ANALECTA CATHOLICA ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ANALECTA CATHOLICA ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ STUDIES OF CATHOLIC THEOLOGY AND HISTORY OF THE CATHOLIC CHURCH IN GREECE ΤΟΜΟΣ Α ΤΕΥΧΟΣ 1 Ο VOLUME I ISSUE 1 2012 ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ ΒΙΚΑΡΙΑΤΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ APOSTOLIC VICARIATE OF THESSALONICA P.O. BOX 50 808 540 14 Thessaloniki

Εικονογράφηση εξώφυλλου: incipit της Πολιτείας του Θεού του Ιερού Αυγουστίνου από χειρόγραφο του 15 ου αι. Δημόσια Βιβλιοθήκη του Rimini. Οι απόψεις των άρθρων δεν δεσμεύουν ούτε απηχούν απαραίτητα το περιοδικό ή το Διδακτικό Σώμα της Καθολικής Εκκλησίας. The views expressed in the published articles are those of their authors and do not necessarily express or reflect the positions of the Magisterium of the Catholic Church

Μια καινούργια πρωτοβουλία των δραστηριοτήτων του Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης ξεκινά. Η πρωτοβουλία αυτή έρχεται ως απάντηση στην διπλή διαπίστωση ότι μετά την αναστολή κυκλοφορίας του περιοδικού «Σύγχρονα Βήματα» των ππ. Ιησουιτών, το 2008, δεν υπάρχει κανένα έντυπο καθολικής θεολογίας στην Ελλάδα. Από την άλλη, η προαγωγή μελετών ιστορίας καλύπτεται εν μέρει από την περιοδική έκδοση Anno Domini του Αποστολικού Κέντρου «Πίστη και Πολιτισμός» της Αρχιεπισκοπής Νάξου Τήνου. Ωστόσο η περιοδικότητα είναι ασταθής (εκδόθηκαν δυο τεύχη, ένα το 2001 και ένα το 2005) αν και έτσι διατηρείται ζωηρή η προσδοκία να υπάρξει σύντομα η συνέχισή της. Τόσο μέσα στην τοπική Καθολική Εκκλησία όσο και στις πανεπιστημιακές Σχολές της χώρας αλλά και του εξωτερικού, συνεχίζουν να εμφανίζονται μελέτες, εργασίες και διατριβές οι οποίες παραμένουν είτε αδημοσίευτες, είτε διάσπαρτες σε ευκαιριακές εκδόσεις και σπανιότερα σε εξειδικευμένα περιοδικά. Πρόκειται συχνά για τον καρπό υπεύθυνης και σοβαρής έρευνας, επιμελούς τεκμηρίωσης και μιας νέας προσέγγισης σε γνωστά ή λιγότερο γνωστά θέματα θεολογίας ή ιστορίας. Δεν είναι σπάνιο, αυτές οι μελέτες να κρύβουν την ανάπτυξη ιδεών και την ανάδειξη πηγών, οι οποίες έγιναν στα πιο δημιουργικά χρόνια νέων επιστημόνων. Δυστυχώς, λόγω της εξειδίκευσης των θεμάτων που πραγματεύονται, παραμένουν στη σιωπή και στη σκόνη πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών ή και στη λήθη ηλεκτρονικών αρχείων. Έτσι, ο καρπός του μόχθου αλλά και του ενθουσιασμού της ερευνητικής 3

διαδικασίας, παραμένει, στην καλύτερη των περιπτώσεων, περιορισμένος σε ένα μικρό κύκλο ενδιαφερομένων. Προκειμένου να συνεχίσουμε ως Καθολική Εκκλησία να έχουμε μια επιστημονική περιοδική έκδοση μελετημάτων καθολικής θεολογίας και ιστορίας της Καθολικής Εκκλησίας στην Ελλάδα και προκειμένου να βρουν «στέγη» και να συγκεντρωθούν αυτά τα σχεδόν άγνωστα στους πολλούς μελετήματα, το Αποστολικό Βικαριάτο Θεσσαλονίκης, αναλαμβάνει αυτή την καινούργια πρωτοβουλία, δηλ. την επιμέλεια μιας εξαμηνιαίας έκδοσης. Θεωρούμε αυτό το περιοδικό ως συνέχεια και ως συμπλήρωμα των δυο σειρών βιβλίων που έχουμε αναπτύξει από το 2006. Αυτό το δεσμό εκφράζει η επωνυμία Analecta Catholica. Ταυτόχρονα, δηλώνει και την ταυτότητα της προσπάθειας, η οποία εδράζεται στην καθολική θεολογική παράδοση και στην ιστορική μελέτη πτυχών της Καθολικής Εκκλησίας στην Ελλάδα. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τα μελετήματα του νέου αυτού εντύπου να συμβάλλουν στη γνώση, να προάγουν την περαιτέρω έρευνα, να ωφελήσουν τη γνωριμία με τον άλλο, τον δυτικό πνεύμονα της κοινής χριστιανικής μας παρακαταθήκης. 4

