ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (ΕΝΓ): ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΛΕΞΙΚΟΥ

Ελένη Ευθυμίου, Μαριάννα Κατσογιάννου ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (ΕΝΓ): ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΛΕΞΙΚΟΥ Abstract The general purpose electronic dictionary of the Greek Sign Language (GSL), which was developed in the framework of NOEMA project, is the first extensive dictionary of the natural language of the Greek deaf community. The dictionary contains 3.000 video recorded lemmas and is addressed as a learning aid tool, to either native signers of GSL or to hearing users who wish to learn GSL. Incorporation of fields for synonyms, opposites, interpretation and thematic category of lemma, as well as translations of the lemmas into Modern Greek, helps users who are not native GSL signers, to better understand the meaning of the video recorded signs, while this structuring also allows native GSL signers to enrich their vocabulary in Modern Greek. As a result of the adopted ergonomic arrangement of data, the user of the dictionary perceives the special features of GSL in direct reference with Modern Greek, where information fields function as a bridge between the sign lemma and its Modern Greek equivalent. These information fields, however, do not contain any definition. To the contrary, translation equivalents are incorporated in the dictionary with the purpose to provide the morphological, syntactic and/or semantic pieces of information which would be lost in a simple listing of Greek words and aligned signs, when arrangement of data is dictated by the need for alphabetic search of lemmas.

Εισαγωγή Το παρόν άρθρο αναφέρεται στην έρευνα για την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (εφεξής ΕΝΓ), της οποίας αφορμή υπήρξε το έργο ΝΟΗΜΑ (ΕΠΕΤ ΙΙ, Μέτρο 2.3, Δράση: Ειδική Δράση Ανάπτυξης Τεχνολογιών Υποστήριξης Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες). Η ΕΝΓ είναι η φυσική γλώσσα της κοινότητας των Κωφών στην Ελλάδα. Οι νοηματικές γλώσσες αποτελούν αυτόνομα συστήματα φυσικών γλωσσών, των οποίων το λεξιλόγιο, η μορφολογία και η σύνταξη, παίρνουν υπόσταση και λειτουργούν στον τρισδιάστατο χώρο, όπου δηλώνονται όλες οι γραμματικές σχέσεις, τόσο στο επίπεδο της παραγωγικής και κλιτικής μορφολογίας, όσο και στο επίπεδο των συντακτικών και σημασιολογικών σχέσεων. Το κοινό χαρακτηριστικό των νοηματικών γλωσσών είναι η χρήση των εκφραστικών δυνατοτήτων που παρέχει η κίνηση των χεριών, η στάση και η κίνηση του σώματος και η έκφραση του προσώπου. Αρχικός στόχος του έργου ΝΟΗΜΑ ήταν η δημιουργία μίας σειράς ηλεκτρονικών προϊόντων για χρήστες της ΕΝΓ. Πιο συγκεκριμένα, το ΝΟΗΜΑ είχε στόχο τη συγκέντρωση γλωσσικού υλικού από την ΕΝΓ, τη λεξιλογική ανάλυσή του και την αξιοποίησή του για την έκδοση εκπαιδευτικών προϊόντων σε ηλεκτρονική μορφή. Μεταξύ άλλων, το έργο θεωρήθηκε αναγκαίο με το κριτήριο ότι οι περισσότεροι χρήστες της ΕΝΓ έχουν περιορισμένη αναγνωστική ικανότητα, κυρίως λόγω των περιορισμένων εκπαιδευτικών δυνατοτήτων που παρέχονται στους κωφούς. Τα προϊόντα του έργου, που ολοκληρώθηκε το Φεβρουάριο