Το Συνέδριο τελεί υπό την αιγίδα και την οικονοµική στήριξη του Δήµου Δράµας (Δηµοτική Επιχείρηση Κοινωνικής Πολιτιστικής και Τουριστικής Ανάπτυξης) και διοργανώνεται από το Παιδαγωγικό Τµήµα Νηπιαγωγών του Πανεπιστηµίου Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα) (Εργαστήριο Γλώσσας και Προγραµµάτων Γλωσσικής Διδασκαλίας), το Τµήµα Επιστηµών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, του Αριστοτελείου Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, και το Τµήµα Δηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Frederick της Κύπρου σε συνεργασίας µε τους τοπικούς εκπαιδευτικούς-επιστηµονικούς φορείς (ΕΛΜΕ και Σύλλογο Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης)! Επιστηµονική - Οργανωτική επιτροπή Έλενα Γρίβα, επίκ. καθηγήτρια, Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Δηµήτριος Κουτσογιάννης, αν. καθηγητής, Τµήµα Φιλολογίας Α.Π.Θ. Κωνσταντίνος Ντίνας, καθηγητής, ΠΤΝ, Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Αναστασία Στάµου, επίκ. καθηγήτρια, Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Άννα Χατζηπαναγιωτίδη, επίκ. καθηγήτρια, Πανεπιστήµιο Frederick, Κύπρος Σωφρόνιος Χατζησαββίδης, καθηγητής, ΤΕΠΑΕ, Α.Π.Θ.!! Πλήρης βιβλιογραφική αναφορά άρθρου: Γρίβα, Ε., Κουτσογιάννης, Δ., Ντίνας, Κ., Στάµου, Α., Χατζηπαναγιωτίδη, Ά. & Χατζησαββίδης, Σ. (επιµ.). 2014. Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου «Ο Κριτικός Γραµµατισµός στη σχολική πράξη», http://www.nured.uowm.gr/drama/praktika.html, ηµεροµηνία πρόσβασης: ηη/µµ/εε
Web 2.0 εργαλεία και κριτικός γραµµατισµός Μαρία Κουκλατζίδου Εκπαιδευτικός, PhD, Πανεπιστήµιο Αιγαίου Μαρία Γκουντούµα Εκπαιδευτικός, M.S.Sc., Linkoping University Περίληψη Η ραγδαία εξάπλωση των νέων τεχνολογιών επηρέασε σηµαντικά διάφορες, αν όχι όλες, τις πτυχές της καθηµερινότητας των ανθρώπων. Η αξιοποίηση τεχνολογικών εργαλείων, και συγκεκριµένα των web 2.0 εργαλείων, µπορούµε να ισχυριστούµε πως οδήγησε σε ένα διαφορετικό παράδειγµα µάθησης, στο οποίο οι µαθητές αναλαµβάνουν ενεργητικό ρόλο, προκειµένου να ανταπεξέλθουν στις διάφορες επικοινωνιακές περιστάσεις. Η παρούσα εργασία, επιχειρεί να αναδείξει τον τρόπο µε τον οποίο τα web 2.0 εργαλεία µπορούν να βοηθήσουν στην καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού, ο οποίος αποτελεί ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό/εφόδιο για κάθε εκκολαπτόµενο πολίτη. Το σηµείο σύζευξης και συνύπαρξης των web 2.0 εργαλείων και του κριτικού γραµµατισµού µπορεί να ωφελήσει την εκπαίδευση µε πολλούς και ποικίλους τρόπους. Έτσι, µέσα από την αξιοποίηση των τεχνολογικών εργαλείων και την καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού στη σχολική πράξη, διαµορφώνεται ένα νέο εκπαιδευτικό τοπίο. Abstract The rapid spread of new technologies has significantly affected, if not all, most aspects of everyday human activity. It would be safe to state that new technology utilization, and specifically web 2.0 tools utilization, has led to a new learning paradigm, in which students assume an active role, so as to engage and live up to diverse communication situations. This paper attempts to highlight the ways in which web 2.0 tools can assist towards critical literacy skills development, which is an essential trait in every future active citizen. The common grounds where web 2.0 tools and critical literacy meet and coexist can benefit education in multiple and diverse manners. Thus, a new educational scape is being shaped via technological tool utilization and critical literacy development in everyday school activity. 1. Εισαγωγικά στοιχεία Η ενσωµάτωση των νέων τεχνολογιών στο χώρο της εκπαίδευσης αποτελεί ένα πεδίο που αποκτά ολοένα και πιο ισχυρό στερέωµα στο πέρασµα των χρόνων. Καινοτόµες