Ιερατικό λειτούργημα και σταυρός Joseph Ratzinger-Βενέδικτος Ιστ Επίσκοπος Ρώμης ANALECTA CATHOLICA 1 (2012) 1, 5-14 ΤΟ ΙΕΡΑΤΙΚΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ 1 Το ζήτημα του ιερατικού λειτουργήματος μέσα στην Εκκλησία έγινε άξαφνα καυτό πρόβλημα. Είναι νόμιμη η ύπαρξη της μυστηριακής ιεροσύνης; Ή εδράζεται μόνο σε μια παρανόηση, σε μια υποτροπή στις προχριστιανικές δομές ιερατείου; Δεν θα έπρεπε η Εκκλησία να είναι χαρισματικά συστημένη; Και το ζήτημα της ύπαρξης και του αριθμού των υπηρεσιών, δεν θα έπρεπε να επιλύεται με βάση τις κοινωνιολογικές ανάγκες; Πολλά φαίνεται να αιτιολογούν αυτά τα ερωτήματα: οι μεγάλες παύλειες επιστολές απευθύνονται άμεσα στις κοινότητες, ασχολούνται με τα χαρίσματα, φαίνεται όμως να αγνοούν εκείνους που έχουν ρόλο ιερατικό. Η προς Εβραίους επιστολή, κάνει λόγο, μετ επιτάσεως, για την μοναδικότητα της ιεροσύνης του Ιησού Χριστού η οποία φαίνεται να αποκλείει οριστικά κάθε ιδιαίτερη ιεροσύνη μέσα στην Εκκλησία της νέας Διαθήκης τέλος, πουθενά στην Καινή Διαθήκη δεν προσδιο- 1 Άρθρο του τότε καθηγητή δογματικής θεολογίας στο πανεπιστήμιο του Regensburg και μέλους της Διεθνούς Θεολογικής Επιτροπής, το οποίο δημοσιεύθηκε στον Osservatore romano στις 28 Μαρτίου 1970 στα πλαίσια των συζητήσεων στη Γερμανία για την αγαμία του Κλήρου. Με αφορμή τις πρόσφατες συζητήσεις στη Γερμανία για τον διάλογο και τις μεταρρυθμίσεις που κρίνονται απαραίτητες, οι θέσεις του νυν Ποντίφικα, ως καθηγητή πριν 40 χρόνια, επανήλθαν ως επίκαιρες. Γι αυτό αναδημοσιεύθηκε στον Osservatore romano στις 19 Μαρτίου 2011. 5

