ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Στο τρίτο και τελευταίο µέρος αυτο του βιβλίου θα εξετάσουµε την εθνική τα τιση και τις προοπτικές της στο σ γχρονο κ σµο, και ειδικ τερα στις πρ σφατες εξελίξεις που οριοθετο ν την παγκοσµιοποίηση. Μέχρι τώρα είδαµε τις δυναµικές της εθνικής τα τισης στην εποχή του εθνικισµο, µια περίοδο που η διαλεκτική του τοπικο µε το διεθνές ανέδειξε τα εθνικά κράτη ως κυρίαρχες οντ τητες και κανονιστικά µοντέλα διαχείρισης των λαών, αλλά και την εθνικιστική ιδεολογία ως µια απ τις ισχυρ τερες της νεωτερικής περι δου. Σήµερα, στη σ γχρονη αρθρογραφία αναφέρεται έντονα µια άλλη περίοδος και διαδικασία αυτή της παγκοσµιοποίησης, που έχει επιφέρει πολλές και σηµαντικές αλλαγές στην ζωή των ανθρώπων στα τέλη του εικοστο αιώνα. Πρ κειται για µια διαδικασία που απ τη µία επηρεάζει τους περισσ τερους τοµείς της ανθρώπινης ζωής αν χι λους και απ την άλλη χαρακτηρίζεται απ έντονη αµφισηµία σον αφορά στην κατε θυνση των αλλαγών, εννοώντας τι µπορεί να έχουν τ σο θετικές σο και αρνητικές πλευρές και συνέπειες. Ένα χαρακτηριστικ αυτής της περι δου είναι οι έντονες πολιτικές αλλαγές και οι νέες µορφές συγκρο σεων στο εσωτερικ των χωρών αλλά και µεταξ τους. Αυτές υποστηρίζεται συχνά πως µειώνουν την ισχ του εθνικισµο και ασκο ν µεγάλη επιρροή στις ταυτ τητες των ατ µων, και στις εθνικές τους ταυτ τητες ειδικ τερα. Είναι λοιπ ν απαραίτητο να εξετάσουµε τις συνέπειες της παγκοσµιοποίησης στο σχηµατισµ και δ ναµη των εθνικών ταυτίσεων, ώστε να έχουµε µια ολοκληρωµένη εικ να της εθνικής ταυτ τητας. Αυτ είναι και το αντικείµενο του τρίτου µέρους της παρο σας µελέτης, η οποία θα χωριστεί σε τρία κεφάλαια. Στο κεφάλαιο 5, που είναι και το εισαγωγικ στην παγκοσµιοποίηση, θα παρουσιάσουµε τον ορισµ εργασίας για την παγκοσµιοποίηση. Στο κεφάλαιο 6 θα αναλυθο ν οι αλλαγές και οι προοπτικές του εθνικο κράτους. Για το σκοπ αυτ θα δο µε πρώτα το κράτος και τη συζήτηση σχετικά µε τους θεωρο µενους µετασχηµατισµο ς του και στη συνέχεια [ 191 ]
MEPOΣ TPITO θα απαντήσουµε στο ερώτηµα αν και σε ποιο βαθµ υπάρχουν αλλαγές στους µηχανισµο ς εντ ς των κρατών που συντελο ν στη διαδικασία της εθνικής τα τισης. Έτσι, θα εξετάσουµε την εθνική ταυτ τητα σε σχέση µε το εθνικ κράτος και τις αλλαγές του που προήλθαν απ την παγκοσµιοποίηση. Τέλος, στο έβδοµο κεφάλαιο θα επιχειρήσουµε να διαγράψουµε τις προοπτικές των εθνικών ταυτοτήτων σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση, ανεξάρτητα απ τα εθνικά κράτη και το µέλλον τους, αλλά σε συνάρτηση µε τις ειδικές συνθήκες που χαρακτηρίζουν την περίοδο της παγκοσµιοποίησης. Σε αυτ θα απαντήσουµε και στο ερώτηµα αν η σ γχρονη εποχή συνιστά µια εποχή παγκοσµιοποίησης. Αυτ ς είναι και ο ένας λ γος που θα χρησιµοποιήσουµε στο εξής τη φράση εντ ς εισαγωγικών: µε τη φράση αυτή αναφερ µαστε σε µια περίοδο που κυριαρχο ν οι διαδικασίες της αλλά και ο δηµ σιος Λ γος γ ρω απ αυτήν, θέτοντας ταυτ χρονα το ερώτηµα αν αυτ αρκεί για να µιλάµε για µια εποχή παγκοσµιοποίησης και µάλιστα σε αντιδιαστολή µε την εποχή του εθνικισµο. [ 192 ]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ Hσυζήτηση για την παγκοσµιοποίηση είναι ιδιαίτερα ευρεία και σηµαντική, αλλά και πολ πρ σφατη. Ο ίδιος ο ρος παγκοσµιοποίηση (globalisation) χρησιµοποιείται ευρέως τις τελευταίες δ ο δεκαετίες περίπου, αν και αναφέρεται ήδη απ τη δεκαετία του 60. Είναι ενδεικτικ τι η British Library of the Political and Economic Science (η βιβλιοθήκη του διάσηµου βρετανικο πανεπιστηµίου London School of Economics) είχε το 2002 στους καταλ γους της 492 τίτλους που περιείχαν τη λέξη παγκοσµιοποίηση απ αυτο ς, µ λις πέντε είχαν εκδοθεί την περίοδο 1988-89 και οι υπ λοιποι απ το 1989 και µετά, αυξαν µενοι µε ρυθµο ς γεωµετρικής προ δου κάθε χρ νο. Το αυξαν µενο και έντονο ενδιαφέρον για την παγκοσµιοποίηση δεν περιορίζεται σε ένα επιστηµονικ πεδίο: στην πραγµατικ τητα αποτελεί τη λέξη-κλειδί σε µια σειρά συγγενών επιστηµονικών πεδίων, πως η Kοινωνιολογία, η Πολιτική Eπιστήµη, τα Oικονοµικά, οι ιεθνείς Σπουδές κλπ. εν περιορίζεται µως αυτ το ενδιαφέρον ο τε και στον ακαδηµαϊκ χώρο, καθώς γίνεται σχεδ ν καθηµερινή αναφορά σε αυτήν απ πολιτικο ς, δηµοσιογράφους, επαγγελµατίες ή και απλο ς πολίτες. Υπάρχουν ποικίλες ερµηνείες για το φαιν µενο της παγκοσµιοποίησης καθώς και επιµέρους πλευρές που µπορεί κανείς να επικεντρώσει. Επίσης, πέραν της πρ σφατης χρήσης της στο επιστηµονικ και καθηµεριν λεξιλ γιο, αφορά πεδία και ζητήµατα που έχουν ήδη απασχολήσει εδώ και καιρ την επιστηµονική κοιν τητα και, σε κάποιο βαθµ, τους πολιτικο ς. Αυτοί οι λ γοι δυσχεραίνουν τη δηµιουργία εν ς ορισµο της παγκοσµιοποίησης που να είναι πλήρης, κατανοητ ς αλλά και σ ντοµος. Για να ξεπεράσουµε αυτή τη δυσκολία, [ 193 ] 13 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
KEΦAΛAIO 5 θα ξεκινήσουµε µε µια σ ντοµη περιγραφή της σ γχρονης επιστηµονικής συζήτησης και των βασικ τερων επιχειρηµάτων για την παγκοσµιοποίηση, ο τως ώστε να έχουµε µια εικ να των ζητηµάτων στα οποία αναφέρεται. Στη συνέχεια θα δώσουµε τον ορισµ της παγκοσµιοποίησης που προτείνουµε και που θα αποτελέσει το αναλυτικ εργαλείο για την εξέταση της εθνικής ταυτ τητας στη συνέχεια. πως και µε τον εθνικισµ, δε θα παρουσιάσουµε τον ορισµ της παγκοσµιοποίησης σε µια πρ ταση του τ που «Η παγκοσµιοποίηση είναι», αλλά σε µια εν τητα που θα παρουσιάζει αναλυτικά τα καθ-οριστικά χαρακτηριστικά της παγκοσµιοποίησης. Βεβαίως, έτσι δεν θα το λ σουµε το πρ βληµα της συντοµίας του ορισµο, αλλά πιστε ουµε τι είναι σηµαντικ τερη η πλήρης και κατανοητή παρουσίαση του φαινοµένου. À π O ªπO Oπ Oπως αναφέρθηκε παραπάνω, θα ήταν λάθος να εντάξουµε την παγκοσµιοποίηση σε ένα µ νο αναλυτικ πεδίο καθώς σχετίζεται, άµεσα ή έµµεσα, µε τις περισσ τερες εµπειρίες και δραστηρι τητες των πολιτών. Ο Nederveen Pieterse (1995β: 45) λέει χαρακτηριστικά τι είναι µάλλον προτιµ τερο να µιλάµε για παγκοσµιοποιήσεις στον πληθυντικ, γιατί µπορο µε να προσδιορίσουµε τ σες παγκοσµιοποιήσεις σοι είναι και οι επιστηµονικοί κλάδοι που ασχολο νται µ αυτήν, και είναι λοι τους σχετικοί. Αυτή η παρξη πολλών διαστάσεων είναι σε κάποιο βαθµ υπε θυνη για τη δυσκολία του ορισµο της παρ λ αυτά, ακριβώς µέσα απ την πολυδιάστατη ανάλυση και τη συστηµατοποίηση µπορεί κανείς να προσεγγίσει πληρέστερα µια διαδικασία που καλ πτει τ σες πολλές πλευρές της πολιτικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής. Υπάρχουν πολλοί τρ ποι να ταξινοµήσει κανείς τα διάφορα επιχειρήµατα και ορισµο ς που έχουν προταθεί για την παγκοσµιοποίηση και ήδη αρκετοί µελετητές έχουν