υγροβιοτόπων, και καθιερώνει υποχρέωση των συµβαλλοµένων κρατών να συντηρούν τους υγροβιότοπους µε τη δηµιουργία περιοχών ειδικής προστασίας. Βλ. και Ι. Καράκωστα, Περιβάλλον και ίκαιο, σ. 216. 12 Περ ικ 7/2003, 433. 13 Αρµ ΝΖ, 626. 6

Σύµφωνα µε αυτήν την αρχή, η οικονοµική δραστηριότητα δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται ερήµην της προστασίας του περιβάλλοντος. Συνεπώς η άσκηση των κάθε είδους δικαιωµάτων στα περιβαλλοντικά αγαθά, δηλ. των δικαιωµάτων κυριότητας, χρήσης ωφέλειας ή ειδικώς παραχωρηµένων δικαιωµάτων, θα πρέπει να κρίνεται κάθε φορά µε βάση την ΑΚ 281, υπό το πρίσµα της αρχής της αειφόρου αναπτύξεως, που εκφράζει τον κοινωνικό σκοπό και συνιστά το όριο και το κριτήριο της καταχρηστικότητας. Ως τρίτη σηµαντική τάση στο πεδίο της προστασίας του περιβάλλοντος από πλευράς ιδιωτικού δικαίου, αναγνωρίζεται η διεύρυνση της προστασίας του περιβάλλοντος, µετά την αναγνώριση της αυτοδυναµίας του δικαιώµατος χρήσης, υπό την έννοια αφενός µεν ότι φορείς του δικαιώµατος είναι όλοι οι κοινωνοί του δικαίου, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα χρήσης των περιβαλλοντικών αγαθών και αφετέρου ότι το δικαίωµα αποβλέπει στη διατήρηση του οικολογικού χαρακτήρα και της ταυτότητας των περιβαλλοντικών αγαθών, ανεξαρτήτως του υποκειµένου τους. Βάσιµα λοιπόν µπορούµε να πούµε ότι οδηγούµαστε κατ αυτόν τον τρόπο στην µετατόπιση του κέντρου βάρους προστασίας προς την κατεύθυνση της αυτόνοµης πλέον προστασίας του οικοσυστήµατος, εφόσον στο επίκεντρο της προστασίας αναδύεται το δικαίωµα χρήσης, που αποτελεί το προστατευόµενο έννοµο αγαθό και συνδέει τον φορέα του δικαιώµατος µε το περιβάλλον και µάλιστα κατά τέτοιον τρόπο, ώστε οποιαδήποτε βλάβη ή διακινδύνευση περιβαλλοντικού στοιχείου που τυχόν θίγει, παρεµποδίζει ή καταργεί τη χρήση, να οδηγεί σε γένεση της αξίωσης της προστασίας του 14. 2. Αδικοπρακτική ευθύνη (ΑΚ 914) Η προσβολή του δικαιώµατος χρήσης κοινού σε όλους ή κοινόχρηστου πράγµατος, στοιχείου δηλ. του ζωτικού χώρου του ανθρώπου, όπως του νερού, ενδέχεται να θεµελιώνει αδικοπρακτική ευθύνη για αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζηµίας σύµφωνα µε την ΑΚ 914, κατά την οποία όποιος ζηµιώσει άλλον παράνοµα και υπαίτια υποχρεούται σε αποζηµίωση. Η αποζηµίωση αυτή περιλαµβάνει τη µείωση της υπάρχουσας περιουσίας του ζηµιωθέντα (θετική ζηµία), καθώς και το διαφυγόν κέρδος. Τέτοιο κέρδος λογίζεται εκείνο που προσδοκά κανείς µε πιθανότητα σύµφωνα µε τη συνηθισµένη πορεία των πραγµάτων ή τις ειδικές περιστάσεις (ΑΚ 298). Ανεξάρτητα από την αποζηµίωση για την περιουσιακή ζηµία, το δικαστήριο µπορεί να επιδικάσει εύλογη κατά την κρίση του χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης (βλάβης σε µη περιουσιακά αγαθά, όπως η ζωή, η υγεία, η σωµατική ακεραιότητα, η ελευθερία, η τιµή κλπ). Η αποζηµίωση δίνεται καταρχήν σε χρήµα (ΑΚ 297). Αντί για χρηµατική αποζηµίωση το δικαστήριο µπορεί, εκτιµώντας τις ειδικές περιστάσεις, να διατάξει την αποκατάσταση της προηγούµενης κατάστασης, εφόσον η αποζηµίωση µε τον τρόπο αυτό δεν προσκρούει στο συµφέρον του δανειστή. Η παραπάνω διάταξη παρέχει νοµοθετικό έρεισµα ώστε, προκειµένου για οικολογική ζηµία, να επιδιώκεται, κατά το δυνατόν, η in natura αποκατάσταση του στοιχείου του περιβάλλοντος που προσβλήθηκε. Με εξαίρεση τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο νόµος καθιερώνει αντικειµενική ευθύνη, για τη θεµελίωση αξίωσης για αποζηµίωση απαιτείται υπαιτιότητα. Αντικειµενική ευθύνη καθιερώνεται είτε στον ΑΚ (π.χ. άρθρο 925) είτε στο πλαίσιο ειδικών νόµων, όπως ο ν. 1650/86 για την προστασία του περιβάλλοντος, ο οποίος, στο άρθρο 29, προβλέπει 14 Ι. Καράκωστας, Περ ικ 8/2004, σ. 28. 7

ευθύνη από διακινδύνευση του φορέα πηγών ρύπανσης ή υποβάθµισης του περιβάλλοντος για περιβαλλοντικές ζηµίες. Επίσης, στο νόµο για την προστασία του καταναλωτή (ν. 2251/1994, όπως τροποποιήθηκε µε το ν. 3587/2007) θεσπίζεται ευθύνη χωρίς υπαιτιότητα του παραγωγού ελαττωµατικών προϊόντων από τα οποία προκαλούνται ζηµίες σε πρόσωπα ή πράγµατα, στα οποία συµπεριλαµβάνονται και τα περιβαλλοντικά αγαθά (άρθρο 6). Η συνολική οικολογική ζηµία, µε την έννοια της αποκατάστασης όλων των βιολογικών ή άλλων σχέσεων που διαταράχθηκαν, δεν καλύπτεται πάντοτε από τις διατάξεις για την αδικοπρακτική ευθύνη. ιότι, πρώτον, πολλές φορές δεν είναι εκ των πραγµάτων δυνατή η αποκατάσταση της οικολογικής ζηµίας στο σύνολό της και, δεύτερον, διότι όλες οι αλληλένδετες επιµέρους βλάβες των φυσικών αγαθών, οι οποίες συνθέτουν την οικολογική ζηµία, δεν επιφέρουν ζηµία σε ιδιωτικά έννοµα αγαθά και συµφέροντα και, συνεπώς, από πλευράς αστικού δικαίου, δεν υφίσταται παράνοµος χαρακτήρας της πράξης. Η εφαρµογή της αδικοπρακτικής ευθύνης και της αποζηµίωσης στην προστασία του ζωτικού χώρου παρουσιάζει δυσχέρειες που οφείλονται στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του έννοµου αγαθού που υφίσταται τη ζηµία, σε σχέση µε τα άλλα δικαιώµατα ή έννοµα αγαθά ή συµφέροντα του ιδιωτικού δικαίου, καθώς και στην ίδια τη φύση της περιβαλλοντικής ζηµίας. Για τον υπολογισµό της περιβαλλοντικής ζηµίας, προκειµένου να επιδικαστεί αποζηµίωση στον ζηµιωθέντα, δεν λαµβάνεται υπόψη η ζηµία που υπέστη το ίδιο το αγαθό, δηλαδή ο ζωτικός χώρος, διότι η περιουσιακή αξία του αγαθού αυτού δεν είναι ευχερώς αποτιµητή. Πέραν της αντικειµενικής αξίας κάθε περιβαλλοντικού αγαθού, η αξία του προσβληθέντος στοιχείου εκτιµάται επίσης µέσα από τις σχέσεις και τις δραστηριότητες τις οποίες αναπτύσσει ο συγκεκριµένος χρήστης του έννοµου αυτού αγαθού. Ως εκ τούτου, οι τυχόν ζηµίες που υφίστανται τα άτοµα στην άσκηση των ιδιωτικών δικαιωµάτων τους, δεν είναι παρά αντανάκλαση µιας ενδεχοµένως πολύ µεγαλύτερης προσβολής που υπέστη ο ζωτικός χώρος 15. 