του 2001, είναι τα παρακάτω : Παιδικό λεξικό, για παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας τα οποία μπορεί να είναι κωφά ή ακούοντα (κωφών γονέων). Τα λήμματα συνοδεύονται από εικονογράφηση και μεταγραφή στο ελληνικό δακτυλικό αλφάβητο (ΕΔΑ). Το λεξικό συνοδεύεται από εκπαιδευτικά παιχνίδια για την εκμάθηση και χρήση του Ελληνικού Δακτυλικού Αλφαβήτου καθώς και για την ανάπτυξη των γλωσσικών δεξιοτήτων. Γενικό λεξικό που απευθύνεται σε όλους τους χρήστες της ΕΝΓ. Το λημματολόγιο του, στο οποίο γίνεται εκτενής αναφορά παρακάτω, περιλαμβάνει 3000 λήμματα. «Διηγήσεις» που έχουν ως περιεχόμενο βιντεοσκοπημένα παραμύθια τα οποία διηγούνται ειδικευμένοι αφηγητές («παραμυθάδες»), φυσικοί ομιλητές της ΕΝΓ. Για την επιλογή των κειμένων λήφθηκε υπόψη η δυνατότητα ανεύρεσής τους και σε έντυπη μορφή στα ελληνικά κάτι που πιστεύεται ότι μπορεί να ενισχύσει την αναγνωστική ικανότητα των μαθητών. Τα παραπάνω προϊόντα αναπτύχθηκαν σε CD- και DVD-ROM, με χρήση των τεχνολογιών των πολυμέσων και των βάσεων δεδομένων. Το υλικό που περιέχεται σε κάθε οπτικό δίσκο αποτελείται από κείμενα, εικόνες και βίντεο, μεταξύ των οποίων το σημαντικότερο ρόλο παίζουν οι βιντεοσκοπημένες λέξεις της ΕΝΓ, η εκμάθηση των οποίων αποτελεί και τον τελικό εκπαιδευτικό στόχο του προγράμματος. Περαιτέρω, στις εργασίες του έργου ΝΟΗΜΑ βασίστηκε η συλλογή των αρχικών δεδομένων για την ενασχόληση με θέματα αφενός κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας και αφετέρου γραμματικής ανάλυσης της ΕΝΓ, εργασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη. Από όλα τα παραπάνω, στο παρόν άρθρο θα μας απασχολήσουν δύο θέματα : η μεθοδολογία συλλογής δεδομένων για τη δημιουργία των λημματολογίων των λεξικών και η οργάνωση της βάσης δεδομένων για την ανάπτυξη του γενικού λεξικού της ΕΝΓ.

Η συλλογή των δεδομένων Κατά το πρώτο στάδιο οργάνωσης των εργασιών έγινε μία συστηματική προσπάθεια ενημέρωσης για τις προγενέστερες έρευνες και για τα μέχρι σήμερα δεδομένα σχετικά με την ΕΝΓ. Διαπιστώθηκε έτσι ότι η γνώση που έχουμε σήμερα για την ΕΝΓ δεν προέρχεται τόσο από πηγές επιστημονικού τύπου, όσο από ιδιωτικές προσπάθειες των οποίων οι πληροφορίες δεν βασίζονται πάντοτε σε εμπεριστατωμένη έρευνα. Το κυριότερο χαρακτηριστικό των εργασιών αυτού του τύπου είναι ότι συνήθως πρόκειται για πρώιμες προσπάθειες λεξικογράφησης της ΕΝΓ, οι οποίες αφορούν πάντα δίγλωσσα λεξικά ελληνικής ΕΝΓ. Το γεγονός αυτό αποτελεί συνέπεια του ότι μέχρι τώρα η ΕΝΓ αντιμετωπιζόταν όχι ως αυτόνομο επικοινωνιακό σύστημα αλλά ως υποκατάστατο της φωνούμενης ελληνικής γλώσσας. Έτσι, η έρευνα που προηγήθηκε της υλοποίησης του έργου στόχευε στην επιλογή του γλωσσικού υλικού, το οποίο έπρεπε να αντικατοπτρίζει την συγχρονική κατάσταση της γλώσσας και συγχρόνως να δημιουργήσει μια βάση για τη διερεύνησή της, με σκοπό τη μελλοντική πληρέστερη γραμματική περιγραφή της ΕΝΓ. Η διαδικασία αυτή ήταν απαραίτητη, δεδομένου ότι μέχρι σήμερα η διδασκαλία της ΕΝΓ βασίζεται σε αποσπασματικές προσπάθειες, ενώ λείπει εντελώς από την εκπαίδευση ένα συστηματικό εγχειρίδιο περιγραφής και ερμηνείας των κανόνων που την διέπουν. Σημειώνεται ότι η έλλειψη αυτή γίνεται