727 Σχεδιασμός και Εφαρμογή Διδακτικών Δραστηριοτήτων για την πρόληψη του φαινομένου του Διαδικτυακού Εκφοβισμού Μασσαρά Βασιλική Εκπαιδευτικός Π.Ε.17 v_mas8@yahoo.com Διαμαντοπούλου Αλεξάνδρα Εκπαιδευτικός Π.Ε.05 alexadiama@gmail.com Δαβράζος Γρηγόριος Εκπαιδευτικός Π.Ε.19 gregory.davrazos@gmail.com Αμπλά Μαρία Εκπαιδευτικός Π.Ε.70 mampla78@gmail.com Περίληψη Στην παρούσα εργασία γίνεται μία προσπάθεια να πραγματοποιηθεί μια διδακτική προσέγγιση του φαινομένου του διαδικτυακού σχολικού εκφοβισμού σε μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην περιοχή της Πάτρας. Με τη χρήση ερωτηματολογίων και σε συνδυασμό με την παρατήρηση ως εργαλεία έρευνας, γίνεται μια απόπειρα να αναλυθούν οι συνιστώσες του προβλήματος, ώστε να κατανοηθούν οι παράγοντες που έχουν συντελέσει τα τελευταία χρόνια στην αύξηση του φαινόμενου του διαδικτυακού σχολικού εκφοβισμού. Στα πλαίσια αυτής της έρευνας αναλύεται η σχέση του μαθητή με το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και η αντίληψη που έχουν οι μαθητές του δημοτικού σχετικά με τη συμπεριφορά τους στο διαδίκτυο. Λέξεις - Κλειδιά: Σχολικός εκφοβισμός, Διαδικτυακός Εκφοβισμός, Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού έλκει το ενδιαφέρον των ε- ρευνητών παγκοσμίως, καθώς έχουν επισημανθεί οι σοβαρές αρνητικές συνέπειες για τα θύματα, τους δράστες και τους μαθητές που παρακολουθούν εκφοβιστικά περιστατικά. Το αντικείμενο μελέτης τους εστιάζεται στη σωματική αλλά κυρίως στην ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων. Η συστηματική μελέτη του σχολικού εκφοβισμού ξεκίνησε στη Σκανδιναβία τη δεκαετία 1970 από τον καθηγητή Dan Olweus, ο οποίος όρισε το φαινόμενο, αναζήτησε τα αίτιά του και έδειξε πώς μπορεί να μειωθεί. Μετά το 1990 υπήρξε έκρηξη ενδιαφέροντος για το φαινόμενο του εκφοβισμού, που σύμφωνα με τον Rigby (2008b), ο- φείλεται στο γεγονός ότι σε πολλές χώρες άρχισαν να αναγνωρίζονται τα βασικά δικαιώματα των ανθρώπων που υπόκεινται σε διακρίσεις και κακομεταχείριση, επειδή ανήκουν σε κάποιες κατηγορίες (φύλο, εθνική καταγωγή, σωματική ή διανοητική αναπηρία, σεξουαλικός προσανατολισμός, κοινωνική και οικονομική κατάσταση). Έτσι, η αυξημένη επίγνωση για την άδικη μεταχείριση οδήγησε και στο κλίμα της αυξημένης ευαισθητοποίησης σε περιστατικά εκφοβισμού, στα οποία παλιότερα δεν δινόταν σημασία, και σε αναφορές αυτοκτονιών λόγω σοβαρού εκφοβισμού. Στην παρούσα εργασία, αφού πρώτα εξετάσουμε συνοπτικά το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού τόσο στην παραδοσιακή του μορφή όσο και στην διαδικτυακή του, θα παρουσιάσουμε την ερευνητική μεθοδολογία και τις διδακτικές δραστηριότητες που χρησιμοποι-