3. Αστική ευθύνη µε βάση τη διάταξη του άρθρου 29 του ν. 1650/1986 για την προστασία του περιβάλλοντος Οι συνέπειες της προσβολής για τον άνθρωπο µπορεί να είναι άµεσες (π.χ. έκθεση σε ραδιενεργείς ακτινοβολίες) ή έµµεσες (π.χ. µόλυνση νερού, καταστροφή φυσικού τοπίου), µπορεί να αφορούν συγκεκριµένα άτοµα (π.χ. η διαχείριση των στερεών και υγρών αποβλήτων ή η χρήση γεωργικών φαρµάκων σε συγκεκριµένη περιοχή) ή το σύνολο των ανθρώπων (π.χ. το φαινόµενο του θερµοκηπίου, η όξινη βροχή) 16. Η εφαρµογή των ΑΚ 914 επ. στις περιβαλλοντικές ζηµίες προσκρούει, πολλές φορές, στην αδυναµία του ζηµιωθέντος να αποδείξει, αφενός, την υπαιτιότητα του ζηµιώσαντος και, αφετέρου, τον αιτιώδη σύνδεσµο µεταξύ παράνοµης και υπαίτιας συµπεριφοράς και περιβαλλοντικής ζηµίας. Γίνεται προσπάθεια, πάντως, να αντιµετωπιστεί η δυσχέρεια του ζηµιωθέντος να αποδείξει την υπαιτιότητα του ζηµιώσαντος και την συνδροµή του αιτιώδους συνδέσµου µέσω της διάπλασης ειδικών συναλλακτικών υποχρεώσεων πρόνοιας και ασφάλειας των φορέων πηγών κινδύνου για το περιβάλλον, σε συνδυασµό µε την αντιστροφή του βάρους αποδείξεως του στοιχείου της υπαιτιότητας µε βάση την θεωρία των σφαιρών επιρροής. Ενόψει των παραπάνω δυσχερειών προτείνεται, τόσο στο διεθνές και κοινοτικό δίκαιο όσο και στις εθνικές έννοµες τάξεις, η καθιέρωση ευθύνης από διακινδύνευση του φορέα δραστηριοτήτων που συνεπάγονται αυξηµένους κινδύνους πρόκλησης περιβαλλοντι- 15 Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και ίκαιο, σ. 451, 452. 16 Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και ίκαιο, 2 η έκδοση, Αθήνα-Κοµοτηνή 2006, σ. 5. 8

κών ζηµιών. Ο έλληνας νοµοθέτης ανταποκρίθηκε στην τάση αυτή θεσπίζοντας το άρθρο 29 του ν. 1650/1986, σύµφωνα µε το οποίο οποιοσδήποτε, φυσικό ή νοµικό πρόσωπο, προκαλεί ρύπανση ή άλλη υποβάθµιση του περιβάλλοντος ευθύνεται σε αποζηµίωση, εκτός αν αποδείξει ότι η ζηµία οφείλεται σε ανώτερη βία ή ότι προήλθε από υπαίτια ενέργεια τρίτου που ενήργησε δολίως. Στο πλαίσιο της αντικειµενικής ευθύνης του εν λόγω άρθρου 29 του ν. 1650/1986, ο εναγόµενος (ζηµιώσας), από τη στιγµή που ο ενάγων (ζηµιωθείς) θα έχει αποδείξει τη ζηµία και τον αιτιώδη σύνδεσµο µεταξύ αυτής και του ζηµιογόνου γεγονότος, δεν έχει παρά να αντιτάξει και να προσπαθήσει να αποδείξει ότι η ζηµία οφέλεται σε ανώτερη βία ή ότι προήλθε από υπαίτια ενέργεια