εντονότερη μετά την αναγνώριση της ΕΝΓ από το ελληνικό κοινοβούλιο με τον νόμο 2817 (ΦΕΚ 78/14-3-00). Στο πρώτο στάδιο της έρευνας για τις ανάγκες του λεξικού, έπρεπε να συγκροτηθεί ένα «βασικό» λημματολόγιο της τάξεως των 3000 λέξεων. Το αρχικό πρόβλημα ως προς αυτό το στόχο ήταν η έλλειψη κατάλληλου σώματος κειμένων. Στη διάθεσή μας είχαμε μόνο μία σειρά βιντεοσκοπήσεων διάρκειας 90 λεπτών με περιεχόμενο παραμύθια, παροιμίες και ανέκδοτα με αναφορές στην κοινότητα των κωφών, η οποία μελετήθηκε με τη βοήθεια πληροφορητή-διερμηνέα. Ήταν εύκολο να διαπιστώσουμε ότι το υλικό αυτό, παρά το πολιτισμικό ενδιαφέρον του, δεν προσφερόταν ιδιαίτερα για γλωσσολογική ανάλυση (οι γλωσσικές δομές των τυποποιημένων διηγήσεων είναι παγιωμένες και συνήθως δεν επιτρέπουν δημιουργική επέμβαση του ομιλητή) και κυρίως η θεματολογία του ήταν τέτοια ώστε δεν περιείχε λεξιλόγιο που να αντικατοπτρίζει την συγχρονική κατάσταση της γλώσσας. Μία επιπλέον δυσκολία ήταν να οριστεί η έννοια του βασικού λεξιλογίου, για το οποίο δεν υπάρχει ενιαία αντιμετώπιση. Συνήθως, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η επιλογή και η συλλογή των δεδομένων, αλλά και ανάλογα με τον σκοπό για τον οποίο προορίζεται κάθε εφαρμογή, θεωρείται ως βασικό λεξιλόγιο άλλοτε το συχνότερο στατιστικά, άλλοτε αυτό που χρησιμοποιείται στην καθημερινή ομιλία, και άλλοτε αυτό που απευθύνεται σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Για να αντιμετωπίσουμε το παραπάνω ζήτημα, μελετήσαμε και συγκρίναμε τα προτεινόμενα ως βασικά λημματολόγια ή ως λεξιλόγια σύνταξης ορισμών (defining words) άλλων γλωσσών (αγγλικής, γαλλικής και γερμανικής) με βάση τα οποία δημιουργήθηκε ένας πρώτος πυρήνας 3650 λέξεων. Στη συνέχεια προχωρήσαμε σε σύγκριση με δύο άλλους καταλόγους λέξεων : Ο πρώτος κατάλογος, από 1850 λέξεις, προερχόταν από το σώμα κειμένων που είχε ήδη βιντεοσκοπηθεί και λημματοποιηθεί από την ΟΜΚΕ (Ομοσπονδία Κωφών Ελλάδος) ως πρώτο υλικό μελέτης της ΕΝΓ.

Ο δεύτερος κατάλογος περιελάμβανε τις 2100 συχνότερες λέξεις από τον ΕΘΕΓ (Εθνικό Θησαυρό Ελληνικής Γλώσσας), που αναπτύχθηκε από το Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (13.000.000 λέξεις κατά τη στιγμή της έρευνας). Οι λέξεις που προέρχονται από τον ΕΘΕΓ είναι σημαντικές γιατί αντιστοιχούν σε πραγματικές εμφανίσεις σε σώματα κειμένων. Οι λέξεις όμως που εμφανίζονται στα βασικά λημματολόγια πολλών διαφορετικών γλωσσών είναι σημαντικότερες γιατί μας επιτρέπουν να αναφερόμαστε σε ένα σύνολο εννοιών (αντί λέξεων), το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί βασικό για την καθημερινή επικοινωνία. Από τη στιγμή όμως που προτείνεται μια εννοιολογική προσέγγιση του λεξιλογίου, τίθεται το ζήτημα της αντιπροσώπευσης των εννοιών από διαφορετικές γραμματικές κατηγορίες. Το φαινόμενο που παρατηρείται στα λημματολόγια που μελετήσαμε είναι ότι οι έννοιες εκπροσωπούνται άλλοτε από μία και άλλοτε από περισσότερες γραμματικές κατηγορίες, των οποίων η επιλογή δεν είναι συστηματική : άλλα λεξιλόγια προτείνουν λήμματα όπως βασικός/βασίζω και άλλα προτείνουν βάση/βασίζω, άλλοτε έχουμε διαφορά/διαφέρω και άλλοτε διαφορά/διαφορετικός. Για την δημιουργία του λεξικού της ΕΝΓ, το