Η διαδικασία εγκυροποίησης του EQ-i στην Κύπρο. Λεύκιος Νεόφυτου Πανεπιστήμιο Λευκωσίας

Η διαδικασία εγκυροποίησης του EQ-i στην Κύπρο Λεύκιος Νεόφυτου Πανεπιστήμιο Λευκωσίας Περίληψη Η παρούσα εργασία εξετάζει την εγκυρότητα και αξιοπιστία της ελληνικής έκδοσης ενός οργάνου μέτρησης της Συναισθηματικής Νοημοσύνης, του Emotional Quotient Inventory (EQ-i) (Bar-On, 1997). Η ανάλυση έγινε στη βάση δεδομένων που συγκεντρώθηκαν με τη χορήγηση του οργάνου σε ένα δείγμα 272 κύπριων συμμετεχόντων. Η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων ήταν πολύ καλή τόσο για τη συνολική κλίμακα (0.94) όσο και για τις πλείστες επιμέρους κλίμακες του οργάνου (0.9 α 0.8). Ικανοποιητική κρίθηκε επίσης η εγκυρότητα όψης και περιεχομένου. Η επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση παρείχε στήριξη στις επιμέρους κλίμακες του οργάνου αλλά όχι στην συνολική κλίμακα η οποία και αντανακλά το συνολικό βαθμό της Συναισθηματικής Νοημοσύνης (χ²=58.5, df=5, χ²/df= 11, p=0.001, RMSEA=0.16, CFI=0.91). Εισαγωγή Επιχειρώντας να περιγράψουμε αδρομερώς τι είναι η Συναισθηματική Νοημοσύνη (ΣΝ) διαπιστώνουμε ότι αυτό δεν είναι κάτι το εύκολο. Η ΣΝ ορίζεται γενικά ως η ικανότητα ή το σύνολο των ικανοτήτων που σχετίζονται με την αντίληψη, κατανόηση, ρύθμιση και διαχείριση των συναισθημάτων. Ο γενικός όμως αυτός ορισμός κάθε άλλο παρά αντιπροσωπευτικός είναι καθότι οι απόψεις των επιστημόνων για το τι είναι η ΣΝ ποικίλουν. Μια πρόχειρη ανασκόπηση στο διαδίκτυο θα μας οδηγήσει σε πληθώρα πηγών που αναφέρονται σε διάφορα μοντέλα και όργανα μέτρησης. Ο μόνος τρόπος για ασφαλή πλοήγηση σε αυτή τη θάλασσα των προσεγγίσεων είναι να χρησιμοποιήσουμε συγκεκριμένα εννοιολογικά εργαλεία μέσω των οποίων τα ποικίλα μοντέλα και ορισμοί για τη ΣΝ εντάσσονται σε ομοειδείς κατηγορίες. Το πλέον χρήσιμο και διαδεδομένο εννοιολογικό εργαλείο είναι η διάκριση των μοντέλων για τη ΣΝ σε μοντέλα ικανότητας και μικτά μοντέλα 1 (Mayer και Ciarrochi, 2006). Σύμφωνα με τα μικτά μοντέλα (π.χ Bar-On, 1997 Goleman, 1995) η ΣΝ προκύπτει ως ο συνδυασμός διαφόρων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας. Η ΣΝ συναποτελείται από προδιαθέσεις και διακριτά ατομικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν την προσωπικότητα του ατόμου και καθορίζουν την ικανότητά του να προσαρμόζεται και να χειρίζεται καταστάσεις της ζωής. Στα πλαίσια αυτά αναμένεται ότι οι δεξιότητες της ΣΝ θα παρουσιάζουν συσχέτιση με άλλες δεξιότητες που αντλούνται από το πεδίο της προσωπικότητας αλλά και της κοινωνικής ευφυΐας (Petrides& Furnham, 2000,2001). Τα πλέον διαδομένα μοντέλα στην κατηγορία αυτή είναι του Bar-On(1997) και του Goleman (1995). Η ΣΝ στα μικτά μοντέλα αξιολογείται συνήθως με ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς. Τα όργανα μέτρησης αλλά και οι ορισμοί που υιοθετούνται από τα μικτά μοντέλα έχουν συχνά επικριθεί για το γεγονός ότι διαπλέκονται και αλληλοεπικαλύπτονται με τα 1 Τα μοντέλα αυτά προσδιορίζονται επίσης ως ή μοντέλα χαρακτηριστικών της προσωπικότητας. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 317