διδακτικές πρακτικές συµπλέκονται µε νέα τεχνολογικά εργαλεία, τα οποία προσδίδουν διαφορετικό ύφος στην έκβαση της µαθησιακής πορείας. Η χρήση τεχνολογιών που στηρίζονται στη φιλοσοφία της συνεργατικής µάθησης, όπως είναι τα web 2.0 εργαλεία, προσφέρει ένα σηµαντικό παιδαγωγικό εργαλείο στη διάθεση κάθε εκπαιδευτικού και εκπαιδευόµενου. Η ενεργή και βιωµατική προσέγγιση της γνώσης, η απόκτηση τεχνολογικών (και µη) δεξιοτήτων, οι στάσεις απέναντι στη χρήση της τεχνολογίας και η ευαισθητοποίηση σε ζητήµατα που αφορούν στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισµικό πλαίσιο, αποτελούν µερικά χαρακτηριστικά της µάθησης κατά την οποία αξιοποιούνται τεχνολογικά εργαλεία. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, οι εµπλεκόµενοι στη µάθηση αποκτούν νέες δυνατότητες, καθώς µεταβάλλονται σηµαντικά οι ρόλοι που επιτελούν, τα µέσα που χρησιµοποιούν και οι ταυτότητες που καλλιεργούν. Η ύπαρξη και η καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού, µέσα στην κοινωνία της πληροφορίας όπου διαβιούν εκπαιδευτικοί και εκπαιδευόµενοι, βοηθά σηµαντικά στην ενδυνάµωση των χρηστών, οι οποίοι µετατρέπονται από παθητικοί καταναλωτές σε ενεργούς δηµιουργούς της γνώσης. Αυτό συµβαίνει επειδή τα τεχνολογικά αυτά εργαλεία ενθαρρύνουν τους εκπαιδευόµενους να ανακαλύψουν διαφορετικά κανάλια πληροφορίας και να διαχειριστούν τις πληροφορίες που συναντούν κατά την πλοήγησή τους στον κόσµο του διαδικτύου. Εξαιτίας της φύσης των web 2.0 εργαλείων, η οποία είναι άκρως συνυφασµένη µε τη συνεργατικότητα, οι εκπαιδευόµενοι-χρήστες έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν µέσα σε ένα µαθησιακό περιβάλλον το οποίο συν-διαµορφώνεται από όλους τους εµπλεκοµένους στη διδακτική πράξη, ενώ παράλληλα ενεργοποιούν την κριτική τους στάση απέναντι σε διαφορετικά πολυτροπικά κείµενα που συναντούν ευρέως στο διαδίκτυο. Κατ επέκταση, ο ρόλος του εκπαιδευτικού µεταβάλλεται εξίσου, καθώς δεν σχεδιάζει ο ίδιος αυτόνοµα την µαθησιακή πορεία. Αντιθέτως, βρίσκεται σε ένα διαρκές πλαίσιο συνδιαλλαγής µε τους συνερευνητέςεκπαιδευόµενούς του. Βασικό εγχείρηµα της παρούσας εργασίας είναι η ανάδειξη του τρόπου µε τον οποίο καλλιεργείται ο κριτικός γραµµατισµός µέσα από την χρήση των web 2.0 εργαλείων στην εκπαιδευτική πράξη. Με άλλα λόγια, επιχειρείται να αποκαλυφθεί το πεδίο συσχέτισης των web 2.0 εργαλείων και του κριτικού γραµµατισµού, στο πλαίσιο
της εκπόνησης εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, αλλά και στη γενικότερη διδακτική πρακτική. 2. Web 2.0 εργαλεία Σε γενικές γραµµές, web 2.0 ονοµάζουµε τις εφαρµογές διαδικτύου 2 ης γενιάς, οι οποίες χαρακτηρίζονται από µια συµµετοχική προσέγγιση στη δηµιουργία και το διαµοιρασµό περιεχοµένου (Gray K. et al., 2010), καθώς και στην αλληλεπίδραση και συνεργασία µεταξύ των χρηστών (Jimoyiannis, 2010; McLoughlin & Lee, 2010). Οι δραστηριότητες που πηγάζουν από αυτό το πλαίσιο δεν συµβαδίζουν µε την παραδοσιακή διδασκαλία, καθώς ξεπερνούν τα στενά όρια της σχολικής τάξης και του τυπικού µοντέλου µάθησης. Όπως υποστηρίζει η Christine Redecker (2009), οι εφαρµογές web 2.0 οδηγούν σταθερά σε ένα νέο παράδειγµα µάθησης, το οποίο χαρακτηρίζεται από: α) δεξιότητες διαχωρισµού, επιλογής, οργάνωσης και διαχείρισης της πληροφορίας β) ανάπτυξη συνεργατικών δεξιοτήτων γ) µετατόπιση του ρόλου του εκπαιδευόµενου, από παθητικό δέκτη σε ενεργό συγγραφέα, συν-δηµιουργό, αξιολογητή και κριτικό σχολιαστή δ) εξατοµικευµένες µαθησιακές διαδικασίες οι οποίες προσαρµόζονται στις ιδιαίτερες ανάγκες και τα προσωπικά ενδιαφέροντα του εκπαιδευόµενου. Κατά συνέπεια, ο ρόλος του εκπαιδευτικού αποκτά διαφορετική διάσταση. Ο εκπαιδευτικός αναλαµβάνει έναν επικουρικό ρόλο, λειτουργεί ως υποστηρικτής των µαθητών, βοηθώντας τους να αξιοποιήσουν σωστά τα σύγχρονα δίκτυα µάθησης (Dawley, 2009). Σύµφωνα µε τους An & Williams (2010), οι εκπαιδευτικοί επιλέγουν τα συγκεκριµένα εργαλεία και σχεδιάζουν νέου τύπου δραστηριότητες µε σκοπό η µάθηση στο σχολικό περιβάλλον να γίνει πιο ενεργή και ενδιαφέρουσα και οι µαθητές να αποκτούν όχι µόνο γνώσεις, αλλά και δεξιότητες. Βασική προϋπόθεση αξιοποίησης των web 2.0 εργαλείων αποτελεί η υιοθέτηση του οµαδοσυνεργατικού πνεύµατος, καθώς στο πλαίσιο αυτό σχεδιάζονται οι δραστηριότητες, οι οποίες βασίζονται στη φιλοσοφία της συµµετοχικής µάθησης και αξιοποιούν τα οφέλη που προσφέρουν τα web 2.0 εργαλεία. Εξαιτίας αυτού, οι εκπαιδευόµενοι δεν θεωρούνται πλέον παθητικοί δέκτες, αλλά ικανοί και αυτο-