728 ήσαμε για την πρόληψη του φαινομένου του διαδικτυακού εκφοβισμού σε μαθητές που φοιτούν σε Δημοτικά σχολεία της Πάτρας. Σχολικός Εκφοβισμός «Εκφοβισμός ή θυματοποίηση είναι οι αρνητικές ενέργειες, που επιβάλλονται σκόπιμα και κατ επανάληψη σε ένα πρόσωπο από ένα ή περισσότερα άλλα πρόσωπα, στις οποίες υπάρχει δυσαναλογία στη δύναμη μεταξύ των προσώπων που σχετίζονται, έτσι ώστε το θύμα να έχει δυσκολία να υπερασπίσει τον εαυτό του ενάντια στο θύτη ή στους θύτες» (Olweus, 1993). Ο σχολικός εκφοβισμός έχει σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική μορφή και οι πιο συνηθισμένες του εκδηλώσεις είναι οι εξής: χειρονομίες, σπρωξιές, ξυλοδαρμοί, εκούσια απόσπαση χρημάτων, αφαίρεση-καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, φραστικές επιθέσεις, βρισιές-προσβολές, απειλές, κοροϊδίες, παρατσούκλια, ρατσιστικά σχόλια, εκβιασμοί, σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, αποκλεισμός και απομόνωση από παρέες και ομαδικές δραστηριότητες των άλλων συμμαθητών (Τσιάντης & Ασημόπουλος, 2010). Με τη διείσδυση των ΤΠΕ (Διαδίκτυο, Κινητά Τηλέφωνα) στην καθημερινή ζωή των παιδιών και των εφήβων εμφανίστηκε και ο διαδικτυακός ή ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyberbullying). «Το cyberbullying είναι οποιαδήποτε πράξη εκφοβισμού, επιθετικότητας, παρενόχλησης, τρομοκρατικής ή αυταρχικής συμπεριφοράς που θεσπίζεται και πραγματοποιείται μέσω της χρήσης των ψηφιακών συσκευών επικοινωνίας και συγκεκριμένα του διαδικτύου και των κινητών τηλεφώνων, και επαναλαμβάνεται ανά τακτά ή άτακτα χρονικά διαστήματα» (Φυσούν & Φλώρος, 2011). Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να περιλαμβάνει: Πειράγματα με στόχο τη διασκέδαση Διάδοση άσχημων φημών on-line Αποστολή ανεπιθύμητων μηνυμάτων συνήθως προσβλητικών Δυσφήμηση σε τρίτους π.χ. σε φίλους του θύματος, μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μηνυμάτων από το κινητό, φωτογραφίες και βίντεο στο διαδίκτυο κ.ά. Η έκθεση παιδιών και εφήβων στη βία και στην αντικοινωνική συμπεριφορά, λόγω της τρυφερότητας και κρισιμότητας της ηλικίας για την εξέλιξη της προσωπικότητάς τους, μπορεί να προκαλέσει σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα σε αυτά, και έχει άμεσες ή μακροχρόνιες επιπτώσεις στην κοινωνική ανάπτυξή τους ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί αρνητικό κλίμα στο σχολείο και επηρεάζει άμεσα τη διαδικασία της μάθησης. Μέσα στα σχολεία οι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι είναι στην πρώτη γραμμή για την αντιμετώπιση των μαθητικών συμπεριφορών, παίζουν σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση της παρενόχλησης (Olweus, 1991). Μάλιστα έρευνες έχουν δείξει ότι η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών σε συνδυασμό με τη δέσμευση μπορεί να μειώσει τον εκφοβισμό κατά 50% (Boulton, 1999). Μεθοδολογία Για τη συλλογή των δεδομένων, χρησιμοποιήθηκαν οι τεχνικές του ερωτηματολόγιου, της συμμετοχικής παρατήρησης και της παρατήρησης του ερευνητή. Κατά τη διεξαγωγή της