προβεί σε κατηγοριοποιήσεις ανάλογα µε τα κριτήρια που θέτουν 1. Ταυτ χρονα υπάρχει και µια συζήτηση για τον ίδιο τον ρο παγκοσµιο- 1. Ενδεικτικά: µία απ τις πιο συνηθισµένες ταξινοµήσεις είναι ανάµεσα σε σκεπτικιστές και υποστηρικτές. Αυτ το διαχωρισµ ακολουθο ν οι Held και McGrew (2000) σε µια έξοχη σ νοψη των επιχειρηµάτων, που παρουσιάζουν βασικές απ ψεις σκεπτικιστών και υποστηρικτών σε κάθε µία απ τις επιµέρους θεµατικές/πεδία αναφοράς (οικονοµία, οικολογία, σχέσεις εξουσίας κλπ.). Βέβαια, η παραπάνω ταξιν µηση είναι περισσ τερο σχηµατική και φαίνεται να σκιάζει το γεγον ς τι στην πραγµατικ τητα οι µελετητές δεν είναι είτε σκεπτικιστές είτε υποστηρικτές σε λους τους τοµείς και άρα είναι δ σκολο να τοποθετηθο ν σε µία απ τις δ ο κατηγορίες γενικά. Άλλοι ακολουθο ν µια ταξιν µηση µε βάση το µοντέλο ανάλυσης, την προσέγγιση που ακολουθείται. Ο Sklair (1999), για παράδειγµα, ταξινοµεί τα επιχειρήµατα µε βάση τις εξής τέσσερις προ- [ 194 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH ποίηση και τη διάκρισή της απ τη διεθνοποίηση (internationalisation) 2. Επί του παρ ντος, θα παρουσιάσουµε ορισµένους θεωρητικο ς που είτε θεωρο νται κλασικοί στο χώρο αυτ είτε τα επιχειρήµατά τους βρίσκουν ευρεία απήχηση φυσικά η παρουσίαση αυτή δεν θα είναι εξαντλητική, αλλά σο το δυνατ ν αντιπροσωπευτική. Η ταξιν µηση που θα ακολουθήσουµε για το σκοπ αυτ χωρίζει τους θεωρητικο ς σε δ ο κατηγορίες ανάλογα µε το π σες διαστάσεις της παγκοσµιοποίησης ακολουθο ν για τον ορισµ της. Η µία κατηγορία είναι µονοδιάστατη και οικονοµική, και η άλλη είναι πολυδιάστατη. Η ταξιν µηση αυτή βασίζεται στο γεγον ς τι, αφεν ς, οι προσεγγίσεις που εστιάζουν σε µια πλευρά της παγκοσµιοποίησης αναφέρονται συνήθως στην οικονοµική και, αφετέρου, τα οικονοµικά επιχειρήµατα συνήθως αντιµετωπίζονται ή αµφισβητο νται απ θεωρητικο ς της πολυδιάστατης κατηγορίας. σεγγίσεις: των παγκ σµιων συστηµάτων (world-systems approach), του παγκ σµιου πολιτισµο (global culture approach), της παγκ σµιας κοινωνίας (global society approach), και του παγκ σµιου καπιταλισµο (global capitalism approach). Η πρώτη είναι οικονοµική, η δε τερη και η τρίτη πολιτισµικές η τέταρτη, που παρουσιάζει το επιχείρηµα του ιδίου του Sklair, εστιάζει στο οικονοµικ πεδίο, αλλά αναλ ει και το πολιτισµικ και πολιτικ. Αυτά τα τέσσερα πεδία θα συναντήσουµε και στον Halliday (2001, κεφάλαιο 3) κάτω απ τους τίτλους ηγεµονική αισιοδοξία (hegemonic optimism), φιλελε θερη µεταρρ θµιση (liberal reform), νέος αντι-ιµπεριαλισµ ς (new anti-imperialism), και νέος µεσαίωνας ( new middle-ages ). Τέλος, άλλο παράδειγµα ταξιν µησης ακολουθεί ο Beck (2000), που χωρίζει τους θεωρητικο ς ανάλογα µε τον αριθµ των διαστάσεων της παγκοσµιοποίησης που αναλ ουν. Έτσι, τους χωρίζει σε δ ο κατηγορίες: αυτο ς που ακολουθο ν µία διάσταση ως κεντρική ( πως ο Wallerstein που εστιάζει στον καπιταλισµ, οι Rosenau και Gilpin, που εστιάζουν στις διεθνείς σχέσεις και τα εθνικά κράτη κλπ.) και αυτο ς που υποστηρίζουν τι η παγκοσµιοποίηση είναι συνάρτηση της ανάλυσης πολλών αιτιών και πεδίων (π.χ. Robertson, Appadurai, Albrow, Featherstone, Lash, Urry). 2. Καθώς οι δ ο ροι δεν είναι πάντα σαφώς διαχωρισµένοι και ενίοτε χρησιµοποιο νται εναλλάξ, πολλοί εκφράζουν την αναγκαι τητα αυτο του διαχωρισµο, αν και µε διαφορετικά κριτήρια. Οι Hirst & Thompson (1999), για παράδειγµα, αµφισβητο ν την λη ιδέα της παγκοσµιοποίησης µε την έννοια τι δεν υπάρχει τίποτε παγκ σµιο (global) που να διακρίνει τη σ γχρονη οικονοµία και κοινωνία υποστηρίζουν δε τι ο ρος διεθνές (international) ορίζει ικανοποιητικά τη σ γχρονη εποχή. Άλλοι πάλι δίνουν έµφαση στη διαφορετικ τητα του διεθνο ς απ το παγκ σµιο και υποστηρίζουν τι βρισκ µαστε ξεκάθαρα σε µια καινο ρια παγκοσµιοποιηµένη εποχή. Ο Castells και ο Sclair ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Ο Castells (2000α: 101) µιλά για µια global economy ως διαφορετικής της world economy (που υπήρχε απ τον 16ο αιώνα), και ο Sklair (1999: 323) τονίζει τη χρησιµοποίηση της πα λας στη λέξη δι-εθνικ ς (inter-national), ώστε να διαφαίνεται η κυριαρχία των εθνικών κρατών στην περίοδο αυτή που προηγείται ξεκάθαρα της παγκοσµιοποίησης, µια περίοδο που χαρακτηρίζεται ακριβώς απ την έλλειψη αυτής της κυριαρχίας. [ 195 ]
KEΦAΛAIO 5 OÈÎÔÓÔÌÈÎ appleúôûâáá ÛÂÈ Oι προσεγγίσεις που είναι αποκλειστικά ή κατά κ ριο λ γο οικονοµικές επικεντρώνουν στον καπιταλισµ και το σ στηµα της ελε θερης αγοράς ως το αντικείµενο ανάλυσής τους και, συχνά, της κριτικής τους. Βέβαια, καθώς ο καπιταλισµ ς δεν είναι κάτι καινο ριο, υποστηρίζεται επίσης τι η διαδικασία της παγκοσµιοποίησης υπάρχει εδώ και πολ καιρ συνεπώς, συναντάµε και απ ψεις που εστιάζουν στις οµοι τητες της σηµερινής εποχής µε παλαι τερες περι δους της νεωτερικ τητας που υπήρχαν µεγάλα ανοίγµατα στη διεθνή αγορά. Άλλωστε και η ίδια η ιδέα µιας παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας τίθεται υπ αµφισβήτηση, στη βάση τι δεν πρ κειται για µια πραγµατικά παγκ σµια οικονοµία, αλλά για µια τριµερή κυριαρχία των ισχυρών οικονοµικά περιοχών της Ευρώπης, της Ιαπωνίας και της Β ρειας Αµερικής. Βασική θέση ανάµεσα στις οικονοµικές προσεγγίσεις κατέχει ο Immanuel Wallerstein (1979) και η διάσηµη θεωρία του περί παγκ σµιων συστηµάτων (world systems theory) που πλέον είναι περισσ τερο µια σχολή παρά µια απλή θεωρία. Η θεωρία των παγκ σµιων συστηµάτων µπορεί να συνοψιστεί ως εξής: κάθε κοινωνία, και οικονοµία βεβαίως, είναι τοποθετηµένη σε ένα σ στηµα, το παγκ σµιο καπιταλιστικ σ στηµα. Αυτ το σ στηµα έχει τα εξής τρία βασικά χαρακτηριστικά: κοινή αγορά που λειτουργεί µε το κριτήριο της µεγιστοποίησης του κέρδους, διευκ λυνση των δυνάµεων της αγοράς απ τα υπάρχοντα κράτη και υπεραξία/πλε νασµα που προκ πτει απ την εκµετάλλευση. Η εκ- µετάλλευση εδώ δε συντελείται ανάµεσα σε δ ο τάξεις, αλλά ανάµεσα σε τρία επίπεδα: το κέντρο, την περιφέρεια και την ηµι-περιφέρεια. Ουσιαστικά, τα διάφορα κράτη είναι τα υποκείµενα αυτο του διαχωρισµο, καθώς αυτά διαφοροποιο νται ανάλογα µε το διεθνή, πλέον, καταµερισµ εργασίας που τα τοποθετεί σε καθένα απ αυτά τα επίπεδα 3. Οι χώρες του κέντρου (Β ρεια Αµερική, υτική Ευρώπη, κυρίως, αλλά και Ιαπωνία) είναι αυτές που ιστορικά έχουν εκµεταλλευτεί φτωχές, υπανάπτυκτες ή αναπτυσσ µενες, χώρες της περιφέρειας (Αφρική, Κεντρική και υτική Ασία) και της ηµι-περιφέρειας (Λατινική Αµερική, Ανατολική Ασία), και συνεχίζουν να τις εκµεταλλε ονται χρησι- µοποιώντας τη µία ενάντια στην άλλη, δηλαδή µετακινώντας τις οικονοµικές και επιχειρηµατικές τους δραστηρι τητες απ τη µία χώρα