ρυθµιζόµενοι συµµετέχοντες (Borthwick et al., 2008). Μέσα από την ενεργή εµπλοκή τους, εµπλουτίζουν τις γνώσεις τους για σηµαντικές πτυχές αυθεντικών ζητηµάτων, κατανοούν τις βαθύτερες σχέσεις που διέπουν τα προβλήµατα και υιοθετούν µία κριτική στάση απέναντι σε ανθρώπινες συµπεριφορές/συνήθειες. Ακόµα, η ύπαρξη web 2.0 εργαλείων σε ηλεκτρονικά περιβάλλοντα (πχ πλατφόρµες µάθησης) βρέθηκε ότι βοηθά σηµαντικά στην οµαλή και αποτελεσµατική έκβαση της πορείας του σχεδίου εργασίας (Gkountouma & Kouklatzidou, 2013). Ειδικότερα, µέσα από την αξιοποίηση των web 2.0 εργαλείων, που ενυπάρχουν στα τεχνολογικά περιβάλλοντα, προσφέρονται πολύτιµα µαθησιακά οφέλη, καθώς ενισχύεται η διαδικασία της µάθησης και καλλιεργούνται σηµαντικά οι στάσεις των µαθητών απέναντι σε αυθεντικά ζητήµατα (Γκουντούµα & Κουκλατζίδου, 2013). Συµπερασµατικά, η ανοιχτή φύση των web 2.0 εργαλείων προσφέρει τη δυνατότητα σε όλους τους εµπλεκόµενους να αναπτύξουν δικό τους περιεχόµενο, να αναστοχαστούν πάνω στις δράσεις τους ή σε δράσεις άλλων και να αναπτύξουν δεξιότητες υψηλού επιπέδου, όπως η ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψης (Raman, Ryan & Olfam, 2005). Λαµβάνοντας υπόψη τη θεώρηση αυτή, προκύπτει και το συνακόλουθο ενδιαφέρον για την συσχέτιση των εργαλείων αυτών µε τον κριτικό γραµµατισµό. 3. Οριοθέτηση κριτικού γραµµατισµού Με τον όρο κριτικός γραµµατισµός εννοούµε την παιδαγωγική-διδακτική προσέγγιση που προσεγγίζει τα κείµενα ως κοινωνικοπολιτικά και ιδεολογικά πλαισιωµένες οντότητες, οι οποίες κατασκευάζουν γνώσεις και ταυτότητες, ασκούν κριτική στην κοινωνική πραγµατικότητα και διαµορφώνουν τελικά τον κόσµο µας (Κόµης & Ντίνας, 2011). Για τον Allan Luke (2012), ο κριτικός γραµµατισµός αποτελεί προφανή πολιτικό προσανατολισµό διδασκαλίας και µάθησης και πολιτισµικού, ιδεολογικού και κοινωνιογλωσσολογικού περιεχοµένου του αναλυτικού προγράµµατος σπουδών. Με βάση αυτές τις θεωρήσεις, τα κείµενα αποτελούν οχήµατα που µεταφέρουν συγκεκριµένες ιδεολογίες και πολιτισµικές συµβάσεις, οι οποίες πολλές φορές προωθούν την ανισότητα, ισχυροποιώντας µε αυτόν τον τρόπο την αλήθεια των ατόµων που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας (βλ. και Robinson & Robinson, 2003).
Η προσέγγιση του κριτικού γραµµατισµού εφαρµόζει τις παραδοχές της θεωρίας της κοινωνικής κριτικής στην εκπαίδευση εξετάζοντας τον τρόπο µε τον οποίο τα σχολεία αναπαράγουν την ανισότητα και τη δικαιοσύνη (Beck, 2005). Συγκεκριµένες οµάδες ατόµων θέλησαν να καθορίσουν την ισχύουσα τάξη πραγµάτων χρησιµοποιώντας την εκπαίδευση ως µέσο και µε σκοπό την προώθηση αναχρονιστικών και άνισων σχέσεων εξουσίας. Για το λόγο αυτό, ο κριτικός γραµµατισµός προτάθηκε από τους µελετητές της κοινωνικής κριτικής, οι οποίοι δεν είχαν κατασταλάξει σε ζητήµατα που αφορούσαν στην κοινωνική αδικία και τις ανισότητες, που οφείλονταν σε άνισες σχέσεις εξουσίας (Hagood, 2002). Με βάση αυτή τη θεώρηση, ο κριτικός γραµµατισµός προκαλεί και αµφισβητεί το συµβατικό, εξετάζει πολλαπλές απόψεις, εστιάζει σε κοινωνικοπολιτικά ζητήµατα και τέλος λαµβάνει σοβαρά υπόψη και προωθεί την κοινωνική δικαιοσύνη (Lewison, Flint & Van Sluys, 2002). Τα κείµενα που αξιοποιούνται στην εκπαιδευτική διαδικασία εξετάζονται από ποικίλες απόψεις, αναλύονται οι κώδικες και οι συµβάσεις της κοινωνίας που απορρέουν από αυτά, αναδεικνύεται το πλέγµα των σχέσεων που ενυπάρχει και λαµβάνονται υπόψη οι τρέχουσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που υπήρχαν κατά την συγγραφή τους. Μέσα από τη µελέτη πολλών κειµένων, που προσεγγίζουν το ίδιο θέµα, οι εκπαιδευόµενοι έχουν τη δυνατότητα να µελετήσουν τον κόσµο, καθώς και τις πολιτισµικές συµβάσεις που τον διέπουν. 4. Web 2.0 εργαλεία και κριτικός γραµµατισµός Προς αυτήν την κατεύθυνση, η αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών εργαλείων µπορεί να προσφέρει πολλά. Η χρήση των web 2.0 εισήγαγε νέες ευκαιρίες στην εκπαίδευση, καθώς µε την χρήση τους ενισχύεται η ενεργός εµπλοκή των µαθητών στη µαθησιακή πορεία και οι εκπαιδευόµενοι είναι σε θέση να διαδράσουν µεταξύ τους, αλλά και σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων. Μέσα από τις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες, οι µαθητές εκπαιδεύονται σε ένα διαρκώς µεταβαλλόµενο περιβάλλον, λειτουργώντας συνεργατικά και παράγοντας γνώση. Ο Tim O'Reilly (2005) επινόησε έναν όρο για τα web 2.0 ως εργαλεία που περιγράφουν τις µεταβαλλόµενες τάσεις στη χρήση της τεχνολογίας του Παγκόσµιου Ιστού και του σχεδιασµού ιστοσελίδων, που στοχεύουν στον εµπλουτισµό της δηµιουργικότητας, των επικοινωνιών, τους ασφαλούς διαµοιρασµού των πληροφοριών, της συνεργασίας και της λειτουργικότητας του Ιστού.