μοντέλα και δοκίμια της προσωπικότητας (Mayer, Salovey & Caruso, 2002 Bracket & Mayer, 2003). Στη βάση της κριτικής αυτής εγείρονται ερωτήματα αναφορικά με το κατά πόσο η ΣΝ είναι κάτι το διαφορετικό και καινούργιο από την έννοια της προσωπικότητας 2. Αυτό όμως που οι επικριτές θεωρούν ως αδυναμία, θεωρείται από τους υποστηρικτές ως πλεονέκτημα. Σύμφωνα με τους Petrides, Furnham και Mavroveli, (2007) η υψηλή συσχέτιση των δοκιμίων μέτρησης της ΣΝ με τα δοκίμια μέτρησης της προσωπικότητας είναι κάτι που ενισχύει την εγκυρότητα γνωρίσματος. Η εγκυρότητα γνωρίσματος συνδέεται με την ικανότητα των δοκιμίων να συσχετίζονται με άλλα δοκίμια που μετρούν το ίδιο γνώρισμα. Με δεδομένο λοιπόν το γεγονός ότι η ΣΝ είναι συνδυασμός ποικίλων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, είναι αναμενόμενο τα όργανα μέτρησης της ΣΝ να συσχετίζονται με άλλα δοκίμια που μετρούν τα αντίστοιχα γνωρίσματα που την αποτελούν. Από την άλλη τα μοντέλα ικανότητας (π.χ. Mayer & Salovey, 1997) θεωρούν ότι η ΣΝ είναι ανεξάρτητο και διακριτό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Ως εκ τούτου δεν γίνεται καμία μίξη με τα άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ούτε και αναμένεται ότι η ΣΝ θα συσχετίζεται με οποιοδήποτε από αυτά. Η ΣΝ ορίζεται ως το αποτέλεσμα της προσαρμοστικής αλληλεπίδρασης μεταξύ συναισθημάτων και νόησης και αφορά στην ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει, επεξεργάζεται και χειρίζεται πληροφορίες συναισθηματικής φύσεως. Οι βασικότεροι εκπρόσωποι αυτού του μοντέλου είναι οι Salovey, Mayer και διάφοροι συνεργάτες τους. Η ΣΝ στα πλαίσια των μοντέλων ικανότητας, αξιολογείται με δοκίμια αντικειμενικού τύπου. Όπως όμως και στην περίπτωση των μικτών μοντέλων, ούτε και τα μοντέλα ικανοτήτων παραμένουν στο απυρόβλητο. Η κριτική στα μοντέλα αυτά εστιάζεται στη δυνατότητα θέσπισης αντικειμενικά ορθών απαντήσεων η οποία και εξακολουθεί να αμφισβητείται (Matthews et al., 2004). Σειρά ερευνών (π.χ. Bracket & Mayer, 2003 Matthews, Zeidner, & Roberts, 2007) έχουν δείξει ότι τα δύο μοντέλα (ικανοτήτων και μικτά) παρουσιάζουν αδύνατες συσχετίσεις γι' αυτό και πρέπει να θεωρούνται ως διακριτά. Το στοιχείο αυτό αποτελεί πλήγμα στην όλη προσπάθεια για ουσιαστική εδραίωση της έννοιας της ΣΝ. Εκείνο όμως που προκύπτει ως συμπέρασμα από την πιο πάνω συζήτηση είναι ότι δεδομένου του ότι η επιστημονική κοινότητα δεν έχει ακόμη καταλήξει σε έναν γενικά αποδεκτό ορισμό περί του όρου της ΣΝ, η χρήση του πρέπει να γίνεται πολύ προσεκτικά και να αποφεύγονται γενικοί χαρακτηρισμοί. Ως εκ τούτου ο ερευνητής πρέπει να δηλώνει σε κάθε περίπτωση πιο από τα προαναφερθέντα μοντέλα υιοθετεί. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η O Sullivan (2007) καθώς ψαρεύουμε στη θάλασσα της γνώσης πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι για το τι γυρεύουμε: ψάχνουμε για πέστροφες ή για τόνους 3. Καθότι μπορεί οι μέθοδοι ψαρέματος να είναι εκ πρώτης όψεως παρόμοιοι, διαφέρουν όμως ουσιαστικά. Η επιλογή του καταλληλότερου μοντέλου θα μπορούσε να στραφεί προς την ικανοποίηση των στατιστικών κριτηρίων που αφορούν στον έλεγχο της αξιοπιστίας και εγκυρότητας των οργάνων που το κάθε μοντέλο υιοθετεί. Η παρούσα εργασία 2 Ποικίλες εκφράσεις έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν τη θέση αυτή. Π.χ το ίδιο κρέας, νέα σάλτσα ένας νέος τρόπος για να κόψεις το ίδιο κέικ, παλιό κρασί σε νέο μπουκάλι (Matthews, Zeidner, & Roberts, 2007). 3 Are we trolling for trout or trawling for tuna? 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 318