ζήτημα αντιμετωπίστηκε αφενός με αναφορά στις λέξεις τις οποίες προτείνει η ΟΜΚΕ και αφετέρου με κατά περίπτωση λύσεις που προτάθηκαν από τους πληροφορητές. Παράλληλα, ορισμένες κατηγορίες αποκλείστηκαν από το λεξικό, με βάση όχι μόνο τα παραπάνω δεδομένα, αλλά και τον αριθμητικό περιορισμό (3000 λέξεις). Η παρατήρηση αυτή αφορά τα επιρρήματα (εκτός αν δεν υπάρχει αντίστοιχο επίθετο), την μέση φωνή, καθώς και τις μετοχές σε μένος εκτός από τις «ανεξάρτητες» όπως χαριτωμένος, ευτυχισμένος, επόμενος κλπ. Σαν αποτέλεσμα, συγκροτήθηκε ένας κατάλογος 2800 εννοιών, οι οποίες προτάθηκαν για βιντεοσκόπηση και για τις οποίες ισχύουν οι τρεις παρακάτω συνθήκες : έχουν υψηλή συχνότητα εμφάνισης στο λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας σύμφωνα με τα δεδομένα του ΕΘΕΓ, εμφανίζονται τουλάχιστον σε δύο από τα προτεινόμενα βασικά ή πυρηνικά λημματολόγια τα οποία μελετήσαμε, μπορούν να εκπροσωπούνται από περισσότερες από μία γραμματικές κατηγορίες (π.χ. αγαπώ/αγάπη) ή να εκφράζονται με παράθεση συνωνύμων (π.χ. διαφορετικόςαλλιώτικος, αγοράζω-ψωνίζω). Ο κατάλογος των 2800 εννοιών παραδόθηκε για σχολιασμό και επεξεργασία στην ΟΜΚΕ. Σκοπός αυτής της διαδικασίας ήταν να συγκροτηθεί ο αντίστοιχος κατάλογος λέξεων της ΕΝΓ από φυσικούς ομιλητές. Η διαδικασία ελέγχου του λημματολογίου εκ μέρους της κοινότητας των κωφών είχε στόχο να διαμορφωθεί ο τελικός κατάλογος των λέξεων, σύμφωνα με δεδομένα της ίδιας της ΕΝΓ. Στο πλαίσιο αυτό διαμορφώθηκε το τελικό λημματολόγιο, στο οποίο περιέχονται και λέξεις που προστέθηκαν από τους πληροφορητές. Πρόκειται για λεξιλόγιο το οποίο δεν θα θεωρούσαμε απαραίτητα βασικό με αφετηρία την ελληνική ή άλλες φωνούμενες γλώσσες, ανταποκρίνεται όμως στα κριτήρια συχνότητας και χρήσης στο πλαίσιο της κοινότητας των κωφών. Ιδιαίτερη σημασία έχουν εδώ ορισμένες λέξεις που είναι σημαντικές για τις επικοινωνιακές ανάγκες της κοινότητας, για παράδειγμα κειμενοτηλέφωνο ή τηλεομοιότυπο. Για τους ίδιους λόγους, ζητήθηκε από τους πληροφορητές να προτείνουν οι ίδιοι συνώνυμα και αντώνυμα των προς βιντεοσκόπηση λημμάτων, ώστε να εξασφαλίζεται

κατά το δυνατόν η δήλωση των σημασιολογικών σχέσεων μέσω της ΕΝΓ και όχι μέσω των νέων ελληνικών. Τέλος, πρέπει να αναφερθούμε και στον ρόλο του διερμηνέα, ο οποίος χρειάστηκε κατά κάποιο τρόπο να «εκπαιδευτεί», ώστε να είναι σε θέση να δίνει τις κατάλληλες εξηγήσεις σε κάθε περίπτωση. Το αποτέλεσμα της στενής συνεργασίας με τους δίγλωσσους διερμηνείς ήταν μία σαφέστερη κατανόηση της διπλής άρθρωσης της ΕΝΓ και της δομής των γλωσσικών της σημείων, για τα οποία η «ακουστική εικόνα» αντικαθίσταται από «οπτική». Τα γλωσσικά σημεία της ΕΝΓ ονομάζονται νοήματα, μπορούν να έχουν λεξική ή γραμματική σημασία και συντίθενται από την κίνηση, τη χειρομορφή, την κατεύθυνση της παλάμης, τη θέση και τα μη-κινησιακά χαρακτηριστικά. Χειρομορφή ονομάζεται το σχήμα που παίρνει η παλάμη και η θέση στην οποία τοποθετούνται τα δάκτυλα τη στιγμή που αρχίζει να σχηματίζεται ένα νόημα. Η ίδια η χειρομορφή δεν είναι φορέας σημασίας όσο δεν συνδυάζεται με τα υπόλοιπα στοιχεία που συνθέτουν το νόημα : Τη θέση της χειρομορφής στο χώρο ή επάνω στο σώμα : τα νοήματα