Κατά συνέπεια, η εφαρµογή στην πράξη όλων των ανωτέρω στόχων αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εγχείρηµα, το οποίο υλοποιείται µε την ταυτόχρονη καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού. Όπως επισηµαίνουν οι Hicks και Graber (2010), µέσα από την ενθάρρυνση της συνεργασίας, της συζήτησης και της δηµιουργικότητας, τα εργαλεία web 2.0 έχουν συνεισφέρει σηµαντικά στην εξέλιξη των εννοιών της πληροφορίας και της δηµιουργίας γνώσης. Δοµώντας στις πρακτικές ενσωµάτωσης των web 2.0 σε ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον, κάποιοι εκπαιδευτικοί έχουν προτείνει εννοιολογικά µοντέλα. Οι McLoughlin και Lee αναγνώρισαν το µεταβαλλόµενο µαθησιακό περιβάλλον όπου οι µαθητές είναι ενεργοί συµµετέχοντες, δηµιουργοί γνώσης και αναζητητές προσωπικών εµπειριών. Πρότειναν ένα νέο µαθησιακό παράδειγµα που ονοµάζεται Παιδαγωγική 2.0, της οποίας βασικά στοιχεία είναι η εξατοµίκευση, η συµµετοχή και η παραγωγικότητα. Οι εκπαιδευόµενοι δεν αποτελούν πλέον αποκλειστικά κοινωνούς της πληροφορίας, αλλά µε ενεργό ρόλο διαµορφώνουν µία νέα έννοια της πληροφορίας. Επιπλέον, οι ίδιοι δεν αποτελούν απλούς καταναλωτές της πληροφορίας και της συνακόλουθης γνώσης, εφόσον εµπλέκονται µε βιωµατικό τρόπο στην κατάκτηση και στην παραγωγή νέας γνώσης. Αναµφισβήτητα, µέσα από αυτήν την οπτική, αναδύονται σηµαντικές συσχετίσεις, που αξίζει να ερευνηθούν σε µεγαλύτερο βαθµό, ανάµεσα στα web 2.0 εργαλεία και στον κριτικό γραµµατισµό ως προς τις έννοιες και τους ορισµούς που υποβόσκουν, δηλαδή του κριτικού, του πληροφοριακού και του τεχνολογικού γραµµατισµού. Η τεχνολογία web 2.0 επιτρέπει σε οποιονδήποτε χρήστη να επιµελείται σχεδόν όλες τις σελίδες, καθώς και να δηµιουργεί νέες, όπως επίσης και να εµπλέκεται σε συζητήσεις σχετικά µε το περιεχόµενο µε άλλους συντελεστές. Ένα πολύ γνωστό παράδειγµα αξιοποίησης web 2.0 εργαλείων είναι η ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Wikipedia. Ένας από τους στόχους της συγκεκριµένης εγκυκλοπαίδειας είναι η πολύπλευρη παρουσίαση/προσέγγιση ζητηµάτων από ποικίλες οπτικές γωνίες. Με τον τρόπο αυτό, οι συντελεστές της Wikipedia επιχειρούν να παρουσιάσουν πληθώρα απόψεων που σχετίζονται µε ένα θέµα. Αναµφισβήτητα, οι µεταβολές που διαµορφώνουν εκ νέου το πλαίσιο των πληροφοριών απαιτούν έναν κριτικό
πληροφορικό γραµµατισµό, ο οποίος αναπλαισιώνει τις συµβατικές αντιλήψεις για το κείµενο, τη γνώση και την αυθεντία (Kapitzke, 2001). Υπό το πρίσµα του κριτικού πληροφορικού γραµµατισµού, οι τεχνολογίες web 2.0 και το περιεχόµενο που παράγει ο χρήστης ενθαρρύνουν τους µαθητές να εξερευνήσουν διάφορους δίαυλους πληροφορίας και γνώσης και να δουν τους εαυτούς τους ως ενεργούς κοινωνούς κατασκευής της γνώσης. Αυτό συµβαίνει επειδή τα web 2.0 εργαλεία δίνουν τη δυνατότητα στους τελικούς χρήστες να συµµετέχουν στην κατασκευή, στην κριτική, καθώς και στον έλεγχο της πληροφορίας. Επιπλέον, το περιεχόµενο που δηµιουργείται από χρήστες παρέχει ευκαιρίες εµπλοκής των µαθητών σε κριτικό στοχασµό σχετικά µε την πολιτική και την εξουσία της πληροφορίας καθώς και µε τους τρόπους που τα web 2.0 εργαλεία καθιστούν τους µαθητές ενεργούς δηµιουργούς γνώσης παρά παθητικούς καταναλωτές. Ακόµα, τα web 2.0 εργαλεία προϋποθέτουν κριτική διερεύνηση των υπερισχυόντων ορισµών πληροφορικού γραµµατισµού και των προσεγγίσεων της παιδαγωγικής του πληροφορικού γραµµατισµού. Με αυτό τον τρόπο, τα web 2.0 εργαλεία παρέχουν σηµαντικές ευκαιρίες σε εκπαιδευόµενους και εκπαιδευτικούς να εµπλακούν στον κριτικό στοχασµό πάνω στον πληροφορικό γραµµατισµό και να αναγνωρίσουν τρόπους γνώσης και µάθησης που προσφέρουν τα web 2.0 εργαλεία. Βασικό