στην άλλη, απ την περιφέρεια στην ηµιπεριφέρεια και ο τω καθεξής, σ µφωνα µε το κριτήριο των 3. Αυτ δε σηµαίνει τι οι ταξικές διαφορές ή οι συγκρο σεις εντ ς των κρατών καταργο νται ή χάνουν τη σηµασία τους. Απεναντίας, στο εσωτερικ των χωρών το καπιταλιστικ σ στηµα δη- µιουργεί και αναπαράγει ταξικο ς διαχωρισµο ς. Η παγκοσµιοποίηση µως δηµιουργεί και ανάλογους διαχωρισµο ς σε διεθνές επίπεδο, εφ σον πρ κειται για καπιταλισµ µεν, παγκ σµιο δε. [ 196 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH χαµηλών µισθών και της παρξης πρώτων υλών, µε στ χο τη µεγιστοποίηση του κέρδους. Έτσι, σ µφωνα µε αυτή τη θεωρία, αυτ το σ στηµα του παγκ σµιου καπιταλισµο παράγει µεν πλο το και ευηµερία για τις χώρες του κέντρου και φτώχεια και ανισ τητα για αρκετές άλλες, παράγει µως και πολλές συγκρο σεις και αιτίες συγκρο σεων. Ο Wallerstein δε χρησιµοποίησε τον ρο παγκοσµιοποίηση για να εισάγει τη θεωρία του, που άλλωστε πρωτοπαρουσιάστηκε στα µέσα της δεκαετίας 70, αλλά µιλά για παγκ σµιο σ στηµα και παγκ σµιο καπιταλισµ, ή αναφέρεται στο εθνικ και το διεθνές ως τα δ ο στοιχεία της διάκρισης ανάµεσα στο παγκ σµιο και το επιµέρους. Βεβαίως, µως, η ανάλυσή του αναφέρεται στον παγκ σµιο καταµερισµ της εργασίας και είναι κλασική µέσα στη βιβλιογραφία για την παγκοσµιοποίηση. Μια άλλη πολ σηµαντική οικονοµική προσέγγιση είναι αυτή των Hirst και Thompson οι οποίοι µε το βιβλίο τους Globalisation in Question (1999) πραγ- µατικά θέτουν την παγκοσµιοποίηση σε αµφισβήτηση ( πως υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου). Η προσέγγισή τους επικεντρώνεται στην οικονοµία γιατί, πως αναφέρουν, είναι η προϋπ θεση για άλλες εξελίξεις (πολιτικές, κοινωνικές κλπ.). Γι αυτο ς η παγκοσµιοποίηση είναι ταυτ σηµη µε τη διεθνή καπιταλιστική οικονοµία, µια οικονοµία που δεν είναι χωρίς προηγο µενο αλλά, απεναντίας, στηρίζεται στη βιοµηχανική οικονοµία της νεωτερικ τητας που γενικε τηκε απ το 1860 και µετά. Στην πραγµατικ τητα, υποστηρίζουν, το ση- µεριν σ στηµα της ελε θερης αγοράς είναι λιγ τερο ανοιχτ σε ορισµένες παραµέτρους του απ την αγορά της Belle Époque. Επίσης υποστηρίζουν τι η παγκ σµια οικονοµική δραστηρι τητα συγκεντρώνεται στις χώρες της G3 ( υτική και Κεντρική Ευρώπη, Β ρεια Αµερική και Ιαπωνία), ενώ ο Τρίτος Κ σµος παραµένει περιθωριοποιηµένος ως προς το εµπ ριο και τις επενδ σεις. Αντιτίθενται σθεναρά στην ευρέως διαδεδοµένη άποψη που θέλει τις σηµερινές παγκ σµιες αγορές να βρίσκονται πέρα απ κάθε δυνατ τητα ρ θµισης και ελέγχου, αντιπροτείνοντας τι οι χώρες της G3 δεν έχουν απολέσει την ικαν τητα να ασκο ν ισχυρές πολιτικές-κυβερνητικές πιέσεις στις αγορές και τους οικονοµικο ς παράγοντες. Παροµοίως, κριτικάρουν την (αφετηριακά οικονο- µική) άποψη τι η παγκοσµιοποίηση είναι ένα τετελεσµένο και αναπ φευκτο γεγον ς που δε µπορεί να κυβερνηθεί αυτή η άποψη, θεωρο ν οι Hirst & Thompson, χι απλά αγνοεί τις πολιτικές δυνατ τητες, επιλογές και προσπάθειες για να ελεγχθεί η παγκ σµια οικονοµία, αλλά και τις αποδυναµώνει. Την άποψη τι παγκοσµιοποίηση σηµαίνει τη δηµιουργία µιας παγκ σµιας καπιταλιστικής αγοράς συµµερίζεται και ο John Gray. Στο βιβλίο του The False Dawn (1998) αφιερώνει κι αυτ ς µεγάλο µέρος της ανάλυσής του στην περίοδο των µεγάλων µεταρρυθµίσεων στην Αγγλία (1870-1914), µε διαφορετικ κριτή- [ 197 ]
KEΦAΛAIO 5 ριο µως απ τους ανωτέρω θεωρητικο ς. Ο Gray συµφωνεί µε την κριτική που ασκο ν οι Hirst και Thompson στις θεωρίες της υπερ- παγκοσµιοποίησης (hyper-globalisation theories) 4 και τις επιπτώσεις τους στην πολιτική 5, µως θεωρεί τι αυτή η κριτική παραβλέπει το γεγον ς τι η ένταση και έκταση των οικονοµικών µεταβολών που έχουν συντελεστεί καθιστο ν την παγκοσµιοποίηση µια διαδικασία χωρίς προηγο µενο, αλλά και το γεγον ς τι, πως υποστηρίζει, ο κ σµος έχει γίνει πραγµατικά µη διαχειρίσιµος-κυβερνήσιµος. Ο Gray συγκρίνει τη σ γχρονη οικονοµία της αγοράς µε το laissez-faire της εποχής εκείνης, και καταλήγει σε δ ο σηµαντικά συµπεράσµατα. Το ένα είναι τι «το laissez-faire πρέπει να σχεδιάζεται κεντρικά.... δεν είναι ένα δώρο της κοινωνικής εξέλιξης» είναι µάλλον το αποτέλεσµα µιας διαδικασίας πολιτικο σχεδιασµο που έχει δηµιουργηθεί ή ενισχυθεί απ τις αντίστοιχες παρεµβάσεις και νοµοθετικές ρυθµίσεις των κρατών, «του οποίου το αποτέλεσµα µπορο µε να γνωρίζουµε εκ των προτέρων» (1998: 16, 17). Αυτ µας οδηγεί στο δε τερο συµπέρασµα τι, πως η Belle Époque οδήγησε ή κατέληξε σε σοβαρή κοινωνική αστάθεια και αναταραχή, το ίδιο µπορεί να συµβεί και ως συνέπεια της παγκοσµιοποίησης. πως υποστηρίζει, η ενσωµάτωση λων των οικονοµιών του κ σµου σε µία παγκ σµια κοινή αγορά είναι «µια Ουτοπία που ποτέ δεν µπορεί να πραγµατοποιηθεί το κυνήγι της έχει ήδη προκαλέσει κοινωνικές µετατοπίσεις και οικονοµική και πολιτική αστάθεια σε µεγάλο βαθµ» (1998: 2). Κι αυτ είναι κάτι που επίσης θεωρεί χωρίς προηγο µενο: την κατάρρευση των κοινωνικών δοµών που είναι ήδη προφανής στις ανεπτυγµένες χώρες. Τίθεται βεβαίως το ερώτηµα: αν η παγκοσµιοποίηση σχετίζεται µε τον καπιταλισµ τ τε τι την διακρίνει απ αυτ ν; Ο καλ τερος τρ πος να απαντηθεί το ερώτηµα είναι παρουσιάζοντας την άποψη του Leslie Sklair. Κατά πρώτον, στην εποχή της παγκοσµιοποίησης ο καπιταλισµ ς διαρκώς απλώνεται σε ολοένα και περισσ τερες περιοχές του πλανήτη. Σ µφωνα µε τον Sklair (1999), το παγκ σµιο σ στηµα στηρίζεται σε υπερεθνικές (transnational) πρακτικές. Αυτές οι υπερεθνικές πρακτικές χωρίζονται σε τρεις σφαίρες που η κάθε µία στηρίζει τη λειτουργία της σε κάποιο θεσµ : η οικονοµική σφαίρα, που στηρί- 4. Ο ρος hyper-globalisation έχει χρησιµοποιηθεί απ τον Held και αναφέρεται στους ενθουσιώδεις υποστηρικτές λων ή των περισσοτέρων διαδικασιών της παγκοσµιοποίησης, πως ο Ohmae, o Reich κλπ. Για µια κριτική αυτών των θεωριών δείτε PERRATON, GOLDBLATT,HELD and MCGREW (1997), The Globalisation of Economic Activity, New Political Economy, 2 (2): 257-77. Επίσης, για την κριτική του Gray στους Hirst & Thompson δείτε Gray 1998: 63-67. 