729 έρευνας και επειδή ακριβώς απευθυνθήκαμε σε μαθητές δημοτικού από Α έως ΣΤ τάξης, θελήσαμε να παρουσιάσουμε αυτή την έρευνα στα παιδιά με τέτοιο τρόπο, ώστε να λειτουργήσουν αυθόρμητα και να δώσουν όσο το δυνατό πιο ειλικρινείς απαντήσεις και να αντιδράσουν με το δικό τους ξεχωριστό τρόπο. Αυτό λοιπόν πραγματοποιήθηκε εφαρμόζοντας επιπλέον και κάποιες δραστηριότητες, που αφενός μεν στην Α τάξη είχαν τη μορφή παιχνιδιού και ζωγραφικής, αφετέρου δε στην Ε και ΣΤ τάξη είχε τη μορφή συζήτησης και καταιγισμού ιδεών. Έγιναν επισκέψεις σε τρία Δημοτικά Σχολεία της ευρύτερης περιοχής των Πατρών, και οι δραστηριότητες εφαρμόστηκαν σε πληθυσμό 129 μαθητών συνολικά, που φοιτούσαν στις Α, Ε και ΣΤ τάξεις των Δημοτικών Σχολείων. Οι μαθητές της Ε και ΣΤ τάξης ήταν από διαφορετικά Δημοτικά Σχολεία της Πάτρας, ένα στο αστικό κέντρο και ένα σε προάστειο, ενώ η Α τάξη ήταν από Δημοτικό Σχολείο προαστείου της Πάτρας και είχε 21 μαθητές συνολικά. Για το αστικό Δημοτικό Σχολείο η Ε τάξη είχε 2 τμήματα με 26 μαθητές συνολικά ενώ η ΣΤ τάξη είχε 2 τμήματα με 33 μαθητές σύνολο. Στο Δημοτικό Σχολείο του προαστείου η Ε τάξη είχε 21 μαθητές και η ΣΤ τάξη είχε 2 τμήματα με 28 μαθητές αντίστοιχα. Διδακτικές Δραστηριότητες Οι δραστηριότητες που εφαρμόστηκαν στις τάξεις με την υποστήριξη των εκπαιδευτικών, και με την κατάλληλη προσαρμογή τους στην ελληνική γλώσσα και κουλτούρα αντλήθηκαν από το βιβλίο της Rogers (2010). Πιο συγκεκριμένα, η δραστηριότητα «Internet Safety Profile» περιλάμβανε 3 στάδια. Αρχικά, αφού διαμορφώθηκε το κατάλληλο κλίμα, όλη η τάξη συμφώνησε να παίξουμε ένα «ΠΑΙΧΝΙΔΙ» στο οποίο κάθε μαθητής έγραφε σε ένα φύλλο χαρτί το όνομά του και 3 χαρακτηριστικά για τον εαυτό του, που το 1 θα ήταν λανθασμένο. Αφού συγκεντρώσαμε όλα τα φύλλα, διαβάστηκε δυνατά στην τάξη τι γράψανε και πριν ο ιδιοκτήτης - μαθητής αποκαλύψει κάθε φορά το λανθασμένο χαρακτηριστικό, όλη η τάξη προσπαθούσε να μαντέψει ποιο ήταν το λανθασμένο χαρακτηριστικό. Έτσι, τα παιδιά μπόρεσαν να αντιληφθούν πόσο «εύκολο» ήταν να γνωρίζουν την αλήθεια για το κάθε παιδί ακόμα και αν τον γνώριζαν και τον είχαν μπροστά τους. Στη συνέχεια, δόθηκε στα παιδιά ένα φύλλο εργασίας που στη μια του πλευρά περιελάμβανε 4 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ για το διαδίκτυο και στην άλλη, καλούνταν να ΖΩΓΡΑΦΙΣΟΥΝ κατά τη δική τους αντίληψη τη φράση «αν το διαδίκτυο ήταν κοινωνία». Φυσικά, πριν από αυτό το στάδιο, έγινε εμβόλιμα μια συζήτηση για το τι είναι και πώς χρησιμοποιούμε το διαδίκτυο. Οι δραστηριότητες «cyber quiz» και «on line behavior» αποτελούνταν από δύο διαφορετικά ερωτηματολόγια, το πρώτο με απαντήσεις πολλαπλής επιλογής (4 πιθανές απαντήσεις) και το δεύτερο είχε απαντήσεις κλίμακας από το 1 έως το 5 (1= απόλυτα διαφωνώ, 2= διαφωνώ, 3= δεν είμαι σίγουρος, 4= συμφωνώ, 5= απόλυτα συμφωνώ), ενώ και τα δύο αφορούσαν τη συμπεριφορά των μαθητών στο διαδίκτυο και πώς αντιλαμβάνονταν την ασφάλεια σε αυτό. Σε αυτά τα ερωτηματολόγια είχαν το χρόνο να απαντήσουν αυθόρμητα αλλά και συνειδητοποιημένα, αφού είχε προηγηθεί σχετική συζήτηση. Στο τέλος και των δύο ερωτηματολογίων ακολούθησε σχετική συζήτηση και καταιγισμός ιδεών από τα παιδιά για το τι νομίζουν ότι είναι το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, καθώς αντιλήφθηκαν τα βασικά χαρακτηριστικά ενός περιστατικού εκφοβισμού.