παράγονται σε καθορισμένο χώρο που λέγεται χώρος νοηματισμού. Η χρήση των χειρομορφών έξω από το χώρο αυτό δεν αποτελεί αναγνωρίσιμο νόημα. Τον «προσανατολισμό» της παλάμης, δηλαδή την κατεύθυνση στην οποία στρέφεται η χειρομορφή κατά το σχηματισμό του νοήματος : ο δείκτης που στρέφεται προς τα επάνω ή προς τα κάτω αποτελεί τμήμα διαφορετικών νοημάτων. Την κίνηση, χωρίς την οποία το νόημα δεν μπορεί να ολοκληρωθεί με την έννοια ότι δεν αντιστοιχεί σε ορισμένη σημασία. Εκτός από τη συμμετοχή στο σχηματισμό του νοήματος, το εύρος, η επανάληψη ή η ταχύτητα της κίνησης η κίνηση μπορούν να δηλώνουν και έννοιες όπως ο αριθμός (ενικός ή πληθυντικός), το μέγεθος ενός αντικειμένου (μικρότερο ή μεγαλύτερο), η συχνότητα μίας ενέργειας... Την στάση (ή κίνηση) του σώματος και/ή την έκφραση του προσώπου, που επίσης μπορούν να είναι φορείς σημασίας : για παράδειγμα, η έννοια του μέλλοντος διατυπώνεται στην ΕΝΓ συνδυάζοντας το νόημα με μία ελαφρά κλίση του σώματος προς τα εμπρός. Κάθε συνδυασμός των παραπάνω παραμέτρων συνθέτει ένα (απλό) νόημα με ορισμένη σημασία. Μέσω των διαδικασιών της παραγωγής και της σύνθεσης, η γλώσσα σχηματίζει και σύνθετα νοήματα. Το λεξικό Το λεξικογραφικό μέρος του έργου ΝΟΗΜΑ φιλοδοξεί να αποτελέσει αφετηρία για τον σχεδιασμό ενός μονόγλωσσου λεξικού της ΕΝΓ, τόσο για λόγους μελέτης όσο και για λόγους διδασκαλίας της συγκεκριμένης γλώσσας, αντίστοιχα με ό,τι συμβαίνει στην περίπτωση οποιασδήποτε καταγεγραμμένης φυσικής γλώσσας. Εδώ παρουσιάζεται ένα αμφίδρομο λεξικό ελληνικής ΕΝΓ, η υλοποίηση του οποίου βασίστηκε σε συστηματική ενασχόληση με τη δομή της γλώσσας. Η εμπειρία από την επεξεργασία των λημμάτων που βιντεοσκοπήθηκαν μας επιτρέπει να προβούμε σε ορισμένες παρατηρήσεις και διαπιστώσεις σχετικά με τη μορφολογική δομή της ΕΝΓ, αλλά και να επισημάνουμε την ανάγκη βαθύτερης έρευνας της συντακτικής δομής της γλώσσας. Παράλληλα τίθεται το θέμα της μεθοδολογίας στη λεξικογραφία της ΕΝΓ. Βασική θέση της δικής μας ομάδας είναι ότι δεν μπορεί να γίνει επαρκής λεξικογράφηση της γλώσσας

αν δεν προηγηθεί ανάλυση και ερμηνεία των γραμματικών δομών της. Σε αυτή την κατεύθυνση έχει στραφεί και η προσπάθειά μας μετά την ολοκλήρωση του έργου ΝΟΗΜΑ, για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, επειδή δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίζεται η ΕΝΓ ως μέσο απεικόνισης της φωνούμενης ελληνικής γλώσσας, αλλά είναι πλέον απαραίτητο να την προσεγγίσουμε ως αυτόνομο γλωσσικό σύστημα που καλύπτει επικοινωνιακές ανάγκες μιας ομάδας φυσικών ομιλητών και διαθέτει εσωτερική δομή και μηχανισμούς λειτουργίας αντίστοιχους με αυτούς οποιασδήποτε άλλης φυσικής γλώσσας. Δεύτερον, επειδή η προσπάθεια λεξικογράφησης θα πρέπει να εστιαστεί στην ανάγκη περιγραφής και παρουσίασης : των μηχανισμών οργάνωσης του λεξιλογίου, των μηχανισμών παραγωγής λεξικών μονάδων, της λειτουργίας των λεξικών μονάδων στο λόγο, σύμφωνα με το γραμματικό σύστημα της συγκεκριμένης γλώσσας. Αν και το είδος της παρουσίασης που επιχειρείται εδώ δεν επιτρέπει σε βάθος αναφορά στα παραπάνω θέματα, μπορούμε να προτείνουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα, από τα οποία προκύπτει η γενική εικόνα