5. ηλαδή τι προκαλο ν επιπρ σθετη απογοήτευση σον αφορά στις δυνατ τητες ελέγχου της παγκοσµιοποίησης και προσφέρουν άλλοθι στους πολιτικο ς για την έλλειψη πρωτοβουλιών για τη ρ θµιση των αγορών υπέρ των εργαζοµένων και του κοινωνικο συν λου. [ 198 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH ζεται απ τις υπερεθνικές επιχειρήσεις, η πολιτική σφαίρα, που στηρίζεται απ την υπερεθνική καπιταλιστική τάξη, και η πολιτισµική σφαίρα, που στηρίζεται απ την ιδεολογία του καταναλωτισµο. ε τερον, η παγκοσµιοποίηση διαφέρει απ τον παραδοσιακ καπιταλισµ στο τι τα µέλη της καπιταλιστικής τάξης δεν περιορίζονται σε αυτο ς που κατέχουν και ελέγχουν τα µέσα παραγωγής. Η υπερεθνική καπιταλιστική τάξη απαρτίζεται απ τέσσερις οµάδες: αυτο ς που κατέχουν και ελέγχουν τις υπερεθνικές επιχειρήσεις, τους συµµάχους τους στον κρατικ µηχανισµ και τα πολιτικά κ µµατα, τους συµµάχους τους σε επαγγέλµατα µε επιρροή (καθηγητές και διανοο µενοι, ανώτατα στελέχη επιχειρήσεων κλπ.), και τις καταναλωτικές ελίτ (1999: 334). Τέλος, τρίτο διαφοροποιητικ στοιχείο για τον σ γχρονο παγκοσµιοποιηµένο καπιταλισµ αποτελεί, σ µφωνα µε τον Sklair, το γεγον ς τι έχει χαθεί, ή ελαττωθεί, η παραδοσιακά νοο µενη, τουλάχιστον για τους µαρξιστές σχετική αυτονοµία του κράτους να ελέγξει την καπιταλιστική τάξη. Αυτή η ανάλυση των οικονοµικών θεωρήσεων της παγκοσµιοποίησης είναι επαρκής, χι επειδή δεν υπάρχουν άλλες σηµαντικές αλλά επειδή η βασική επιχειρηµατολογία έχει καταδειχτεί. Το κοιν χαρακτηριστικ λων είναι τι τοποθετο ν τον καπιταλισµ στο κέντρο της ανάλυσής τους, αλλά και στο κέντρο της κριτικής τους. Βεβαίως, η οικονοµική διάσταση της παγκοσµιοποίησης είναι κεντρική και δεν λείπει και απ άλλες αναλ σεις, που µως την εντάσσουν ως µία απ τις πολλές άλλες διαστάσεις της. Συνήθως η περιγραφή της οικονοµικής διάστασης στις πολυδιάστατες προσεγγίσεις είναι ακριβής, αλλά αποφε γεται ο ρος καπιταλισµ ς, ακ µη και στην περίπτωση που δεν αντικρο εται η άποψη τι η παγκοσµιοποίηση αναφέρεται στον καπιταλισµ. Έτσι προτιµώνται πιο ουδέτεροι, µη φορτισµένοι ιδεολογικά, ροι, πως παγκ σµια οικονοµία κλπ. Απ την άλλη, αναλ ονται εξίσου, ή και περισσ τερο, άλλες συνιστώσες του φαινοµένου, πως η πολιτισµική και η κοινωνική. Εδώ βασίζεται και η κριτική που ασκείται στις (αποκλειστικά) οικονοµικές προσεγγίσεις τι είναι µον πλευρες και αγνοο ν άλλες σηµαντικές παραµέτρους. Ας δο µε αναλυτικά ορισµένες αντιπροσωπευτικές πολυδιάστατες θεωρήσεις της παγκοσµιοποίησης. ÔÏ È ÛÙ ÙÂ appleúôûâáá ÛÂÈ Yπ τον τίτλο πολυδιάστατες προσεγγίσεις θα εξετάσουµε διάφορα επιχειρήµατα που εξετάζουν τ σο την οικονοµική σο και τις άλλες διαστάσεις ανεξαρτήτως της βαρ τητας που προσδίδουν στην κάθε µία. Αυτ βεβαίως δεν σηµαίνει τι οι οικονοµικές προσεγγίσεις παραγνωρίζουν αυτές τις άλλες πλευ- [ 199 ]
KEΦAΛAIO 5 ρές του ζητήµατος 6, αλλά στις πολυδιάστατες αναλ σεις εµπεριέχονται περισσ τερες της µίας διαστάσεις ως βασικές. Ο Giddens, για παράδειγµα, θεωρεί τι η παγκοσµιοποίηση είναι οικονοµική, πολιτική, πολιτισµική και τεχνολογική, και ο Ulrich Beck µιλά για τη διεθνή, οικονοµική, οικολογική, εργασιακή και πολιτισµική διάσταση της παγκοσµιοποίησης. Οι βασικές δ ο διαστάσεις που αναφέρονται στις περισσ τερες αναλ σεις της παγκοσµιοποίησης είναι της επικοινωνίας/τεχνολογίας και του πολιτισµο άλλωστε, η πρώτη έδωσε ώθηση στη (συζήτηση για) την άλλη. Η ιδέα µιας παγκ σµιας κουλτο ρας έχει τις ρίζες της στη γνωστή σ λληψη του κ σµου απ τον McLuchan ως ένα παγκ σµιο χωρι (global village) στη δεκαετία του 60 7. Η ιδέα αυτή επηρεάστηκε απ τη ραγδαία ανάπτυξη των τεχνολογιών της πληροφορίας και ειδικ τερα απ τη δυνατ τητα των µέσων επικοινωνίας να µεταδώσουν την ίδια εικ να σε λο τον κ σµο ταυτοχρ νως. Υπ αυτή την έννοια, η παγκοσµιοποίηση αρχικά θεωρήθηκε τι θα επιφέρει την οµογενοποίηση, χι µ νο στην οικονοµία αλλά και στην κουλτο ρα. Βέβαια, απ την άλλη, οι κριτικοί αυτής της άποψης χρησιµοποιο ν τον ρο McDonaldisation για να καυτηριάσουν την άποψη της πολιτισµικής παγκοσµιοποίησης και να δείξουν τι δε διαµορφώνεται µια παγκ σµια κοινωνία αλλά µια παγκ σµια αγορά. Πάντως, στο γ ρισµα του 21ου αιώνα, η θέση της οµογενοποίησης έχει σχετικά αποδυναµωθεί, ή µετριαστεί, απ απ ψεις πως του Hannerz 1991) τι δεν αναφερ µαστε πια σε µια παγκ σµια κουλτο ρα οµοι τητας αλλά διαφοράς, ή του Featherstone (1990) που αναφέρεται στην παρξη παγκ σµιων πολιτισµικών ροών. Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών είναι καθοριστικής σηµασίας κατ αρχάς για την ίδια την οικονοµία. Σ µφωνα µε τον Castells, η επανάσταση της τεχνολογίας κατά τον εικοστ αιώνα υπήρξε καθοριστικ εργαλείο για την παγκ σµια αναδιάρθρωση και µετασχηµατισµ του καπιταλιστικο συστήµατος. πως υποστηρίζει, στο νέο επικοινωνιακ τρ πο ανάπτυξης η πηγή της παραγωγικ τητας βρίσκεται στην τεχνολογία που επιτρέπει τη δηµιουργία γνώσης, την επεξεργασία της πληροφορίας και τη µετάδοση των συµβ λων (2000α: 17). Είναι ενδεικτικ τι στις ΗΠΑ, κατά τη δεκαετία του 90, οι βιοµηχανίες-κλειδιά για την οικονοµία (της χρηµατοοικονοµικής δραστηρι τητας και της τεχνολογίας της πληροφορίας) είχαν µια µέση ανάπτυξη της τάξης του 10%, πέντε φορές µεγαλ τερη απ ολ κληρη την οικονοµία οι εταιρείες Internet βρίσκο- 6. πως αναφέρουν και οι Hirst & Thompson, η σηµαντικ τητα της οικονοµικής διάστασης έγκειται στο τι είναι καθοριστική και διαµορφωτική για τις υπ λοιπες. 7. MC LUCHAN (1964), Understanding Media: the Extensions of Man, New York: Macmillan. [ 200 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH νταν στο κέντρο αυτής της ανάπτυξης 8. Έτσι, ο Castells ονοµάζει το νέο οικονοµικ σ στηµα πληροφοριακ καπιταλισµ (informational capitalism) και τη σ γχρονη κοινωνία κοινωνία της πληροφορίας ή των δικτ ων (information[al] or network society) 9. Οι νέες τεχνολογίες έχουν προκαλέσει πολλαπλές εξελίξεις και αντίστοιχες συζητήσεις, πως αυτή σχετικά για την παγκ σµια συνειδητ τητα (global awareness), δηλαδή τη συνειδητή θεώρηση του κ σµου ως εν ς ενιαίου και αλληλοεξαρτώµενου χώρου, είτε αυτ αφορά οικολογικά, πολιτισµικά ή άλλα θέ- µατα. Χαρακτηριστικoί εκπρ σωποι αυτής της άποψης είναι οι Robertson και Giddens. Ο Robertson θεωρεί εξ χως σηµαντικ το γεγον ς της συνειδητ τητας (awareness) τι ο κ σµος σήµερα είναι ένας ενιαίος χώρος. Έτσι, ορίζει την παγκοσµιοποίηση ως τη «συµπ κνωση του κ σµου και εντατικοποίηση της συνείδησής του ως λον» (Robertson 1992: 8), εστιάζοντας έτσι στις έννοιες της αλληλεξάρτησης και της συνειδητ τητας. Παροµοίως, ο Giddens την ορίζει ως την «εντατικοποίηση των παγκ σµιων σχέσεων που συνδέουν τις διάφορες τοπικ τητες µε τέτοιο τρ πο ώστε τοπικά γεγον τα να διαµορφώνονται απ συµβάντα που λαµβάνουν χώρα µίλια µακριά, και αντιστρ φως» (Giddens 1990: 64). Και για τον Appadurai (1990) η ηλεκτρονική επικοινωνία έχει ιδιαίτερη ση- µασία καθώς αποτελεί το µέσο επικοινωνίας, ως επαφής και διαµεσολάβησης, για τις διάφορες διαστάσεις ή διαστήµατα (landscapes) που διακρίνει. Ο Appadurai διακρίνει ανάµεσα σε πέντε αλληλοσχετιζ µενες διαστάσεις παγκ σµιων πολιτισµικών ροών: των εθνών ( ethnoscapes ), των Μέσων ( mediascapes ), των τεχνολογιών ( technoscapes ), των οικονοµικών ( finanscapes ) και των ιδεών ( ideoscapes ) 10. Αυτοί οι τ ποι αποτελο ν αυτ που ο ίδιος ονοµάζει φαντασιακο ς κ σµους 11, δηλαδή «πολλαπλο ς κ σµους που συγκροτο νται απ τις ιστορικά καθορισµένες φαντασίες/φαντασιώσεις ατ µων και οµάδων που βρίσκονται διασκορπισµένοι στον κ σµο» (Appadurai 1990: 296). Χωρίς τα Μέσα δε θα ήταν δυνατ ν να συλλάβει κανείς αυτές τις διαστάσεις. Υπάρχουν και άλλα σηµαντικά θέµατα που απασχολο ν τη σχετική συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση πως, για παράδειγµα, ο ρ λος και η διάκριση ανάµεσα σε πολυεθνικές και υπερεθνικές επιχειρήσεις, η διαλεκτική του τοπι- 8. Για περισσ τερες πληροφορίες δείτε Castells 2000α: 148-9. 