730 Οι ερωτήσεις για το ερωτηματολόγιο «cyber quiz», που είχαν η κάθε μία 4 πιθανές απαντήσεις, ήταν οι εξής : 1. Πρόκειται να δημιουργήσεις έναν προσωπικό λογαριασμό στο διαδίκτυο, τι κάνεις; 2. Λαμβάνεις μηνύματα ενοχλητικά από ένα δωμάτιο επικοινωνίας κάποιας ομάδας, τι κάνεις; 3. Λαμβάνεις ένα μήνυμα στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο σου που έχει ένα επισυναπτόμενο αρχείο και είναι από άγνωστη διεύθυνση, τι κάνεις; 4. Επικοινωνείς για βδομάδες με κάποιον που γνώρισες στο διαδίκτυο και σου αρέσει. Σου ζητά να ενεργοποιήσεις την κάμερα για να πείτε καληνύχτα, τι κάνεις; 5. Κάποιος έρχεται σε επικοινωνία μαζί σου μέσω του facebook και σου λέει ότι είσαι ω- ραίος, τι κάνεις; 6. Λαμβάνεις ενοχλητικά μηνύματα από κάποιον που παλιά ήσασταν φίλοι ενώ τώρα όχι, τι κάνεις; Οι ερωτήσεις για το ερωτηματολόγιο «online behavior», στις οποίες οι μαθητές έπρεπε να απαντήσουν σύμφωνα με την κλίμακα 1 5, αρχικά για να εκφράσουν την προσωπική τους άποψη και, στη συνέχεια, για να απαντήσουν σχετικά με το τι νομίζουν ότι θα απαντούσαν οι συνομήλικοί τους, ήταν οι εξής : 1. Έχω το δικαίωμα να λέω ό,τι μου αρέσει στο διαδίκτυο. 2. Θα πρέπει να μπορώ να βλέπω ο,τιδήποτε θέλω στο διαδίκτυο χωρίς να με επιβλέπει κανείς. 3. Όταν βγάλω μια φωτογραφία που μου αρέσει, δεν χρειάζομαι άδεια από το άτομο που είναι σε αυτήν πριν τη δημοσιεύσω στο διαδίκτυο. 4. Ό,τι συμβαίνει στο διαδίκτυο δεν είναι η πραγματικότητα, οπότε κανείς δεν πληγώνεται στ αλήθεια. 5. Όταν κάποιος μου στέλνει ένα αστείο, το προωθώ ακόμα και αν πρόκειται για κάποιον που ξέρω. 6. Οι διαφωνίες που ξεκινούν στο διαδίκτυο πρέπει να παραμένουν εκεί. Τέλος, η δραστηριότητα «τι είναι cyber bullying» περιλάμβανε αρχικά καταιγισμό ιδεών από τους ίδιους τους μαθητές σχετικά με τι ξέρουν ότι είναι και πώς αντιλαμβάνονται το cyber bullying, ενώ, στη συνέχεια, τους δόθηκαν κάρτες με προτάσεις περιπτώσεις για να αναγνωρίσουν περιστατικά εκφοβισμού. Μετά το χρόνο που τους δόθηκε, προκειμένου να επεξεργαστούν αυτό που διάβασαν, εξέφραζαν την άποψή τους με επιχειρήματα, ενώ εντέλει έγινε και παρουσίαση του φαινομένου του εκφοβισμού και του κυβερνοεκφοβισμού, ώστε να αντιληφθούν οι μαθητές πότε μπορούμε να μιλάμε για περιστατικά εκφοβισμού
731 και πότε όχι, καθώς και ποια χαρακτηριστικά πρέπει να διακρίνουν, ώστε να αντιλαμβάνονται έγκαιρα τέτοια περιστατικά. Πίνακας 1 Δραστηριότητες και στόχοι Τάξεις «Internet Safety Profile» ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Στόχος: Να ανακαλύψουν τη θετική & αρνητική πλευρά του διαδικτύου. «Cyber Quiz» Στόχος: Να αναπτύξουν συζήτηση σχετικά με την ασφάλεια στο διαδίκτυο. «Online Behavior» Στόχος: Να αναπτύξουν τις διαφορές ανάμεσα στις προσωπικές αξίες και τις παρανοήσεις σχετικά με το τι πιστεύουν οι συνομήλικοι και να εκφράσουν τις προσωπικές τους απόψεις. Τι είναι «Cyber Bullying» ; Στόχος: Να μάθουν τους διαφορετικούς τύπους και να συνειδητοποιήσουν τις επιδράσεις που έχει στο θύμα & τον θύτη. Α Δ.