χαρακτηριστικό των web 2.0 εργαλείων είναι ότι επιτρέπουν στους χρήστες να συµµετέχουν σε ένα σύννεφο ευρέως διαδοµένων ψηφιακών πληροφοριών όπου η γνώση σχηµατίζεται, δεν βρίσκεται, και η εξουσία διαρκώς επαναδιαπραγµατεύεται µέσω συζήτησης και συµµετοχής (Wesch, 2008). Ο κριτικός γραµµατισµός είναι απαραίτητο στοιχείο κατά την σύγκριση διαφορετικών πολυτροπικών κειµένων, όπου αναδεικνύονται οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συγγραφή των κειµένων, οι ιδεολογίες που µεταφέρονται µέσα από τα κείµενα, η οπτική γωνία υπό την οποία προσεγγίζεται ένα ζήτηµα, η επιχειρηµατολογία που επιστρατεύεται, καθώς και η διαδικασία παραγωγής-επαγωγής συµπερασµάτων. Επιπλέον, η εξέταση των µέσων επικοινωνίας, µε τα οποία τα κείµενα προσφέρονται σε συγκεκριµένες οµάδες πληθυσµού, καθώς και η εξέταση των κειµένων µέσα σε ειδικά συγκείµενα, αποτελούν µερικές στρατηγικές αποκάλυψης των ιδιαίτερων στοιχείων που περιβάλλουν ένα ή περισσότερα κείµενα.
Τα web 2.0 εργαλεία συµβάλλουν καθοριστικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Αυτό συµβαίνει επειδή, λόγω της φύσης αυτών των εργαλείων, οι µαθητές εµπλέκονται σε διαφορετικές τεχνικές ανάπτυξης της κριτικής σκέψης. Μερικές από τις πιο σηµαντικές τεχνικές στις οποίες ασκούνται οι µαθητές είναι η χρήση διερευνητικών διδακτικών µεθόδων, όπως είναι για παράδειγµα η δηµιουργία εννοιολογικού χάρτη µέσα από την ιδεοθύελλα (βλ. και Τριλιανός, 2009). Επίσης, οι µαθητές έχουν την ευκαιρία να διερευνούν τις επιπλοκές και τις συνέπειες των πράξεών τους σε ένα σώµα κειµένου κατά τη συνεχή πορεία επαναδιατύπωσης των εκφράσεων που χρησιµοποιούν. Ένα ακόµα σηµαντικό στοιχείο αποτελεί η υλοποίηση διαθεµατικών σεναρίων µάθησης, τα οποία συνήθως ακολουθούν την µέθοδο project. Λαµβάνοντας µέρος σε µια τέτοια µαθησιακή διαδικασία, οι µαθητές έχουν τη δυνατότητα να εφαρµόσουν διαθεµατικές συνδέσεις, να προσεγγίσουν ολιστικά τη γνώση µέσα από διαφορετικούς επιστηµονικούς κλάδους, ενώ παράλληλα µπορούν να σταθούν κριτικά απέναντι σε διαφορετικές ερµηνείες και σε ποικίλες πρακτικές καθώς και να συγκρίνουν τις θεωρίες που συναντούν. Φυσικά, ανάµεσα στα σπουδαία στοιχεία που καθιστούν τα web 2.0 εργαλεία σηµαντικά εργαλεία στην καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού είναι η διαµόρφωση ενός κατάλληλου και ανεκτικού περιβάλλοντος µάθησης, όπου οι µαθητές δεν φοβούνται/διστάζουν να εκφράσουν τις καινοτόµες ιδέες τους, να πειραµατιστούν, να αποτύχουν, να σχεδιάσουν, να εκτιµήσουν τα στοιχεία που συγκεντρώνουν κ.ά.. Με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευτικοί µπορούν να δηµιουργήσουν ένα υγιές µαθησιακό περιβάλλον, όπου οι µαθητές θα ενθαρρύνονται να αναλύουν και να αντιπαραθέτουν στοιχεία για την λύση προβληµάτων, θα παροτρύνονται να βρίσκουν πολλές λύσεις για το ίδιο πρόβληµα και θα έχουν την ευκαιρία να διακινήσουν ελεύθερα τις απόψεις τους κατανέµοντας ορθά τον χρόνο που έχουν στη διάθεσή τους. Εξαιτίας της συνεργατικής φύσης των web 2.0 εργαλείων, οι εκπαιδευόµενοι συµµετέχουν σε ένα εικονικό περιβάλλον όπου είναι επιθυµητή, και αναγκαία, η διάδραση µε τους υπόλοιπους εµπλεκόµενους. Με τον τρόπο αυτό, ενισχύεται σηµαντικά ο βαθµός εµπλοκής τους στη µαθησιακή διαδικασία, ενώ καλλιεργούνται πολυγραµµατισµοί κατά τη διαδικασία της συνεργατικής δηµιουργίας της πληροφορίας και εν τέλει, της γνώσης (βλ. και Luo, 2010). Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσµα τη µεταβολή του ρόλου των εκπαιδευόµενων. Ενώ στο παραδοσιακό σχολείο ή κάτω από δασκαλοκεντρικές συνθήκες µάθησης, οι