9. O Castells κάνει ένα λεπτ διαχωρισµ ανάµεσα σε information και informational society, και χρησιµοποιεί τους ρους εναλλακτικά. είτε γι αυτ το διαχωρισµ Castells 2000α: 100. 10. Ως διαστάσεις ή διαστήµατα τα αναφέρει ο εµερτζής, που µεταφράζει τους αντίστοιχους ρους ως εξής: εθνοδιαστήµατα, επικοινωνιοδιαστήµατα, τεχνοδιαστήµατα, χρηµατοδιαστή- µατα, και ιδεοδιαστήµατα (1996: 288-294). 11. Imagined worlds, παραφράζοντας τις φαντασιακές κοιν τητες (imagined communities) του Benedict Anderson. [ 201 ]
KEΦAΛAIO 5 κο και του παγκ σµιου, αλλά και το πολ σηµαντικ ζήτηµα που αφορά στην απορρ θµιση των εθνικών κρατών και των εθνικών ταυτοτήτων και αποτελεί κεντρική αναφορά στη συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση. Σ αυτά τα θέµατα δε θα αναφερθο µε σε αυτήν την εν τητα, αλλά θα τα αναλ σουµε εκτενώς στο επ µενο κεφάλαιο. Προς το παρ ν θα κλείσουµε αυτή την εν τητα µε µια σ ντοµη αναφορά στη χρονική εµφάνιση της παγκοσµιοποίησης. Οι απ ψεις σχετικά µε το π τε εµφανίστηκε η παγκοσµιοποίηση στο προσκήνιο ποικίλλουν, και µάλιστα ανάλογα µε τον ορισµ της παγκοσµιοποίησης που υιοθετεί ο κάθε µελετητής. Για τον Wallerstein, για παράδειγµα, η λη διαδικασία πρωτοξεκίνησε τον 16ο αιώνα, ταν δηλαδή άρχισε να γεννιέται το καπιταλιστικ σ στηµα. Οι Hirst και Thompson τοποθετο ν τη δηµιουργία του διεθνο ς συστήµατος στα 1870, οπ τε συντελέστηκε η πρώτη και ποιοτική αλλαγή στις επικοινωνίες και την τεχνολογία (δηλαδή µια αλλαγή στο διεθνές εµπ ριο που πλέον τα αγαθά και οι πληροφορίες ταξίδευαν µε τη δ ναµη του ατµο και του ηλεκτρισµο ). Πολλοί είναι οι θεωρητικοί που συνδέουν άµεσα την παγκοσµιοποίηση µε τη νεωτερικ τητα. Έτσι, ο Giddens θεωρεί τι η παγκοσµιοποίηση είναι µια συνέπεια της νεωτερικ τητας, η οποία είναι συµφυής µε τη δηµιουργία παγκοσµιοποίησης, αν και την τοποθετεί χρονικά στη δεκαετία του 60. Παροµοίως ο Beck την τοποθετεί στην στερη νεωτερικ τητα, ενώ ο Robertson εξετάζει σ γχρονες εξελίξεις που πρ σφατα έφεραν τον κ σµο σε πραγµατική επαφή, παρ λο που θεωρεί τι η παγκοσµιοποίηση προηγείται της νεωτερικ τητας, καθώς υπάρχουν κείµενα που αναφέρονται στην ενοποίηση του κ σµου απ τον 2ο αιώνα προ Χριστο. Επίσης, ο ε- µερτζής υποστηρίζει τι «η συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση δεν είναι κάτι ριζικά διαφορετικ απ το διάλογο περί νεωτερικ τητας και µετανεωτερικ τητας, οπ τε η στροφή που σηµειώθηκε στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας δε συνιστά αλλαγή παραδείγµατος µε την αυστηρή και περιορισµένη, τουλάχιστον, έννοια που έδωσε ο Kuhn στους ρους αλλαγή και παράδειγµα» ( ε- µερτζής 1996: 262). Απ την άλλη, ο Castells υποστηρίζει τι η πληροφοριακή κοινωνία διαφέρει απ τη βιοµηχανική και τι η παγκοσµιοποίηση, που ξεκίνησε στα 1950, έχει ήδη αλλάξει την κοινωνία µε την τεχνολογική επανάσταση. Αυτ που προκ πτει πάντως απ τις περισσ τερες απ ψεις είναι η υποβ σκουσα ιδέα πως, ενώ η παγκοσµιοποίηση έχει αρκετά µεγάλο παρελθ ν, έχει αναπτ ξει νέες δοµές και εξελίξεις µ λις στις τελευταίες δεκαετίες. Η ιδιαιτερ τητά της έγκειται στην πυκν τητα, στην κλίµακα και στα πεδία των αλλαγών που εκδηλώθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ο αιώνα. Το µ νο σηµείο στο οποίο δεν υπάρχει διαφωνία είναι Απ πο ; ξεκίνησε η παγκοσµιοποίηση: σε αυτ υπάρχει οµοφωνία τι η παγκοσµιοποίηση αρχικά διαµορφώθηκε µέσω εξελίξεων που έλαβαν χώρα στη ση γενικ τερα, και στις ΗΠΑ ειδικ τερα. [ 202 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH Oƒπ ªO O ªπO Oπ «H παγκοσµιοποίηση δεν παραγκωνίζει και αντικαθιστά οτιδήποτε έχει προηγηθεί. Πρέπει, ταυτ χρονα µε τις καινοτοµίες στην κοινωνία, να δίνουµε προσοχή και στις προφανείς συνέχειες της κοινωνικής και πολιτισµικής ζωής» (Robins 2000: 197). Η παραπάνω επισήµανση του Robins είναι σηµαντική και θα την έχουµε συνεχώς στο µυαλ ταν εξετάζουµε την παγκοσµιοποίηση, πως και οποιαδήποτε άλλη διαδικασία που επηρεάζει τ σο βαθιά την κοινωνία. Λαµβάνοντας αυτ υπ ψην, θα ορίσουµε την παγκοσµιοποίηση και θα προβο µε στην περιγραφή των καθ-οριστικών στοιχείων και διαστάσεων της παγκοσµιοποίησης. Οι διάφορες διαστάσεις που είδαµε ως τώρα συµπεριλαµβάνονται στη συζήτηση για την πολυσ νθετη διαδικασία που αποκαλείται παγκοσµιοποίηση. Κάποιες απ αυτές, µως, είναι είτε πιο σηµαντικές είτε πιο καθοριστικές στη διαµ ρφωση και των άλλων διαστάσεων έτσι λοιπ ν θα περιοριστο µε σε αυτές για να ορίσουµε την παγκοσµιοποίηση. Η βασική και καθοριστική διάσταση της παγκοσµιοποίησης είναι η διάσταση της οικονοµίας. Αυτ γιατί αποτελεί την κινητήριο δ ναµη της παγκοσµιοποίησης, την ουσία της θα λέγαµε, αλλά και γιατί είναι αυτή που διαµορφώνει και επηρεάζει καθοριστικά τις υπ λοιπες. Μάλιστα, οι περισσ τερες διαστάσεις που αναφέρονται αποτελο ν συνέπειες της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης, ή λειτουργο ν συµπληρωµατικά προς αυτήν. Μια απ αυτές τις διαστάσεις που θεωρο µε σηµαντική να αναφερθεί είναι η διάσταση του πολίτη. Η διάσταση του πολίτη αναφέρεται στους πολίτες, τ σο ατοµικά σο και ως µέλη οµάδων. εν είναι µια αυτ νοµη διάσταση, πως αυτή της οικονοµίας, µε την έννοια τι και η ίδια έχει σαφέστατα προκ ψει και επηρεαστεί απ την οικονοµική παγκοσµιοποίηση, σε συνδυασµ βέβαια µε την επανάσταση της τεχνολογίας. Παρ λα αυτά, έχει γίνει ιδιαίτερα σηµαντική και, επιπλέον, απ το 1990 και µετά συχνά οργανώνεται σε αντιπαράθεση µε την οικονοµική. Ας τις δο µε µως αναλυτικά. OÈÎÔÓÔÌÈÎ apple ÁÎÔÛÌÈÔappleÔ ËÛË Hπαγκοσµιοποίηση, στη βασική και καθοριστική της διάσταση, που είναι η οικονοµική, είναι µια διαδικασία που επιφέρει την χωρίς προηγο µενο εξάπλωση της καπιταλιστικής οικονοµίας παγκοσµίως, τη διάχυση της ελε θερης αγοράς σε ολοένα και περισσ τερα µέρη του κ σµου. Το βασικ κριτήριο λειτουργίας σε αυτή τη διαδικασία δεν είναι άλλο απ τη µεγιστοποίηση του κέρδους. Στην παγκοσµιοποίηση το καπιταλιστικ κριτήριο συνεχίζει να εφαρ- [ 203 ]