του προβλήματος. Αν ένα δίγλωσσο λεξικό κάνει αναφορά στη λέξη καλάθι της ελληνικής και σε αντίστοιχο νόημα της ΕΝΓ βασιζόμενο σε μία ένα προς ένα αντιστοιχία μεταξύ νοήματος και λέξης, τότε χάνει όλο το φάσμα λέξεων που διαθέτει η νοηματική για την απόδοση της έννοιας καλάθι. Παράλληλα, ένα τέτοιο δίγλωσσο λεξικό δεν μπορεί να λειτουργήσει παιδαγωγικά, αφού δεν είναι σε θέση να δείξει μια από τις βασικές λεξικολογικές ιδιότητες της γλώσσας, δηλαδή την δήλωση του σχήματος και του όγκου του αντικειμένου παράλληλα με την πρωτοτυπική έννοια που του αντιστοιχεί. Δείγματα τέτοιας ανεπάρκειας μπορούν να εντοπισθούν συστηματικά, τόσο σε σχέση με την λεξικογραφική καταγραφή νοημάτων που περιγράφουν συγκεκριμένα αντικείμενα όπως στο παραπάνω παράδειγμα, όσο και σε σχέση με τα νοήματα ή μάλλον με τα σύνολα νοημάτων που αντιστοιχούν σε ρήματα της ελληνικής και αποδίδουν έννοιες σχετικές με κίνηση και ενέργεια. Για παράδειγμα, λέξεις όπως ανοίγω, δίνω, πέφτω, περπατώ, στην ΕΝΓ (όπως και σε άλλες φυσικές γλώσσες), συνοδεύονται υποχρεωτικά από δήλωση της κατηγορίας του υποκειμένου ή του αντικειμένου : δεν μπορούμε να πούμε ανοίγω αν δεν δηλώσουμε τι είδους είναι το αντικείμενο που ανοίγουμε (πόρτα, δίφυλλη πόρτα, συρτάρι...), όπως και δεν μπορούμε να πούμε πέφτω χωρίς να δηλώσουμε αν το υποκείμενο είναι άνθρωπος, ζώο, δέντρο, αεροπλάνο, όχημα... Ένα άλλο προβληματικό σημείο της δίγλωσσης λεξικογράφησης που γίνεται με αφετηρία τη μία από τις γλώσσες του ζεύγους, είναι ότι αδυνατεί να καταχωρήσει στη μακροδομή του αμφίδρομου ηλεκτρονικού λεξικού στοιχεία που εμφανίζονται αποκλειστικά στην άλλη γλώσσα. Για παράδειγμα, η ΕΝΓ διαθέτει ένα μεγάλο αριθμό νοημάτων για την έκφραση θαυμασμού, επιβράβευσης, άρνησης, αποδοκιμασίας... για τα οποία δεν υπάρχουν αντίστοιχα νεοελληνικά λήμματα, οπότε είναι σύνηθες να μην εμφανίζονται σε δίγλωσσα λεξικά που δημιουργούνται με αφετηρία την φωνούμενη γλώσσα. Το ίδιο ισχύει για έννοιες όπως κοντά μαλλιά που αντιπροσωπεύεται, στην ΕΝΓ, από ένα λήμμα διαφορετικό από το κοντός και το μαλλιά. Όσον αφορά την υλοποίηση του λεξικού, η οργάνωσή του ακολούθησε μια εργονομία που είχε στόχο τη βέλτιστη χρηστικότητα του προϊόντος ως προς τις δύο ομάδες χρηστών. Για το σκοπό αυτό, κάθε λήμμα-νόημα συνοδεύεται από ερμήνευμα που περιλαμβάνει :

μεταφραστικό ισοδύναμο και, αν χρειάζεται, ερμηνεία στα νέα ελληνικά, συνώνυμα και αντώνυμα στην ΕΝΓ. Η ενσωμάτωση ερμηνευμάτων και μεταφράσεων στα νέα ελληνικά βοηθά τους χρήστες που δεν είναι ομιλητές της ΕΝΓ να κατανοήσουν την έννοια του νοήματος, ενώ παράλληλα, επιτρέπει στους φυσικούς ομιλητές της ΕΝΓ να πλουτίσουν το λεξιλόγιό τους στα νέα ελληνικά. Αντίστοιχα, η κατάταξη σε σημασιολογικές ή συντακτικές κατηγορίες διευκολύνει την εκμάθηση ομάδων νοημάτων που συνδέονται μεταξύ τους εννοιολογικά ή πραγματολογικά. Η αναζήτηση των λημμάτων είναι δυνατή με τρεις τρόπους: με βάση την σειρά χειρομορφών του λήμματος, με βάση την κατάταξη των λημμάτων σε κατηγορίες (π.