τρίτου που ενήργησε δολίως, προκειµένου να απαλλαγεί. Η διάταξη πάντως αυτή του άρθρου 29 του ν. 1650/1986 δεν έχει αξιοποιηθεί από τη νοµολογία. Αυτό οφείλεται σε πολλούς λόγους: Πρώτον, στην αόριστη διατύπωσή της, η οποία και καθιστά δυσχερή την εξειδίκευση των προϋποθέσεων εφαρµογής της και την πρακτική αξιοποίησή της. εύτερον, στο ότι τα δικαστήρια αντιµετωπίζουν περιβαλλοντικά ζητήµατα σπανίως επ' ευκαιρία αγωγών αποζηµίωσης, καθώς οι περιβαλλοντικές διαφορές αποτελούν κατά κανόνα αντικείµενο αγωγών ή, συνηθέστερα, αιτήσεων ασφαλιστικών µέτρων που ερείδονται στις διατάξεις για την προστασία της προσωπικότητας. Οι ιδιώτες που προσφεύγουν στα πολιτικά δικαστήρια αποβλέπουν κυρίως στην πρόληψη ή την άρση της προσβολής του περιβάλλοντος και λιγότερο στην αποκατάσταση της ζηµίας που έχουν υποστεί, την οποία, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν είναι σε θέση να αποτιµήσουν ή ακόµα και να αντιληφθούν. Τρίτον, η µη εφαρµογή του άρθ. 29 οφείλεται επίσης στην έλλειψη επαρκούς επιστηµονικής επεξεργασίας της διάταξης, µε συνέπεια την ασάφεια ως προς το βεληνεκές του προστατευτικού της πεδίου 17. V. Επίλογος Το τρίπτυχο προσωπικότητα - χρήση κοινών σε όλους και κοινόχρηστων πραγµάτων - ζωτικός χώρος υποκαθιστά στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου το απροσδιόριστο και αχανές δικαίωµα στο περιβάλλον. Απόρροια του δικαιώµατος της προσωπικότητας, το δικαίωµα χρήσης των κοινών σε όλους και των κοινοχρήστων πραγµάτων ισοδυναµεί µε ένα δικαίωµα στο περιβάλλον, η αναγνώριση και προστασία του οποίου κατοχυρώνεται από τις ισχύουσες διατάξεις του αστικού δικαίου. Ο κοινωνικός σκοπός του δικαιώµατος της κοινοχρησίας συνίσταται στην κοινή ωφέλεια και απόλαυση των φυσικών και τεχνητών αγαθών που περιλαµβάνονται στις κατηγορίες των κοινών σε όλους και των κοινόχρηστων πραγµάτων. Προσβολή της κοινοχρησίας επέρχεται όχι µόνον οσάκις παρεµποδίζεται µε οποιονδήποτε τρόπο η άσκηση της χρήσης, αλλά και όταν (κυρίως) παραβλάπτεται η κοινή ωφέλεια που είναι συνυφασµένη µε τη χρήση και λόγω της οποίας ένα πράγµα καθιερώνεται στην κοινοχρησία 18. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -Γ. Αραµπατζής, Θεσµικό πλαίσιο για τη διαχείριση και ανάπτυξη των υδατικών πόρων στην Ελλάδα, Περ ικ 5/2001, σ. 192 επ. -Γ. Αραµπατζής/Σ. Τζαφέρος/Γρ.Βάρρας, Υγρότοποι: Νοµοθετικό πλαίσιο και αναπτυξιακές συνιστώσες, Περ ικ 7/2003, σ. 52 επ. 17 Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και ίκαιο, σ. 515, 516. 18 Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και ίκαιο, σ. 818. 9