Σ. στο προάστιο E Δ.Σ. στο προάστιο E1 & Ε2 Δ.Σ. στο κέντρο E Δ.Σ. στο προάστιο E1 & Ε2, ΣT1 & ΣΤ2 Δ.Σ. στο κέντρο ΣT1 & ΣΤ2 Δ.Σ. στο προάστιο E1 & Ε2, ΣT1 & ΣΤ2 Δ.Σ. στο κέντρο Πίνακας 1: Οι Δραστηριότητες με τους Στόχους και οι Τάξεις στις οποίες εφαρμόστηκαν Αποτελέσματα -Επεξεργασία Από τις απαντήσεις των μαθητών που λάβαμε στη δραστηριότητα «Cyber Quiz» και παρατηρώντας τη συχνότητα των απαντήσεων βλέπουμε ότι αυτές συμπίπτουν, με μερικές εξαιρέσεις. Οι μαθητές έχουν συνειδητοποιημένη συμπεριφορά και έχουν επίγνωση των κινδύνων που εγκυμονεί η επικοινωνία με αγνώστους, ενώ είναι ενημερωμένοι ότι μπορούν να απευθυνθούν σε μεγαλύτερους προκειμένου να αντιμετωπίσουν την κατάσταση με την ο- ποία ήρθαν αντιμέτωποι. Στο ακόλουθο Σχήμα 1, συνοψίζονται οι απαντήσεις των μαθητών στη δραστηριότητα «Cyber Quiz». Ο οριζόντιος άξονας δείχνει τον αριθμό των μαθητών, ενώ ο κάθετος άξονας δείχνει τον αριθμό της απάντησης που έδωσε ο κάθε μαθητής στις ερωτήσεις Α-Ζ.
732 Σχήμα 1 Σχήμα 1: Οι συχνότητες των απαντήσεων στο ερωτηματολόγιο «Cyber Quiz». Η επεξεργασία των αποτελεσμάτων αφορά τις απαντήσεις των μαθητών στο ερωτηματολόγιο «Online Behavior», που πραγματοποιήθηκε με τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS, προκειμένου να διερευνηθούν οι σχέσεις μεταξύ ποιοτικών μεταβλητών. Θελήσαμε να διερευνήσουμε τις σχέσεις που πιθανόν να υπάρχουν ανάμεσα στις αντιλήψεις των μαθητών και τη συμπεριφορά τους στο διαδίκτυο με την περιοχή που βρίσκεται το δημοτικό σχολείο στο οποίο φοιτούν και στο επίπεδο της τάξης που φοιτούν. Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων σχετικά με το επίπεδο των τάξεων, την περιοχή των σχολείων και τις απαντήσεις των παιδιών σχετικά με τη συμπεριφορά τους και τις αντιλήψεις τους που αφορούν το διαδίκτυο δείχνει το αναμενόμενο, ότι δηλαδή οι μαθητές από μικρή ηλικία πλέον αντιλαμβάνονται και αντιδρούν σε ό,τι αφορά την ασφάλεια στο διαδίκτυο. Έτσι, δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ των απαντήσεων των μαθητών με την περιοχή ή την τάξη στην οποία φοιτούσαν, αλλά φάνηκε από τα ποσοστά των απαντήσεων ότι είναι πιο συνειδητοποιημένοι στις αντιλήψεις τους οι μαθητές της ΣΤ δημοτικού απ ότι οι μαθητές της Ε δημοτικού σχετικά με την ασφάλεια στο διαδίκτυο και το φαινόμενο του εκφοβισμού γενικά και του διαδικτυακού εκφοβισμού ειδικότερα. Συγκεκριμένα, ακολουθεί ένας πίνακας με τα επί τοις % ποσοστά των απαντήσεων των μαθητών στο ερωτηματολόγιο «Online Behavior» για κάθε μια ερώτηση.