χ. «ονόματα φυτών»), με βάση την αλφαβητική σειρά των μεταφράσεων των νοημάτων στα νέα ελληνικά. Για την καλύτερη χρήση του λεξικού και την ευκολότερη αναζήτηση των λημμάτων έχουν ληφθεί υπόψη τα ακόλουθα: Σε μερικές περιπτώσεις, ένα ρήμα και το ρηματικό του ουσιαστικό έχουν αποδοθεί με το ίδιο νόημα, οπότε στη λίστα των ελληνικών αντίστοιχων λέξεων υπάρχουν δύο καταχωρήσεις που αναλογούν σε ένα βίντεο-λήμμα της ΕΝΓ. Για λόγους διευκόλυνσης της ηλεκτρονικής αναζήτησης, όταν ο χρήστης χρησιμοποιεί τη λίστα των ελληνικών λέξεων (αλφαβητική αναζήτηση), απαντά τις ακόλουθες περιπτώσεις καταχώρησης: α) Στη λίστα των ελληνικών μεταφράσεων περιλαμβάνονται διπλοτυπίες λέξεων που διαφοροποιούνται στο αρχικό τους τεμάχιο, π.χ. εάν/αν, ενοικιάζω/νοικιάζω, ημέρα/μέρα κλπ., οι οποίες αντιστοιχούν σε ένα μόνο νόημα. Η διπλή αυτή καταγραφή γίνεται για να διευκολύνεται η αλφαβητική αναζήτηση των λέξεων, άσχετα με τον τύπο τον οποίο επιλέγει ο χρήστης. Αντίθετα, δεν καταγράφονται οι ποικιλίες, όπως αλίμονο/αλλοίμονο ή πετάω/πετώ, για τις οποίες δεν τίθεται τέτοιο πρόβλημα. β) Οι ελληνικές λέξεις ευρείας χρήσης που αντιστοιχούν σε ένα λήμμα-νόημα της ΕΝΓ, π.χ. αγοράζω/ψωνίζω, καταχωρούνται ξεχωριστά αλλά συνδέονται με την ίδια ερμηνεία. γ) H λίστα των ελληνικών λέξεων περιέχει καταχωρήσεις οι οποίες αντιστοιχούν σε μια λέξη-κλειδί ενός σύνθετου νοήματος, του οποίου η πλήρης σημασία δίνεται με την ερμηνεία. Ως παράδειγμα αναφέρεται η λέξη αγγελία, για την οποία ο χρήστης, αν ξεκινήσει την αναζήτηση από τη λίστα των ελληνικών λέξεων, παίρνει το νόημα που σημαίνει «μικρές αγγελίες» (κάτι το οποίο διευκρινίζεται στην ερμηνεία). δ) Ανάλογη περίπτωση αποτελεί η παράθεση ρηματικών νοημάτων, όταν η βασική κίνηση για το ρηματικό νόημα διαφοροποιείται με τη χρήση ταξινομητών που προσδιορίζουν σημασιολογικά το υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος. Έτσι στο λημματολόγιο της ΕΝΓ συναντά κανείς π.χ. τα λήμματα πέφτω (αυτοκίνητο), πέφτω (δένδρο), πέφτω (άνθρωπος), πέφτω (ζώο)... η αναζήτηση των οποίων γίνεται στην ελληνική λίστα με την επιλογή του ρήματος «πέφτω». Σε αυτή την περίπτωση η νεοελληνική λέξη αναλογεί σε πολλά νοήματα και η χρήση στην ΕΝΓ διευκρινίζεται στο πεδίο της ερμηνείας. Οι ενδείξεις που συνοδεύουν σε παρενθέσεις τις ερμηνείες των βιντεοσκοπημένων λημμάτων έχουν σκοπό είτε να διευκρινίσουν τη σημασία των νοημάτων, όπως στο παραπάνω παράδειγμα, είτε να δηλώσουν τη χρήση μορφολογικών χαρακτηριστικών της ΕΝΓ. Για παράδειγμα, η χρήση μορφολογικών δεικτών που δηλώνουν το φύλο είναι συχνή

με έννοιες όπως οι ονομασίες των επαγγελμάτων (γιατρός, δικηγόρος, ηθοποιός...). Σε αυτές τις περιπτώσεις η ΕΝΓ διαμορφώνει απλά νοήματα για την γενική έννοια (χωρίς δήλωση φύλου) και σύνθετα νοήματα για τη διευκρίνισή της, για παράδειγμα: γιατρός (άντρας ή γυναίκα), άντρας-γιατρός, γυναίκα-γιατρός. Ανάλογη είναι η χρήση της ένδειξης «γενική έννοια», η οποία δηλώνει τη βασική ερμηνεία νοημάτων που απαντώνται στο λημματολόγιο με ή χωρίς χρήση ταξινομητών. Ενδεικτικά αναφέρεται το παράδειγμα του ρήματος ανοίγω, για το οποίο το βασικό νόημα συνοδεύεται από την ερμηνεία: ανοίγω (γενική έννοια), ενώ στο λεξικό καταχωρούνται και τα διαφοροποιημένα νοήματα: ανοίγω (πόρτα κλπ.), ανοίγω (στόμα), ανοίγω (σύροντας), ανοίγω (δίφυλλη πόρτα) και ανοίγω (βιβλίο, τετράδιο, κλπ.). Αξίζει να αναφερθεί ότι το