- Ε. Γιαρένης, Πόλεµος και νερό - Πόλεµος για το νερό. Ζητήµατα νοµικής προστασίας του νερού κατά τη διάρκεια των ενόπλων συγκρούσεων Περ ικ 11/2007, σ. 10 επ. - Ε. ακορώνια, σηµ. υπό τη ΜΠρ Ιωαννίνων 471/1996 Περ ικ 1/1997, σ. 89, 90. - Ε. ακορώνια, σηµ. υπό την ΠΠρΜεσολογγίου 77/2000 Περ ικ 5/2001, σ. 579-581. -Ι. ιαµαντής/φ. Πλιάκας/Χ. Πεταλάς/Α. Καλλιώρας, Η εναρµόνιση του εθνικού δικαίου µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ για την προστασία και διαχείριση των υδάτων Περ ικ 8/2004, σ. 480 επ. -Α. Καλλιώρας/Χ. Πεταλάς, ιεθνείς θεωρήσεις και δραστηριότητες για τη διαχείριση διασυνοριακών υπόγειων υδατικών συστηµάτων, Περ ικ 10/2006, σ. 41 επ. -Β. Καραγεώργου, Η οδηγία-πλαίσιο για το νερό: Ένας σηµαντικός σταθµός για το Ευρωπαϊκό ίκαιο Περιβάλλοντος, Ηλεκτρονικό Περιοδικό Νόµος και Φύση (www. Nomosphysis.org.gr), Αύγουστος 2003. Β. Καραγεώργου, Η αειφόρος ανάπτυξη ως βάση της σύγχρονης περιβαλλοντικής πολιτικής- Βασικοί άξονες και εργαλεία µε βάση τα νέα δεδοµένα, Περ ικ 8/2004, σ. 324 επ. - Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και ίκαιο, 2 η έκδοση, Αθήνα - Κοµοτηνή 2006 - Ι. Καράκωστας, Η νοµική σηµασία των υγροτόπων, Περ ικ 8/2004, σ. 27 επ. -Αθ. Κούγκολος, Κριτική θεώρηση της Ευρωπαίκής Οδηγίας 2000/60 και του ν. 3199/2003, Περ ικ 8/2004, σ. 17 επ. - Ε. Κουτούπα - Ρεγκάκου, ίκαιο του Περιβάλλοντος, 3 η έκδ., Αθήνα Θεσσαλονίκη 2008 -Μ. Κρητικός, Η προστασία των υγροτόπων στη ιεθνή, Κοινοτική και Ελληνική έννοµη τάξη, Περ ικ 8/2004 3/1999, σ. 58 επ. -. Λιακόπουλος, Η προστασία των υπογείων υδάτων της Μεσογείου, Περ ικ 8/2004, σ. 23 επ.. - Γ. Μπάλιας, Η αρχή της προφύλαξης Μια νέα σχέση µεταξύ δικαίου και επιστήµης και η επίδρασή της στον έλεγχο νοµιµότητας, Περ ικ 8/2004, σ. 37 επ. -Γ. Μπάλιας, Η αρχή της προφύλαξης στο ιεθνές, Κοινοτικό και Συγκριτικό ίκαιο, Αθήνα 2005. -Μ. Παπαϊωάννου, Νοµικό πλαίσιο διαχείρισης υδατικών πόρων, Περ ικ 2/1998, σ. 41 επ. -Α. Παπακωνσταντίνου, Αειφορία και βιώσιµη ανάπτυξη ως συνταγµατικές αρχές: ερµηνευτικές, κανονιστικές και νοµολογιακές πτυχές του περιβαλλοντικού Συντάγµατος, Περ ικ 11/2007, σ. 536 επ. -Φρ. Παπαληµναίου, Το νοµικό καθεστώς διαχείρισης και προστασίας των υδατικών πόρων, ΝοΒ 42, σ. 898 επ. -Κ. Σακελλαροπούλου/Ν. Σεκέρογλου, Η βιώσιµη διαχείριση των υδατικών πόρων, Ηλεκτρονικό Περιοδικό Νόµος και Φύση (www. Nomosphysis.org.gr), Σεπτέµβριος 2006 - Γ. Σιούτη, Η αρχή της προφύλαξης και η διαχείριση των περοιβαλλοντικών κινδύνων, Περ ικ 8/2004, σ. 455 επ. -Ε. Τροβά, Αχελώος, ο Θεός ποταµός (Σκέψεις µε αφορµή την ΣτΕ Ολ 3478/2000), Περ ικ 5/2001, σ.35 επ. -Ε. Τροβά, Η προστασία των υδατικών πόρων σύµφωνα µε το κοινοτικό δίκαιο και το Σύνταγµα (ΣτΕ Ολ 1688/2005), Περ ικ 9/2005, σ. 552 επ. - Β. Τσεβρένης, Το νερό στην κοινωνία της διακινδύνευσης, Περ ικ 12/2008, σ. 31 επ. 10