733 Τάξεις Πίνακας 2 Ποσοστά στις ερωτήσεις Ερωτήσεις 1a 1b 2a 2b 3a 3b Κατηγορίες Δ.Σ. στο προάστιο 38.80% 34.70% 65.30% 55.30% 53.10% 47.90% Δ.Σ. στο κέντρο 47.50% 42.10% 52.50% 41.10% 63.80% 49.10% E τάξη 40.40% 36.20% 57.40% 44.40% 53.20% 37.00% ΣT τάξη 41.00% 40.70% 59.00% 50.00% 63.30% 50.90% Ερωτήσεις 4a 4b 5a 5b 6a 6b Κατηγορίες Δ.Σ. στο προάστιο 31.30% 30.40% 38.80% 41.70% 33.30% 26.50% Δ.Σ. στο κέντρο 49.20% 32.70% 45.60% 27.30% 27.10% 24.60% E τάξη 39.10% 27.30% 45.70% 28.90% 41.30% 25.50% ΣT τάξη 42.60% 33.30% 40.00% 37.90% 24.60% 22.00% Πίνακας 2: Τα ποσοστά των απαντήσεων των μαθητών στο ερωτηματολόγιο «online behavior» (όπου a= η προσωπική τους άποψη, b= ποια νομίζουν ότι είναι η άποψη των συνομηλίκων τους), κατά περιοχή (προάστιο, κέντρο) και κατά τάξη (Ε, ΣΤ τάξη Δημοτικού) στην οποία φοιτούν. Συμπεράσματα Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και ιδιαίτερα του διαδικτυακού εκφοβισμού λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις στις μέρες μας. Με την έρευνά μας αυτή προσπαθήσαμε να ρίξουμε περισσότερο φως στις συνιστώσες του προβλήματος ώστε να γίνουν περισσότερο κατανοητοί οι παράγοντες αύξησης των περιστατικών εκφοβισμού σήμερα. Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να γενικευτούν. Ωστόσο μπορούν να αποτελέσουν έναυσμα για νέες μελλοντικές έρευνες σε ευρύτερο πληθυσμό στόχο και αντιπροσωπευτικότερο δείγμα του πληθυσμού. Βιβλιογραφικές αναφορές Boulton (1999). Concurrent and longitudinal relations between children's playground behavior and social preference, victimizations, and bullying. Child Development, 70 (4), pp. 944-954. Olweus, D. (1991). Bully/victim problems among schoolchildren: Basic facts and effects of a school based intervention program. (D. Pepler, & K. Rubin, Επιμ.) The development and treatment of childhood aggression, pp. 441 448. Olweus, D. (1993). Bullying in school: What we know and what we can do. Oxford: Blackwell. Rigby, K. (2008). Σχολικός Εκφοβισμός. Σύγχρονες απόψεις. (Α. Γιοβαζολιάς, Επιμ.) Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.
734 Rogers, V. (2010). Cyberbullying: Activities to Help Children and Teens to Stay Safe in a Texting, Twittering, Social Networking World. London and Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers. Τσιάντης, Ι., & Ασημόπουλος, Χ. (2010). «Ενδοσχολική Βία και Εκφοβισμός στο Δημοτικό Σχολείο: Το διακρατικό πρόγραμμα Δάφνη της ΕΨΥΠΕ». Στο Ομαδική Βία και Επιθετικότητα στα Σχολεία. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη. Φισούν, Β. & Φλώρος Γ., (2011). Cyberbullying. Στο Σφακιανάκης Ε., Σιώμος Κ. Φλώρος Γ. (Επιμ.) Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες Διαδικτυακές Συμπεριφορές Υψηλού Κινδύνου. Αθήνα: Λιβάνη.