KEΦAΛAIO 5 µ ζεται στο εσωτερικ των χωρών, ανάµεσα δηλαδή στις διαφορετικές κοινωνικές και παραγωγικές τάξεις πως ίσχυε ως σήµερα στις καπιταλιστικές οικονοµίες, αλλά εφαρµ ζεται και παγκοσµίως ανάµεσα στα κράτη. Εντ ς εν ς κράτους µε καπιταλιστική οικονοµία, η εργατική τάξη ως περιφέρεια στο µοντέλο του Wallertein βρίσκεται σε εξάρτηση απ την καπιταλιστική τάξη. Αυτ κατ αναλογία συµβαίνει και στο παγκ σµιο καπιταλιστικ σ στηµα, που τα κράτη έχουν δ ο επιλογές: είτε να συµµορφωθο ν µε τους καν νες του παιχνιδιο, είτε να αποµονωθο ν/περιθωριοποιηθο ν. Έτσι, η ιδιαιτερ τητα της παγκοσµιοποίησης έγκειται στην παγκ σµια εξάπλωση του καπιταλιστικο συστήµατος. Η οικονοµία λοιπ ν είναι η ουσία της παγκοσµιοποίησης. Βέβαια, πάντα µέσα στην ιστορία ήταν η οικονοµία η ατµοµηχανή των κοινωνιών. µως η κοινωνική ζωή ρυθµιζ ταν µέσω οικονοµικών, πολιτικών και κοινωνικών κριτηρίων και διαδικασιών: η κοινωνική εξέλιξη προέκυπτε µέσω εν ς συνεχο ς παζαρέµατος αυτών των τριών και η εξουσία µοιραζ ταν ανάµεσα στους οικονοµικο ς, κοινωνικο ς και πολιτικο ς δρώντες. Η διαδικασία της παγκοσµιοποίησης, µως, επιφέρει µια κυριαρχία του οικονοµικο έναντι λων των άλλων κριτηρίων. πως χαρακτηριστικά αναφέρει ο εµερτζής, «οι διαδικασίες της παγκοσµιοποίησης συµβάλλουν τα µέγιστα στην ασ µµετρη (ανα)δ - µηση των σχέσεων εξουσίας» (1996: 304). Αυτ που παρατηρο µε στην πρ σφατη αναδ µηση των εξουσιαστικών σχέσεων είναι, χι µ νο η κυριαρχία των οικονοµικών δεδοµένων, αλλά και µια αυξαν µενη απ σταση, και αποστασιοποίηση, απ τις παράπλευρες απώλειες στην ίδια την κοινωνία. Το οικονοµικ στοιχείο αυτονοµείται και κυριαρχεί ολοένα και περισσ τερο πως θα δο µε και στη συνέχεια, αυτή η ανισορροπία και ασυµµετρία προκαλεί κοινωνικές µετατοπίσεις και συγκρο σεις. Ο Beck υποστηρίζει τι η ισορροπία της πρώτης νεωτερικ τητας έχει πλέον παρέλθει, και έχει δώσει τη θέση της στο «ανεξάρτητο βασίλειο της οικονοµικής δραστηρι τητας» (2000: 4). µως, πώς κατέστη αυτ δυνατ ν; Εν πρώτοις, δε θα ήταν υπερβολικ να πο µε τι το πολιτικ στοιχείο παραδ θηκε στο οικονοµικ, δηλαδή τι η διαµεσολάβηση της πολιτικής ανάµεσα στην οικονοµία και την κοινωνία έπαψε να λειτουργεί έστω και στοιχειωδώς υπέρ της κοινωνικής ειρήνης και ευηµερίας αν θεωρήσουµε τι λειτουργο σε ως τέτοια πρωθ στερα. Αυτ δε σηµαίνει τι η πολιτική εξαφανίστηκε ως διά µαγείας. Απεναντίας, συνέχισε να υπάρχει χωρίς µως να διαµεσολαβεί αλλά υιοθετώντας και εξυπηρετώντας το οικονοµικ κριτήριο. πως υποστηρίζουν ο Gray, οι Hirst και Thompson και άλλοι, η παγκοσµιοποιηµένη καπιταλιστική οικονοµία δεν είναι παρά το αποτέλεσµα κεντρικο πολιτικο σχεδιασµο. Η φιλελευθεροποίηση της οικονοµίας δε θα µπορο σε να εξαπλωθεί χωρίς τις [ 204 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH απαραίτητες ρυθµιστικές ενέργειες εκ µέρους των κρατών, ο τε χωρίς την εθελο σια απ συρση των µέτρων που τα ίδια τα κράτη είχαν θεσπίσει για την προστασία των οικονοµιών και κοινωνιών τους. Και βέβαια, στο βαθµ που η οικονοµική παγκοσµιοποίηση έχει διευκολυνθεί απ πολιτικές πρωτοβουλίες και ρυθµίσεις, υποστηρίζουµε (σε αντίθεση εδώ µε τον Gray) τι µπορεί και να ελεγχθεί και να κυβερνηθεί. Προς αυτή την κατε θυνση υπάρχει ισχυρή επιχειρηµατολογία που τονίζει την αυξαν µενη ανισ τητα, την κοινωνική αναταραχή, και τη συνεχώς µειο µενη συναίνεση των πολιτών για τις πολιτικές που εφαρµ ζονται τ σο στο εσωτερικ των κρατών σο και παγκοσµίως (Castells, Hirst & Thompson, Gray κ.ά.). Φυσικά, σηµαντικ ρ λο στις παραπάνω εξελίξεις έχει παίξει και η αποδυνάµωση των κοινωνικών οµάδων ώστε να δραστηριοποιηθο ν συλλογικά και διεκδικητικά, µε αποτέλεσµα να χαθο ν πολλά κοινωνικά κεκτηµένα, τουλάχιστον στην Ευρώπη που οι κοινωνικές διεκδικήσεις ήταν πιο έκδηλες (π.χ. κράτος πρ νοιας). Επιγραµµατικά, θα λέγαµε τι η ιδεολογία της εξατοµίκευσης και ο καταναλωτισµ ς ως προβαλλ µενη κουλτο ρα και τρ πος ζωής αποτελο ν σηµαντικές αιτίες της αποδυνάµωσης αυτής. Καθοριστική υπήρξε επίσης και η απογοήτευση των πολιτών απ την πολιτική. Ας µην ξεχνάµε τι κατά τη µεγαλ τερη διάρκεια της δεκαετίας του 90 και στην πλειον τητα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για παράδειγµα, η διακυβέρνηση του κράτους και η άσκηση της πολιτικής είχε ανατεθεί σε σοσιαλιστικά κ µµατα, που µως εφάρµοσαν νεο-φιλελε θερη πολιτική µε πρ σχηµα την προσαρµογή στην παγκοσµιοποίηση ή ακ µη και στην ίδια την ΕΕ! Αυτή µως είναι µια µεγάλη συζήτηση που δεν µπορεί να ολοκληρωθεί σε αυτή τη µελέτη. Ένα σηµαντικ στοιχείο της µως είναι η απάντηση στο ακ λουθο ερώτηµα: ποια βαθ τερη αιτία βρίσκεται πίσω απ την πρ σφατη κοινωνική αποδυνάµωση και, κυρίως, την πολιτική φιλελευθεροποίηση; Η αιτία που συνέτεινε στην αυξαν µενη διαβρωτικ τητα του οικονοµικο κριτηρίου πάνω στο πολιτικ και κοινωνικ είναι η ιδεολογικοποίηση της παγκοσµιοποίησης. Ο ρος παγκοσµιοποίηση άρχισε να χρησιµοποιείται ευρέως µετά τα πρώτα γεγον τα που συνδέονται µε την ιδεολογικοποίησή της, και συγκεκριµένα µετά το 1989. Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οι αντίπαλοί της χαιρέτησαν το γεγον ς ως µια νίκη του φιλελε θερου καπιταλισµο, που επαινέθηκε ως το µ νο βιώσιµο σ στηµα, το οποίο πλέον θα κυριαρχο σε σε παγκ σµια κλίµακα. Ενδεικτική είναι η ευρεία διάδοση θεωριών που µιλο σαν για το τέλος της ιστορίας (π.χ. Fukuyama). Ταυτοχρ νως, οι σοσιαλιστές, σοσιαλδηµοκράτες και διάφοροι αριστεροί (πολιτικοί, διανοο µενοι, συνδικαλιστές κλπ.), µαζί µε τους υποστηρικτές της ΕΣΣ, ένιωσαν έντονη αµηχανία και σ γχυση εξαιτίας αυτών των απροσδ κητων γεγον των. Αυτ ώθησε τους [ 205 ]
KEΦAΛAIO 5 περισσ τερους είτε να υποµείνουν παθητικά τους εορτασµο ς των αντιπάλων, είτε να τους αποδεχτο ν και να υιοθετήσουν τη νεοφιλελε θερη πρακτική ως απαραίτητο εκσυγχρονιστικ µοντέλο των κοινωνιών τους, χωρίς ταυτ χρονα να αποδεχτο ν και την αντίστοιχη ιδεολογική τοποθέτηση για τους εαυτο ς τους, δηµιουργώντας σ γχυση των ρων και ιδεολογιών (συνέπεια το του ήταν, µεταξ άλλων, η εφαρµογή φιλελε θερων απ σοσιαλιστικές κυβερνήσεις και οι υποστήριξή τους απ τους διανοο µενους της Αριστεράς). Οι πιο ενδεικτικές συνέπειες των παραπάνω, στο ιδεολογικ επίπεδο, είναι δ ο: αφεν ς, η θεώρηση τι ο διαχωρισµ ς αριστεράς-δεξιάς είναι πλέον ανεπίκαιρος και ανεφάρµοστος (γνωστ παράδειγµα ο Τρίτος ρ µος του Giddens), αφετέρου η διάδοση της άποψης τι δεν υπάρχει εναλλακτική επιλογή και, κατά συνέπεια, τι οι πολιτικές που εφαρµ ζονται είναι αναπ φευκτες (παρατηρηθείσα εφαρµογή ο Μ νος ρ µος της υιοθέτησης της παγκοσµιοποίησης σε πολιτικ επίπεδο). Στο επίπεδο της οικονοµίας η συνέπεια είναι η εξάπλωση της ελε θερης αγοράς ως κανονιστικο πλέον προτ που οργάνωσης της οικονοµίας. Η παγκοσµιοποίηση υπήρξε το ιδανικ άλλοθι δεδοµένου τι η χρήση του ρου κάλυπτε άλλους ιδεολογικά φορτισµένους ρους (π.