εκπαιδευόµενοι κατείχαν έναν πιο παθητικό ρόλο στη σχολική πράξη, µε την αξιοποίηση των web 2.0 εργαλείων διαµορφώνεται ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας, από το οποίο απορρέει ένα ξεχωριστό πλέγµα σχέσεων. Αρχικά, όπως αναφέρθηκε και προηγουµένως, η συνεργατική φύση των web 2.0 εργαλείων απαιτεί την συνεργασία µεταξύ των εκπαιδευοµένων για την επίτευξη του κοινού σκοπού τους. Μέσα από ειδικά τεχνολογικά εργαλεία-περιβάλλοντα, οι µαθητές κατασκευάζουν την πληροφορία, στέκονται κριτικά απέναντι σε πολυτροπικά κείµενα που συναντούν στο διαδίκτυο, και σε έντυπες πηγές, ενώ παράλληλα βρίσκονται σε µια κατάσταση σκέψης, επανεξέτασης και αναστοχασµού. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την διαρκή ανακατασκευή της πληροφορίας-γνώσης, την επικαιροποίηση της εικόνας που έχουν για τον κόσµο και την πραγµατικότητα, καθώς και τον επαναπροσδιορισµό των διαφόρων ταυτοτήτων που κατέχουν, εντός και εκτός της εκπαιδευτικής πράξης. Από την άλλη µεριά, οι εκπαιδευτικοί αποκτούν έναν διαφορετικό ρόλο από τον καθιερωµένο. Αυτοί είναι, κατά κύριο λόγο, πνευµατικοί ηγέτες, που θα αναλάβουν τον ρόλο του µετασχηµατιστή της κοινωνίας, ενώ επιδιώκουν την χειραφέτησή τους για ένα καλύτερο µέλλον (Neophytou & Valiandes, 2013). Μέσα από την ενσωµάτωση των web 2.0 εργαλείων στην µαθησιακή διαδικασία, οι ίδιοι παρέχουν ευκαιρίες στους εκπαιδευόµενους για συνεργασία, σκέψη, συζήτηση και επιχειρηµατολογία. Ακόµα, µέσα από την αµφισβήτηση των κοινωνικών εµπειριών και την πολλαπλή ανάγνωση/προσέγγιση των κειµένων από ποικίλες οπτικές γωνίες, οι εκπαιδευόµενοι έχουν την ευκαιρία να αποκτήσουν πολλαπλούς τρόπους ερµηνείας και κατανόησης του κόσµου, ενώ παράλληλα κατασκευάζουν ή διαµορφώνουν νέες ταυτότητες. Ακόµα, η υιοθέτηση διδακτικών πρακτικών που προάγουν τη διερευνητική ανακαλυπτική µάθηση, την κριτική µατιά στις πληροφορίες και την ανάπτυξη εκείνων των δεξιοτήτων που θα διαµορφώσουν διαφορετικές ταυτότητες µαθητών (Χατζησαββίδης & Αλεξίου, 2012) αποτελεί το µέσο για την υλοποίηση και επίτευξη των µαθησιακών στόχων. Λαµβάνοντας υπόψη την εκτεταµένη χρήση των web 2.0 τεχνολογιών από µαθητές, οι εκπαιδευτικοί έχουν αρχίσει να εξερευνούν τις τεχνικές διδασκαλίας και µάθησης που αξιοποιούν. Έτσι, κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι η προσβασιµότητα και η λειτουργικότητα των web 2.0 εργαλείων τα έχουν καταστήσει ευχάριστα διδακτικά µέσα. Σύµφωνα µε την Βοσνιάδου (2001) οι µαθητές µαθαίνουν µέσα από την ενεργό συµµετοχή, την κοινωνική αλληλεπίδραση, τις δραστηριότητες που έχουν νόηµα για
τους ίδιους, τη σύνδεση των νέων πληροφοριών µε τις προϋπάρχουσες γνώσεις, την ανάπτυξη της αυτορρύθµισης και την καλλιέργεια της εσωτερικής σκέψης, τη χρήση ποικίλων στρατηγικών, την κατανόηση κι όχι την αποµνηµόνευση, τη διάθεση χρόνου για εξάσκηση και την καλλιέργεια κινήτρων. Με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευτικοί υιοθετούν νέες παιδαγωγικές προσεγγίσεις, οι οποίες προσανατολίζονται στην ενεργή και κοινωνική µάθηση. Παρέχοντας τα κατάλληλα εργαλεία και τα νέα τεχνολογικά περιβάλλοντα στην εκπαιδευτική πράξη, οι εκπαιδευτικοί βοηθούν σηµαντικά στην υιοθέτηση και καλλιέργεια νέων στάσεων απέναντι στη µάθηση, αλλά και στην προαγωγή της διάδρασης µεταξύ όλων των εµπλεκοµένων. Όπως υποστηρίζουν οι Luke και Kapitzke (1999), η µετάβαση από την εκτυπωµένη στην ψηφιακή κουλτούρα απαιτεί την αναθεώρηση ολόκληρης της έννοιας της σχολικής διαδικασίας, καθώς το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να δηµιουργούν, να σχολιάζουν και να µετασχηµατίζουν την κειµενική γνώση. Μέσα από αυτή την άποψη προκύπτει ότι οι νέες παιδαγωγικές προσεγγίσεις επικεντρώνονται στην αποκάλυψη των σηµασιοδοτούµενων νοηµάτων σε σχέση µε τα ζητήµατα εξουσίας, τις