Joseph Ratzinger ρίζονται, με το όνομα sacerdos, οι έχοντες το λειτούργημα μέσα στην Εκκλησία. Μπορεί λοιπόν να κατανοηθεί ότι την ίδια τη στιγμή όπου αρχίζει η ανάγνωση της Καινής Διαθήκης, αφήνοντας κατά μέρος τη ζώσα υπόμνηση της ιστορίας της Εκκλησίας, μέσα στη γνησιότητά της προξενεί μια ανησυχία και το ζήτημα περί νομιμοποίησης και νοήματος της ιερατικής διακονίας μέσα στην Εκκλησία, γίνεται έντονα οδυνηρό. Θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς ότι δεν έχει νόημα η ανάγνωση της Καινής Διαθήκης δίχως να λαμβάνεται υπόψη η ζώσα Εκκλησία μέσα στην οποία η Καινή Διαθήκη αναπτύχθηκε και από την οποία αναγνωρίστηκε ως κανόνας στη διάρκεια μιας όχι πάντα εύκολης και ανέφελης ιστορίας. Ως εκ τούτο αναφύεται το πολύπλοκο πρόβλημα του πως είναι εφικτό να κατανοηθεί η Αγία Γραφή με ακριβή τρόπο, και ποιες επιστημονικές και πνευματικές προϋποθέσεις απαιτούνται γι αυτό. Αυτό όμως το ευρύ πλαίσιο μπορεί εδώ απλώς να αναφερθεί, προκειμένου να αντιληφθεί κανείς ότι μια ανάγνωση της Γραφής χωρίς καμιά προϋπόθεση (όπως γίνεται εξάλλου με την ανάγνωση κάθε ιστορικού κειμένου), δεν μπορεί να υπάρξει. Οι ανασυνθέσεις του παρελθόντος, οι οποίες αξιώνουν ότι είναι αυθεντικές, δεν αντικατοπτρίζουν ποτέ μόνο εκείνο που ήταν, αλλά είναι πάντοτε και η έκφραση των ιδεών και των επιθυμιών μιας συγκεκριμένης εποχής. Όπως και να έχει, η σύγχρονη κρίση θα έπρεπε να μας παρακινήσει να ακούσουμε με ανανεωμένη επαγρύπνηση το μήνυμα των απαρχών, για να αφεθούμε να γονιμοποιηθούμε και να καθοδηγηθούμε εκ νέου απ αυτό. 6

Ιερατικό λειτούργημα και σταυρός Τι λέει πραγματικά η Καινή Διαθήκη για το ζήτημα της ιεροσύνης; Γι αυτό το θέμα υπάρχουν αναρίθμητες μελέτες διαφόρων κατευθύνσεων στο χώρο ενός σύντομου άρθρου, όπως αυτό, μπορώ απλά να προσπαθήσω να αναφέρω ορισμένα θεμελιώδη σημεία. Ας αρχίσουμε από τη μορφή του μέγα αρχιερέα, ο οποίος παρουσιάζεται ως βασικό επιχείρημα της υπέρβασης του θεσμικού χαρακτήρα και επομένως ως χαρίσματος εν Χριστώ. Σ αυτές τις τοποθετήσεις παραλείπεται το ίδιο το καθοριστικό στοιχείο δηλ. η ίδια η μορφή του αποστόλου. Βέβαια ο Παύλος δεν τίθεται στην κατεύθυνση των ιερέων του παλαιού ναού, κάτι το οποίο θα ήταν οξύμωρο από τη στιγμή που αυτός ο ναός και οι ιερείς του υπήρχαν ακόμα και ήταν προφανές ότι ο Παύλος, όπως και οι άλλοι απόστολοι, δεν ανήκαν στην ιερατική τάξη. Ο Παύλος όμως δεν θεωρεί τον εαυτό του ως ένα χριστιανό διδάσκαλο αλλά μόνο ως ένα κατηχητή μιας συναγωγής χωρίς λατρεία. Μάλιστα, θεωρεί τον εαυτό του απόστολο προερχόμενο από τον Ιησού τον Κύριο, ο οποίος τον απέστειλε να προετοιμάσει τον ειδωλολατρικό κόσμο ως προσφορά στο ζωντανό Θεό (βλ. Ρωμ 15, 16). Έτσι μπορούμε να πούμε και σ αυτή την περίπτωση: το παλαιό είναι παρελθόν, αλλά έγινε νέο (βλ. Β Κορ 5, 17). Ο Παύλος δεν είναι ιερέας με την έννοια εκείνων του ναού, αλλά είναι απόστολος του αναστημένου Κυρίου. Στις συζητήσεις με τους πολέμιούς του στην δεύτερη προς Κορινθίους επιστολή, εξήγησε υπεράφθονα ποιες είναι γι αυτόν οι συνέπειες της αποστολής του. 7