σημαντικότερο συστατικό του λεξικού (σε αντίθεση με τα ηλεκτρονικά λεξικά άλλων γλωσσών), είναι το πολυμεσικό υλικό, εφόσον τα λήμματα, αλλά και τα ερμηνεύματά τους, όσον αφορά τα συνώνυμα και τα αντώνυμα των λημμάτων, αντιπροσωπεύονται από βιντεοσκοπημένα νοήματα της ΕΝΓ, ενώ περιλαμβάνονται και περί τις 1.000 επεξηγηματικές φωτογραφίες. Τέλος, σημαντικό τμήμα της εργασίας αποτελούν τα περιλεξικογραφικά δεδομένα, τα οποία, στο συγκεκριμένο λεξικό, αποτελούνται από : παρουσίαση του συνόλου των χειρομορφών σε πίνακα, παρουσίαση του ελληνικού δακτυλικού αλφαβήτου (ΕΔΑ), που χρησιμοποιείται παράλληλα με τα νοήματα της ΕΝΓ, κυρίως για την απόδοση των κυρίων ονομάτων και των αρχικοποιημένων νοημάτων, περιγραφή του συστήματος αρίθμησης της ΕΝΓ, παραδείγματα ρηματικής κλίσης. Τελειώνοντας, υπογραμμίζουμε ότι το έργο ΝΟΗΜΑ αποτέλεσε μία αρχή για τη μελέτη της ΕΝΓ, τόνισε όμως ακόμη περισσότερο την ανάγκη περαιτέρω γλωσσολογικής έρευνας με σκοπό την ανάλυση και καταγραφή της γραμματικής της ΕΝΓ, ώστε να γίνει δυνατή η εφαρμογή των αποτελεσμάτων για εκπαιδευτικούς και επικοινωνιακούς σκοπούς. Επιλογή βιβλιογραφίας Bellugi U. & S. Fischer, 1972. A comparison of Sign language and spoken language. Cognition 1: 173-200. Ευθυμίου Ε., Μ. Κατσογιάννου, Γ. Σταϊνχάουερ, Β. Κουρμπέτης, 2000. Το έργο ΝΟΗΜΑ για την λεξικογράφηση της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας. Λογοπλοήγηση 7 : 14-17. Gee, J. & W. Goodhart, 1985. Nativization, Linguistic Theory, and Deaf Language Acquisition. Sign Language Studies, 49: 291-342. Johnston T. & Α. Schembri, 1999. On defining Lexeme in a Signed Language. Sign Language and Linguistics 2:2, 115-185. Klima E. & U. Bellugi, 1979. The Signs of Language. Harvard University Press. Kourbetis V. & R.J. Hoffmeister, 1996. Deaf Culture in Greece. International Conference in Education of the Deaf, Manchester, England. Κουρμπέτης Β., Ε. Μαρκάκης, Γ. Σταϊνχάουερ, 1999. Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα και η διδασκαλία της στα σχολεία Κωφών. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα. Lane H., R. Hoffmeister, B. Behan, 1996. A Journey in the Deaf-World, DawnSign Press, San Diego. Λογιάδης Ν., & Μ. Λογιάδη 1985. Λεξικό Νοηματικής Γλώσσας. Potamitis Press.

Lucas C. (ed.), 1998. Pinky Extension and Eye Gaze, Language Use in Deaf Communities. Gallaudet University Press. Tennant R.,A. & M. Gluszak Brown, 1998. The American Sign Language Handshape Dictionary. Clerc Books, an imprint of Gallaudet University Press. Woodward J., 1990. Sign English in the education of deaf students. In H. Borsnstein (ed.), Manual Communication in America. Gallaudet University Press, Washington DC. Λεξικά Mueller, J., H. Bock & M. Georgiakaki, 1995. Grundwortschatz Deutsch. Langenscheidt. Longman Dictionary of Contemporary English. Gougenheim, G. 1958. Dictionnaire fondamental de la langue française. Didier. Εθνικός Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας, Στατιστικά. ΙΕΛ (Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου), 1999, http://www.xanthi.ilsp.gr/corpus/ Λέξεις κλειδιά: ΕΝΓ, νοηματική γλώσσα, νόημα, λεξικογραφία, ηλεκτρονική λεξικογραφία