χ. καπιταλισµ ς), και τι υπήρχε σ γχυση στους πολίτες για το τι πραγµατικά σηµαίνει καθώς τα µην µατα και οι ερµηνείες ήταν αντιφατικές, η παγκοσµιοποίηση και η ιδεολογικοποίησή της λειτο ργησαν ως η τέλεια δικαιολογία για την εξάπλωση του καπιταλιστικο συστήµατος παγκοσµίως. Η εξάπλωση της ελε θερης αγοράς δεν ήταν ένα δ σκολο εγχείρηµα στην πράξη, δεδοµένου τι οι κυβερνήσεις των Thatcher και Reagan είχαν ήδη απ τις αρχές της δεκαετίας 80 δείξει το δρ µο προς την περαιτέρω φιλελευθεροποίηση της οικονοµίας και την άρση των εµποδίων στην ελε θερη αγορά 12.Η επιπλέον αξίωση στο νοµα της παγκοσµιοποίησης ήταν προς την κατε θυνση της απορρ θµισης των εγχώριων οικονοµιών και του κράτους πρ νοιας µε το επιχείρηµα, ή πρ σχηµα, τι δε θα µπορο σαν πλέον να συντηρηθο ν αν τα κράτη ήθελαν να είναι ανταγωνιστικά στη διεθνή καπιταλιστική αγορά. Το κράτος, έτσι, αντιµετωπίστηκε ως επιχείρηση ενταγµένη σε ένα διεθνές πλαίσιο ανταγωνιστικών κρατών-επιχειρηµατιών. Κατά συνέπεια, η ανταγωνιστικ τητα προβλήθηκε, και προβάλλεται, ως η νέα αξία, εξυπηρετώντας το βασικ κριτήριο του παγκ σµιου καπιταλισµο : το κριτήριο του κέρδους. Στο βαθµ, λοιπ ν, που το κριτήριο της ανταγωνιστικ τητας συνδέθηκε µε τη λειτουργία του κράτους σαν αυτ να ήταν µια ιδιωτική επιχείρηση, και εν µέσω της σ γχυσης των συνεχών αλλαγών και των διαφ ρων ρητορικών που κυριάρχησαν απ τα 12. Αν και ήδη απ τη δεκαετία του 70 συνέβαιναν σηµαντικές αλλαγές προς αυτήν την κατε θυνση. Για περισσ τερα στοιχεία δείτε Hirst & Thompson 1999: 14-16. [ 206 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH τέλη της δεκαετίας 80 και µετά, παραγκωνίστηκε η διαφορετικ τητα των ρ λων του κράτους και της επιχείρησης ακ µη και σε θεωρητικ επίπεδο: δηλαδή τι για τη µεν επιχείρηση το ζητο µενο µπορεί να είναι η ευρωστία και το ιδιωτικ της συµφέρον, µως για το κράτος το ζητο µενο είναι το δηµ σιο συµφέρον και η κοινωνική γαλήνη. Αυτή η τα τιση ρ λων και κριτηρίων είναι αποτέλεσµα της ιδεολογικοποίησης της παγκοσµιοποίησης. πως µπορεί να παρατηρήσει κανείς, η ιδεολογικοποίηση της παγκοσµιοποίησης προέρχεται απ την ερµηνεία των γεγον των και χι απ τα γεγον τα καθαυτά, και απ τη διάδοση της κάθε ερµηνείας. Βέβαια, έχουν υπάρξει προσεγγίσεις που στέκονται περισσ τερο κριτικά απέναντι στα γεγον τα απ,τι η καθηµερινή ρητορική που αγγίζει τα ρια της προπαγάνδας αφήνει να φανεί. Μια απ αυτές είναι του Huntington, ο οποίος παρατηρεί πως το ενθουσιώδες επιχείρηµα του τέλους της ιστορίας και της διεθνο ς επικράτησης του φιλελευθερισµο που επικράτησε µετά την πτώση του αντίπαλου Σοβιετικο µπλοκ, πάσχει απ την πλάνη της µοναδικής εναλλακτικής ( single alternative fallacy ): «στηρίζεται στην υπ θεση του Ψυχρο Πολέµου τι η µ νη εναλλακτική στον κοµµουνισµ είναι η φιλελε θερη δηµοκρατία και τι η πτώση του πρώτου συνεπάγεται τη διεθνοποίηση του δε τερου» (1996: 63). Επίσης, τα ενθουσιώδη επιχειρήµατα που αναφέραµε αγνοο ν το ρ λο της συγκυρίας στην ιστορία. Η συγκυρία είναι πάντα ένας παράγοντας που επηρεάζει την ιστορική εξέλιξη. Αφορά κάποια γεγον τα τυχαία ή συγκυριακά, που δεν ήταν απαραίτητο να συµβο ν, αλλά η εµφάνισή τους παίζει καταλυτικ ρ λο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγον των (π.χ. η εµφάνιση εν ς χαρισµατικο ηγέτη). Για παράδειγµα, αναφέρει ο Castells τι «ο κ σµος και οι κοινωνίες θα ήταν πολ διαφορετικές αν ο Gorbatchev είχε επιτ χει στην περεστρ ικά του» (2000α: 18). Αυτή, πως και άλλες συγκυρίες, έχουν συχνά ερµηνευτεί ως διαρθρωτικοί µετασχηµατισµοί της διεθνο ς οικονοµίας, συντελώντας έτσι στην ιδεολογικοποίηση της παγκοσµιοποίησης. Ας δο µε µια ακ µη πλευρά αυτής της ιδεολογικοποίησης. Η παγκοσµιοποίηση συνήθως περιγράφεται ως αλληλεξάρτηση, ή ως αυξαν µενη αλληλεξάρτηση (Sklair, Giddens, Castells, Halliday και άλλοι). µως, η αλληλεξάρτηση είναι ένας ρος που ήδη χρησιµοποιο νταν το 70 και 80 για να περιγράψει διαδικασίες αρκετά παρ µοιες µε την οικονοµική παγκοσµιοποίηση. Για παράδειγµα, οι Keohane και Nye, στο βιβλίο τους Power and Interdependence που εκδ θηκε το 1977, περιγράφουν τη σ γχρονή τους συζήτηση ανάµεσα στους µοντερνιστές, που υποστήριζαν τη δηµιουργία εν ς παγκ σµιου χωριο και τη φθίνουσα πορεία του εθνικο κράτους, και στους παραδοσιακο ς που χαρακτήριζαν την άποψη αυτή παγκ σµια φο σκα ( globaloney ) και υποστήριζαν τη συνέχεια στη διεθνή πολιτική. Αυτ που παρατηρεί κανείς είναι τι αυ- [ 207 ]
KEΦAΛAIO 5 τή η συζήτηση είναι σχεδ ν ταυτ σηµη µε αυτή που γίνεται σήµερα, δ ο δεκαετίες αργ τερα (µε την εξαίρεση των επιπτώσεων απ την πτώση της ΕΣΣ ) και τι η χρήση της έννοιας της αλληλεξάρτησης είναι παρ µοια µε αυτή της παγκοσµιοποίησης. Οι Keohane και Nye υποστηρίζουν τι, παράλληλα µε την χρήση του ρου αλληλεξάρτηση ως αναλυτικής έννοιας (των µεγάλων αλλαγών στο διεθνές γίγνεσθαι), υπάρχει και η χρήση του ως αναλυτικής επιν ησης (analytical device) που χρησιµοποιείται απ τα δηµ σια πρ σωπα, κυρίως φορείς της εξουσίας αλλά και δηµοσιογράφους. «Για τους πολιτικο ς», υποστηρίζουν, «που ενδιαφέρονται να αυξήσουν τον αριθµ των οπαδών τους, α ριστες λέξεις µε ευρεία απήχηση είναι χρήσιµες» (1977: 6, πρ σθετη έµφαση). Οι δ ο συγγραφείς συνεχίζουν µε το αποκαλυπτικ παράδειγµα των ΗΠΑ: «κατά τη διάρκεια του Ψυχρο πολέµου, το σλ γκαν που χρησιµοποιο σαν οι πολιτικοί αρχηγοί για να αντλήσουν υποστήριξη για τις πολιτικές του ήταν η εθνική ασφάλεια», είτε επρ κειτο για την οικονοµική και πολιτική αναδ µηση του ελε θερου κ σµου, είτε για συµµαχίες και στρατιωτικές παρεµβάσεις (1977: 7). ταν στη συνέχεια οι απειλές στην ασφάλεια χαλάρωσαν, ο οικονο- µικ ς ανταγωνισµ ς στο εξωτερικ και η σ γκρουση για την αναδιανοµή του εθνικο προϊ ντος στο εσωτερικ εντάθηκαν τ τε µως, η περιγραφική ακρίβεια αλλά και η συµβολική δ ναµη της εθνικής ασφάλειας αποδυναµώθηκε, γιατί η έννοια ήταν περισσ τερο συσχετισµένη µε στρατιωτικές ανησυχίες. Έτσι, η εθνική ασφάλεια συνοδε τηκε σ ντοµα απ µια άλλη συµβολική ρητορική: την αλληλεξάρτηση. πως υποστηρίζουν, «οι πολιτικοί αρχηγοί συχνά χρησιµοποιο ν τη ρητορική της αλληλεξάρτησης για να την παρουσιάσουν ως µια φυσική αναγκαι τητα, ένα γεγον ς στο οποίο οι κρατικές πολιτικές (και οι οµάδες συµφερ ντων στο εσωτερικ ) πρέπει να προσαρµοστο ν και χι µια κατάσταση που οι ίδιες οι πολιτικές έχουν δηµιουργήσει» (1977: 7, πρ σθετη έµφαση). Αυτή η νέα ρητορική, καταλήγουν οι Keohane και Nye, χρησιµοποιείται µαζί µε τη ρητορική της εθνικής ασφάλειας, παρ λη την αντίφαση, για να νοµιµοποιηθο ν οι επιλογές των πολιτικών ηγεσιών στα διεθνή ζητήµατα. Οι αναλογίες και οι συσχετισµοί µε τη σηµερινή χρήση της παγκοσµιοποίησης είναι προφανείς και θα ήταν περιττ να τους επισηµάνουµε. πως αντιλαµβάνεται κανείς, η χρήση των λέξεων είναι σπανίως αθώα: οι λέξεις πάντα κυοφορο ν ένα ν ηµα. Ο Anthony King (1991) κάνει ένα ενδιαφέρον σχ λιο στη εισαγωγή εν ς συλλογικο τ µου που επιµελήθηκε για την παγκοσµιοποίηση. Η έννοια της λέξης global είναι πολ πιο ουδέτερη σε σχέση µε τη λέξη world 13. Ενδεικτικά, αναφέρει, το λεξικ αγγλικών της Οξφ ρδης έχει µισή σε- 13. Και οι δ ο βέβαια µεταφράζονται στα ελληνικά παγκ σµιος και είναι πολ δ σκολο να τις αποδώσουµε µε διαφορετικ τρ πο. Είναι ίσως λίγο πιο ξεκάθαρη η διαφορά ταν µιλάµε για [ 208 ]