Joseph Ratzinger Σ εκείνη την επιστολή, αντιτάσσει το αποστολικό έργο με το ρόλο του Μωυσή και μάλιστα το ορίζει μέσα από την σύγκριση με το καθήκον που είχε ο Μωυσής. Μ αυτό τον τρόπο, το λειτούργημα του αποστόλου, εμφανίζεται ως η εξύψωση και η υπέρβαση, με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, του παλαιού, του οποίου ο Μωυσής ήταν ο μεσίτης (Β Κορ 3, 7 9). Το αποστολικό λειτούργημα λοιπόν, προερχόμενο μέσω του άξονα του Χριστού, εξηγείται αρχίζοντας από το Μωυσή η αποστολική διακονία, η οποία καθίσταται εφικτή από τον Αναστημένο Χριστό, εξηγείται ως η πνευματικά αντίθετη της μωσαϊκής διακονίας. Σ αυτή την καινοδιαθηκική περικοπή, για πρώτη φορά λαμβάνει χώρα, στο πλαίσιο της πρωταρχικής λατρείας, η ιδέα ότι η κοινότητα του Ιησού είναι μια νέα τάξη, δίπλα σε εκείνη του Μωυσή, και κατά συνέπεια κατέχει και μια νέα διακονία η οποία από τη μια μεριά ανταποκρίνεται σε εκείνη του Μωυσή και από την άλλη μεριά είναι και βαθύτατα διαφορετική απ αυτήν. Ο Παύλος, επανέρχεται σ αυτές τις ιδέες, για άλλη μια φορά, στο 5 ο κεφάλαιο της δεύτερης προς Κορινθίους επιστολής. Ορίζοντας το αποστολικό λειτούργημα ως διακονία συμφιλίωσης (5, 18), μας κάνει να το προσεγγίζουμε, με τρόπο αναπάντεχο, στο λειτούργημα του μέγα αρχιερέα της Παλαιάς Διαθήκης, του οποίου το πιο υψηλό καθήκον εκφραζόταν στη λειτουργία της εορτής της συμφιλίωσης ακόμα και σ αυτό το πλαίσιο, η πνευματολογική χριστολογική έκφραση, βέβαια, δεν είναι ξεκάθαρη: είναι ταυτόχρονα και αντιθετική και παραλληλισμού. 8

Ιερατικό λειτούργημα και σταυρός Στην εικόνα του αποστολικού λειτουργήματος προστίθεται το καθήκον μεσιτείας του Μωυσή: «εμείς ενεργούμε ως πρεσβευτές του Χριστού. Μέσα από τα δικά μας λόγια είναι σαν να σας παρακαλεί ο Θεός. Στο όνομα του Χριστού, λοιπόν, σας παρακαλούμε: Συμφιλιωθείτε με το Θεό!» (5, 20). Σ αυτό το σημείο λάμπει ξεκάθαρα η εικόνα ενός Μωυσή που φέρνει στο λαό τη φωνή του Θεού, που κατακτά το λαό για το Θεό και το Θεό για το λαό, θέλει να μεσολαβεί ανάμεσα στον έναν και τον άλλο και είναι έτοιμος να αναλωθεί προκειμένου να εδραιώσει την επαφή ανάμεσα στους δυο. Αυτό το χαρακτηριστικό του Μωυσή επανέρχεται συχνά στον Παύλο, ειδικά εκεί όπου λέει ξεκάθαρα: «εγώ μάλιστα με ευχαρίστηση θα τα δώσω όλα, ακόμη και τον ίδιο μου τον εαυτό για χάρη σας» (12, 15). Ταυτόχρονα γίνεται ξεκάθαρη και η μορφή του Μωυσή, που παραπέμπει στον ίδιο τον Κύριο, ο οποίος πάνω στο σταυρό αφέθηκε πραγματικά να αναλωθεί για τους ανθρώπους και ακριβώς σ αυτή την πράξη του έγινε ιερέας και μεσίτης της ανθρωπότητας. Η εξήγηση του αποστολικού λειτουργήματος ξεκινώντας από την Παλαιά Διαθήκη περιλαμβάνει την χριστολογική της αιτιολόγηση διότι για τον Παύλο η Παλαιά Διαθήκη έγινε ο αγγελιοφόρος του Χριστού. Μπροστά σε τέτοια κείμενα μπορούμε σήμερα δύσκολα να αρνηθούμε ότι στον Παύλο (και παρόμοια στους συνοπτικούς, π.χ. στο Μκ 3, 13 19) υπάρχει μια θεολογία του αποστολικού λειτουργήματος, πλούσια σε περιεχόμενο διότι προκύπτει ένα χριστιανικό λειτούργημα χριστολογικά συστημένο. 9