επιστηµονικές και ηθικές αλήθειες που κουβαλούν τα κείµενα, καθώς και στην µέχρι τώρα ιστορική αφήγηση των γεγονότων. Τα web 2.0 εργαλεία σχετίζονται ευρέως µε µια συγκεκριµένη οµάδα εφαρµογών, που περιλαµβάνει ιστολόγια, εφαρµογές διαµοιρασµού πολυµέσων, wikis, κοινωνικούς σελιδοδείκτες και κοινωνική δικτύωση (Bobish, 2011). Ανάµεσα στα web 2.0 εργαλεία που µπορεί να αξιοποιήσουν οι εκπαιδευόµενοι είναι λογισµικά που επιτρέπουν τη δηµιουργία χρονογραµµής (timeline), την κατασκευή ιστολογίων (blog), τη σύσταση ποικίλων εννοιολογικών χαρτών (comapping), τη δηµιουργία wiki (wikispaces), τη συγγραφή ιστοριών-κόµιξ (pixton) και τη δηµιουργία σύννεφων κειµένου (tagxedo), τη διαχείριση εργασιών (wunderlist), τους διαµοιραζόµενους πίνακες ανακοινώσεων (stixy), τα google έγγραφα και άλλα. Μέσα σε αυτά τα εικονικά περιβάλλοντα, τα κείµενα (προφορικά, γραπτά, πολυτροπικά, ψηφιακά) θα πρέπει να προσεγγίζονται και ως περιβάλλοντα κριτικού γραµµατισµού (Κόµης & Ντίνας, 2011). Οι δυνατότητες που προσφέρουν τα web 2.0 εργαλεία ενισχύουν σηµαντικά την στάση των εκπαιδευόµενων απέναντι προς τους ειδικότερους µαθησιακούς στόχους, οι οποίοι επικεντρώνονται στην καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού. Οι εκπαιδευόµενοι εξασκούνται στη διατήρηση κριτικής
στάσης απέναντι στα κείµενα, εφόσον τα συναντούν σε διαφορετικά περιβάλλοντα (γραπτά, ψηφιακά κ.ά.), τα προσεγγίζουν από διαφορετική οπτική γωνία (σκιαγραφώντας το προφίλ και τους απώτερους στόχους του συγγραφέα ή των συγγραφέων των κειµένων), τα αντιλαµβάνονται σε σχέση µε το εκάστοτε µέσο και πλαίσιο στο οποίο προβάλλονται τα κείµενα, ενώ παράλληλα λειτουργούν συνεργατικά προς την κατεύθυνση της κοινής συµµετοχής τους στην παραγωγή της νέας πληροφορίας, του νέου κειµένου. Για να είναι εφικτοί όλοι αυτοί οι µαθησιακοί στόχοι, θα πρέπει τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα να είναι σε θέση να εγγυηθούν ότι οι διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης που προσφέρουν στους µαθητές τους να κατευθύνονται από βιβλιογραφικές πηγές που είναι πλήρεις, σύγχρονες, σχετικές και αξιόπιστες (Petrucco, 2010). 5. Συζήτηση Συµπεράσµατα Από τα παραπάνω προκύπτει πως η χρήση των web 2.0 εργαλείων µπορεί να προσφέρει πολλά στον χώρο της εκπαίδευσης. Αυτό συµβαίνει επειδή, µέσα από την αξιοποίησή τους, αναδεικνύεται η συνεργασία ως µια πρακτική που βοηθά στο εκπαιδευτικό προφίλ των µαθητών. Επιπλέον, η ζητούµενη καλλιέργεια του κριτικού γραµµατισµού φαίνεται ότι αποτελεί έναν στόχο, ο οποίος µπορεί να χαρακτηριστεί υλοποιήσιµος, εφόσον εκθέτει τους µαθητές σε ποικίλα περιβάλλοντα και επιστρατεύει στρατηγικές και δεξιότητες που είναι προαπαιτούµενες για την υλοποίηση των µαθησιακών στόχων. Επιπλέον, ο ρόλος των εµπλεκοµένων στη σχολική πράξη µεταβάλλεται, καθώς οι εκπαιδευόµενοι αναλαµβάνουν έναν πιο ενεργό ρόλο σε ποικίλες επικοινωνιακές περιστάσεις. Κατά συνέπεια, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να υιοθετήσει διαφορετικό ρόλο, περισσότερο εκείνου του εµψυχωτή, του συν-ερευνητή και συνεργάτη των µαθητών. Με άλλα λόγια, από τους εκπαιδευτικούς προσδοκάται να παρέχουν στους µαθητές τους τις ευκαιρίες να εργαστούν, να σκεφτούν, να συζητήσουν, να υποστηρίξουν, να επιχειρηµατολογήσουν και να αµφισβητήσουν τις κοινωνικές τους εµπειρίες προκειµένου να σχηµατίσουν την δική τους κατανόηση του κόσµου και, κατά συνέπεια, να κατασκευάσουν ενεργά την ταυτότητά τους. Η παροχή στους µαθητές ευκαιριών να αναπτύξουν τις δεξιότητες κριτικού γραµµατισµού τούς δίνει τη δυνατότητα να διαβάζουν τα κείµενα µε πολλούς τρόπους, το οποίο καταλήγει σε πολλαπλούς τρόπους ερµηνείας και κατανόησης (Janks, 2000).