OPIZONTAΣ THN ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH λίδα αναφορά στη λέξη globe (πλανήτης) και τέσσερις σελίδες για τη λέξη world (κ σµος) η πρώτη έχει µια περιορισµένη αναφορά στη γη ως σφαίρα, ενώ η δε τερη αναφέρεται στην ανθρωπ τητα, στην ανθρώπινη κοινωνία, ή χρησιµοποιείται και για θεωρίες µε συγκεκριµένους συµβολισµο ς ( πως είδα- µε και µε τη θεωρία του Wallerstein). Έτσι, συµπεραίνει ο King, «η ορολογία του διαλ γου επιβάλλει θέσεις και καταλαµβάνει τις επιµέρους επιλογές. Το υπερ-γενικευτικ σάρωµα της παγκοσµιοποίησης σκεπάζει τις διαφορές σε τοπική, περιφερειακή ή εθνική κλίµακα» (1991: 12). Το συµπέρασµα είναι τι, η ίδια η χρήση της λέξης παγκοσµιοποίηση αποπροσανατολίζει σε µεγάλο βαθµ απ το περιεχ µεν της και παρουσιάζει ως εντελώς νέο κάτι το οποίο δεν είναι. Έχοντας αναφερθεί στην οικονοµική παγκοσµιοποίηση και την ιδεολογικοποίησή της, θα ήθελα να επανέλθω στο θέµα της κυριαρχίας του οικονοµικο έναντι του πολιτικο και του κοινωνικο κριτηρίου. Στις πρώτες παραγράφους του ορισµο της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης υποστήριξα τι η πολιτική δεν είναι παρωχηµένη αλλά τι παρέδωσε τη θέση της στην οικονοµία, δηλαδή έπαψε να διαµεσολαβεί ανάµεσα στο κοινωνικ και το οικονοµικ επίπεδο. Στην πραγµατικ τητα, η οικονοµική παγκοσµιοποίηση έχει υποστηριχτεί απ µια πολιτική ιδεολογία: τον νεο-φιλελευθερισµ. Χωρίς την πολιτική νοµιµοποίηση και µεθ δευση, η ελε θερη αγορά δεν θα µπορο σε να υπάρξει. πως υποστηρίζει και ο Beck, η οικονοµική παγκοσµιοποίηση δεν είναι µια αυτ µατη, φυσική διαδικασία, αλλά προέρχεται απ πολιτικ σχεδιασµ (2000: 123). Συνεπώς, οι οικονοµικές πολιτικές που εφαρµ ζονται µέσω της παγκοσµιοποίησης υποστηρίζονται και νοµιµοποιο νται απ την αντίστοιχη πολιτική ιδεολογία. Αυτή είναι µια άποψη που υποστηρίζεται απ αρκετο ς µελετητές της παγκοσµιοποίησης. Είναι, µως, αξιοσηµείωτο τι κάποιοι εξ αυτών, που αναγνωρίζουν τι η παγκοσµιοποίηση έχει υποστηριχτεί απ την ενεργ πολιτική, θεωρο ν τι η διαδικασία αυτή είναι και µη αναστρέψιµη και µη κυβερνήσιµη ( πως οι Beck, Castells, και εν µέρει ο Gray). Ο Castells, για παράδειγµα, υποστηρίζει τι, στο βαθµ που η παγκοσµιοποιηµένη οικονοµία δεν είναι παρά ένα δίκτυο αλληλοϋποστηριζ µενων οικονοµιών, η αποσ νδεση απ αυτ το δίκτυο συνεπάγεται περιθωριοποίηση (Castells 2000α: 147), ενώ ο Beck (2000) θεωρεί τι ήδη ζο µε στην παγκοσµι τητα (globality) και άρα δε µπορεί να αντιστραφεί η διαδικασία. Τίθεται έτσι το ερώτηµα: στο βαθµ που κανείς υποστηρίζει τι η παγκ σµια εξάπλωση της ελε θερης αγοράς δεν ήταν µ νο το αποτέλεσµα των τεχνολογικών εξελίξεων ή της υπεροχής του καπιταλιστικο συστήµατος αλλά και της πολιτικής βο λησης και υποστήριξης σε συνδυασµ παγκοσµιοποίηση (globalisation) σε σχέση µε άλλες παρ µοιες έννοιες, πως η διεθνοποίηση (internationalisation). [ 209 ] 14 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
KEΦAΛAIO 5 µε την ιστορική συγκυρία της κυριαρχίας της νεοφιλελε θερης ιδεολογίας, πώς µπορεί να υποστηριχτεί βάσιµα τι δεν υπάρχει δυνατ τητα µεταβολής της διαδικασίας και ρ θµισης των οικονοµιών µε διαφορετικ τρ πο; Τ τε θα πρέπει να αποδεχτεί κανείς τι πράγµατι ήρθε το τέλος της ιστορίας και των ιδεολογιών 14. Η απάντηση βέβαια σε αυτ εξαρτάται απ το πώς ορίζει κανείς την παγκοσµιοποίηση: αν για παράδειγµα την ορίζει θέτοντας ως βάση τις νέες τεχνολογίες, είναι ε λογο να διακρίνει µη αναστρέψιµα στοιχεία στην λη διαδικασία. Με βάση πάντως την ως τώρα ανάλυση και ορισµ της παγκοσµιοποίησης, που αφορά στην οικονοµική της διάσταση και τις πολιτικές της συνιστώσες, θεωρώ τι ο διάλογος των πολιτικών ιδεολογιών δεν είναι ανεπίκαιρος και η προβολή εναλλακτικών δεν είναι ανεφάρµοστη. Ας συνοψίσουµε: η οικονοµική παγκοσµιοποίηση είναι η περαιτέρω διεθνοποίηση της καπιταλιστικής οικονοµίας και της νεο-φιλελε θερης ιδεολογίας, µια διαδικασία µε πολλά στοιχεία ιδεολογικοποίησης που περιλαµβάνει πολλές απ τις ανησυχίες και συζητήσεις της νεωτερικ τητας. Η διαδικασία αυτή έχει ξεκινήσει απ τις χώρες της σης, µε προεξάρχουσες τις ΗΠΑ και δευτερευ ντως τη Βρετανία, µως επηρεάζει λες τις χώρες και τους πληθυσµο ς της υφηλίου. H οικονοµική παγκοσµιοποίηση έχει δώσει προτεραι τητα στο στοιχείο της οικονοµίας έναντι του κοινωνικο και του πολιτικο. Η ιδιαιτερ τητα και µοναδικ τητά της συνίσταται σε δ ο χαρακτηριστικά της: το ένα είναι η κλίµακα της εξάπλωσής της διεθνώς και το δε τερο είναι η άµεση σχέση της µε τις νέες τεχνολογίες. Αν και η τεχνολογική πρ οδος έχει προωθήσει τις οικονο- µικές συναλλαγές ήδη απ τον 19ο αιώνα, η σ γχρονη επανάσταση στις τεχνολογίες της επικοινωνίας και της πληροφορίας έχει συµβάλλει κατά πολ στην ταχεία και παγκ σµια διάδοση του καπιταλισµο και στη µεταβολή του οικονοµικο συστήµατος µε τέτοιον τρ πο ώστε οι τεχνολογικά καθυστερηµένες χώρες να περιθωριοποιο νται και οικονοµικά. πως άλλωστε επισηµαίνουν και οι Carnoy και Castells, η νέα παγκ σµια οικονοµία διαφέρει απ παλαι τερες εποχές (και τη διεθνοποίηση) στο τι µ νο σε αυτ το σηµείο της ιστορίας υπάρχει η τεχνολογική υποδοµή που την καθιστά εφικτή» (Carnoy & Castells 2001: 395). µως, πως και οι ίδιοι επισηµαίνουν, η τεχνολογία είναι µ νο το µέσον: «η πηγή της παγκοσµιοποίησης ήταν η διαδικασία της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης που είχε στ χο το ξεπέρασµα της οικονοµικής κρίσης στα µέσα της δεκαετίας του 70», στην οποία πρωταγωνιστικ ρ λο έπαιξαν οι επιχειρήσεις και το κράτος (Carnoy & Castells 2001: 398). 14. Οι Hirst και Thompson κριτικάρουν αυτές τις απ ψεις ως υπερβολικές και τις συνοψίζουν στη φράση παθολογία των υπερβολικά µειωµένων προσδοκιών (pathology of overdiminished expectations, 1999: 6). [ 210 ]