Joseph Ratzinger Τώρα όμως αναφύεται το ερώτημα: όλα αυτά λένε κάτι για την υπηρεσία εκείνων οι οποίοι στην Καινή Διαθήκη αποκαλούνται πρεσβύτεροι, ή περιορίζεται μόνο στην μικρή ομάδα εκείνων που αποκαλούνταν άμεσα ως απόστολοι του Κυρίου; Ύστερα, είναι δυνατή η μετακίνηση αυτών των αντιλήψεων στις τοπικές Εκκλησίες, από τις οποίες αναπτύχθηκε η χριστιανική ιεροσύνη; Αυτές οι αντιλήψεις δεν ήταν μήπως αντιληπτές στον Παύλο ως ανόσιες και μόνο αργότερα, όταν αυτό δεν πήγαινε, αναγνωρίστηκαν ως ένα χάρισμα ίσο με τα άλλα χαρίσματα; Επομένως θα έπρεπε να αναρωτηθούμε τι είναι ένα χάρισμα, τι εννοεί μ αυτό ο Παύλος. Στερούμενος εδώ το χώρο για να αναλύσω αυτό το δύσκολο ερώτημα, περιορίζομαι στην αναφορά στο θέμα και παραπέμποντας σε ορισμένα κείμενα που αφορούν την προβληματική μας. Δεν είναι πράγματι δύσκολο να αποδειχθεί ότι ήδη η Καινή Διαθήκη αποδεικνύει την ένωση ανάμεσα στο αποστολικό λειτούργημα και το πρεσβυτέριο, διότι αυτό το δεύτερο εξηγείται ως συμπεριλαμβανόμενο στη δομή του αποστολικού λειτουργήματος. Έτσι αυτή η δομή παρουσιάζεται ως μια διαρκής κατάσταση μέσα στην Εκκλησία. Ήδη πριν από τις ποιμαντικές Επιστολές, οι οποίες είναι εντελώς και πλήρως καθορισμένες απ αυτό το δεσμό, αυτή η ένωση εμφανίζεται στα γραπτά του Λουκά και στις καθολικές Επιστολές. Ένα θεμελιώδες κείμενο είναι η αποχαιρετιστήρια ομιλία του Παύλου στους πρεσβυτέρους της Εφέσου (βλ. Πρξ 20, 18 35). Αυτή η ομιλία στο σύνολό της εκθέτει τη σκέψη της αποστολικής διαδοχής και η κυριότερη ιδέα 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μια καινούργια πρωτοβουλία... 3 Το ιερατικό λειτούργημα και ο Σταυρός... 5 Joseph Ratzinger-Βενέδικτος Ιστ Επίσκοπος Ρώμης Ιστορική εξέλιξη του πρωτείου στην Ανατολή και στη Δύση... 15 Ιωάννης Σπιτέρης Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας, Ζακύνθου-Κεφαλληνίας Τοποτηρητής Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης Επιστημολογία της παράδοσης. Η μεθοδολογική χρήση της παράδοσης στη δογματική θεολογία. Η προσέγγιση του W. Kasper... 39 Ιωάννης Ασημάκης Γραμματέας Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης Η ενσωμάτωση της ιστορικοκριτικής μελέτης της Βίβλου στη Θεολογία... 59 Θεόδωρος Κοντίδης Διευθυντής περ. Ανοιχτοί Ορίζοντες Teologia sistematica, domani... 69 Luigi Sartori Καθηγητής Δογματικής-Θεολογική Σχολή Παδούης Το μητρικό πρόσωπο του Θεού στην Αγία Γραφή... 95 Μάρκος Φώσκολος Εφημ. Ι.Ν. Αγ. Νικολάου Χώρας Τήνου-Δ/ντής Κέντρου Πίστη & Πολιτισμός Αρχιεπισκοπής Νάξου-Τήνου La Santa Sede e il problema della fame in Grecia durante la Seconda Guerra Mondiale...111 Silvia Giugno Αρχειοφύλαξ Μιλάνο 250