Καθώς οι κοινωνικές ταυτότητες κατασκευάζονται σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια ανάλογα µε ένα µεγάλο εύρος και ποικιλία διαλόγων είναι ανάγκη οι µαθητές να µπορούν να σκέφτονται, να επανεξετάζουν και να αναστοχάζονται πάνω στην δική τους αντίληψη, προκειµένου να ανακατασκευάζουν και να επικαιροποιούν την εικόνα που έχουν για τον κόσµο (Gee, 1990). Η προσπάθεια για ένα τέτοιο εγχείρηµα θεωρούµε πως αξίζει και αποφέρει πολλά µαθησιακά, κοινωνικά και πολιτισµικά οφέλη. Βιβλιογραφία An, Y. & Williams, K. 2010. Teaching with web 2.0 technologies: Benefits, barriers and lessons learned. International Journal of Instructional Technology & Distance Learning, 7: 3. Beck, A. 2005. A place for critical literacy. Journal of Adolescent & Adult Literacy 48: 5, 382 400. Bobish, G. 2011. Participation and pedagogy: Connecting the social web to ACRL learning outcomes. The Journal of Academic Librarianship, 37(1), 54 63. Borthwick, A., Hansen, R., Gray, L., & Ziemann, I 2008. Exploring essential conditions: A commentary, Contemporary Issues in Technology and Teacher Education, 8: 3. Βοσνιάδου, Σ. (2001). Πώς µαθαίνουν οι µαθητές. Ηλ. Διεύθ.: http://www.ibe.unesco.org/publications/educationalpracticesseriespdf/prac07gr.pdf. Dawley, L. 2009. Social network knowledge construction: Emerging virtual world pedadogy. On The Horizon 17(2), 109-121. Gee, J.P. 1990. Orality and literacy: From the savage mind to ways with words. Στο J. P. Gee Social linguistics and literacy: Ideology in discourses. London: Falmer Press. Γκουντούµα, Μ. & Κουκλατζίδου, Μ. 2013. «Η αξιοποίηση των web 2.0 εργαλείων σε προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης», ηλ. διεύθ.: http://di.ionio.gr/cie/images/documents13/cie2013_proceedings/praktika.html. Gkountouma, M. & Kouklatzidou, M. 2013. E-class and web 2.0 tools: designing an environmental project for primary education students. Waterford Institute of Technology, EUTIC. Gray, K., Thompson, C., Sheard, J., Clerehan, R. & Hamilton, M. 2010. Students as Web 2.0 authors: Implications for assessment design and conduct, Australasian Journal of Educational Technology, 26(1), 105-122. Hagood, M. 2002. Critical literacy for whom?. Reading Research and Instruction 41: 3: 247 64. Hicks, A., & Graber, A. 2010. Shifting paradigms: Teaching, learning, and Web 2.0. Reference Services Review, 38(4), 621 633. Janks, H. 2000. Domination, access, diversity and design: A synthesis model for critical literacy education. Educational Review 52: 2: 175 86. Jimoyiannis, A. 2010. Integrating Web 2.0 in education: Towards a framework for Pedagogy 2.0. Στο R. Hackney & C. Evans (eds.). Web 2.0 Conference Abstracts. London: Brunel University.
Kapitzke, C. 2001. Information literacy: The changing library. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 44(5), 450 456. Κόµης, Β. & Ντίνας Κ. 2011. Μελέτη για την αξιοποίηση των ΤΠΕ στη διδασκαλία της γλώσσας και της λογοτεχνίας στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση: γενικό πλαίσιο και ιδιαιτερότητες, ηλ. διεύθ.: http://www.greeklanguage.gr/node/803 Lewison, M., A.S. Flint, & K. Van Sluys. 2002. Taking on critical literacy: The journey of newcomers and novices. Language Arts 79: 5, 382 92. Luke, A. 2012. Critical Literacy: Foundational Notes. Theory Into Practice 51:1, 4-11. Luke, A., & Kapitzke, C. 1999. Literacies and libraries: Archives and cybraries. Pedagogy, Culture, & Society, 7(3), 467 491. Luo, L. 2010. Web 2.0 integration in information literacy instruction: An overview. The Journal of Academic Librarianship, 36(1), 32 40. McLoughlin, C., & Lee, M. J. W. 2010. Personalised and self-regulated learning in the Web 2.0 era: International exemplars of innovative pedagogy using social software. Australasian Journal of Educational Technology, 26(1), 28-43. Neophytou, L. & Valiandes, S. 2013. Critical Literacy needs teachers as transformative leaders. Reflections on teacher training for the introduction of the (new) Modern Greek language curriculum in Cyprus. Curriculum Journal 24:3, 412-426. O'Reilly, T., 2009. What is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software, ηλ. διεύθ.: http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web- 20.html. Petrucco, C. 2010. Wikipedia as training resource for developing digital competences. International Journal of Digital Literacy and Digital Competence 1(3), 29 35. Raman, M., Ryan, T., & Olfman, L. 2005. Designing knowledge management systems for teaching and learning with wild technology. Journal of Information Systems Education, 16(3), 311-320. Redecker, C., 2009. Review of Learning 2.0 Practices: Study on the Impact of Web 2.0 Innovations on Education and Training in Europe, ηλ. διεύθ.: http://ftp.jrc.es/eurdoc/jrc49108.pdf Robinson, E., and S. Robinson. 2003. What does it mean? Discourse, text, culture: An introduction. Sydney: McGraw-Hill. Τριλιανός, Α. Θ. (2009). Η κριτική σκέψη και η διδασκαλία της. Αθήνα: Περιβολάκι & Ατραπός. Wesch, M. 2008. A vision of students today (and what teachers must do), ηλ. διεύθ.: http://www.britannica.com/blogs/2008/10/a-vision-of-students-today-what-teachers-must-do/ Χατζησαββίδης, Σ. & Αλεξίου, Μ. 2012. Μεθοδολογία και διαδικασίες ανάπτυξης εκπαιδευτικών σεναρίων στα Γλωσσικά µαθήµατα. Μελέτη για τον σχεδιασµό, την ανάπτυξη και την εφαρµογή σεναρίων και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων για τη διδασκαλία της γλώσσας και λογοτεχνίας στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση: στο πλαίσιο του τυπικού γραµµατισµού, για διαθεµατικές διδακτικές πρακτικές, για ηµιτυπικές και άτυπες σχολικές πρακτικές, µε διαδραστικούς πίνακες και φορητούς υπολογιστές. Θεσσαλονίκη. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.