εστιάζεται στην εξέταση της εγκυρότητας και αξιοπιστίας ενός εκ των πλέον διαδεδομένων οργάνων μέτρησης της ΣΝ, του Emotional Quotient Inventory (EQ-i) το οποίο αναπτύχθηκε στη βάση του μοντέλου της Κοινωνικής Συναισθηματικής Νοημοσύνης του Bar-On (1997) το οποίο εντάσσεται στην περιοχή των μικτών μοντέλων της ΣΝ. Το εργαλείο μέτρησης του Δείκτη Συναισθηματικής Νοημοσύνης: Emotional Quotient Inventory (EQ-i) Το EQ-i αποτελεί το πρώτο όργανο μέτρησης της ΣΝ, το πρώτο όργανο που έτυχε αξιολόγησης από ειδικούς και το τεστ που χρησιμοποιείται πιο ευρέως σήμερα (Bar- On, 2004). Το εργαλείο θεωρείται, με βάση πολλές έρευνες, ότι είναι τόσο αξιόπιστο όσο και έγκυρο και έχει χρησιμοποιηθεί στα πλαίσια διαφόρων οργανισμών (π.χ Dawda & Hart, 2000 Slaski & Cartwright, 2002 2003). O Bar-On (2006) παραθέτει αρκετά ερευνητικά στοιχεία που συσχετίζουν τα αποτελέσματα του EQ-i με τη φυσική και ψυχολογική υγεία, την επιτυχία στο σχολείο και στην εργασία και πολλά άλλα. Στην παρούσα έρευνα χρησιμοποιείται η ελληνική έκδοση του οργάνου 4. Το EQ-i, στην έντυπη μορφή που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα, είναι ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς το οποίο δομείται στη βάση μικρών προτασιακών δηλώσεων όπου το ερωτώμενο υποκείμενο-συμμετέχοντας καλείται να επιλέξει από μια πενταβάθμια κλίμακα το βαθμό στον οποίο η κάθε δήλωση τον εκπροσωπεί. (π.χ, «Έχω καλές σχέσεις µε τους άλλους ανθρώπους», «Περνάω καλά όταν βρίσκοµαι µε άλλα άτοµα», «Μου αρέσει να βοηθώ του άλλους»). Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 133 δηλώσεις, οι οποίες ανάγονται σε πέντε παράγοντες-κλάδους: Ενδοπροσωπικά Στοιχεία, Διαπροσωπικά Στοιχεία, Διαχείριση του άγχους, Προσαρμοστικότητα και Γενική Διάθεση. Το EQ-i δίνει ένα γενικό βαθμόδείκτη Συναισθηματικής Νοημοσύνης και πέντε επιμέρους βαθμούς-δείκτες που ο καθένας αντιστοιχεί σε μία από τις κατηγορίες συναισθηματικών και κοινωνικών ικανοτήτων του μοντέλου του Bar-On. Οι πέντε επιμέρους παράγοντες του μοντέλου αναλύονται ο καθένας με τη σειρά του σε συγκεκριμένες υποκλίμακες οι οποίες αναφέρονται σε 15 συγκεκριμένες δεξιότητες/ ικανότητες. Ο πινάκας 1 παρουσιάζει την κατανομή των 15 δεξιοτήτων στους 5 παράγοντες. Επιπλέον το EQ-i δίνει τέσσερις δείκτες χρήσιμους για τον προσδιορισμό της εγκυρότητας της κλίμακας. Το Βαθµό Παράλειψης που αναφέρεται στον αριθμό των προτάσεων οι οποίες δεν απαντήθηκαν, το Δείκτη Ασυνέπειας που δείχνει το βαθμό ασυνέπειας των απαντήσεων σε συγκεκριμένα ζεύγη προτάσεων που αναφέρονται στο ίδιο θέμα., το δείκτη Θετικής Εντύπωσης αποτυπώνει την τάση να δίνει κανείς υπερβολικά θετικές εκτιμήσεις και το δείκτη Αρνητικής Εντύπωσης που υποδηλώνει την τάση για το αντίθετο. 4 Η μετάφραση του έγινε από τις Κουμουνδούρου και Μαριδάκη-Κασσωτάκη. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 319

Η εξέταση της αξιοπιστίας και εγκυρότητας του EQ-i. Μεθοδολογία και αποτελέσματα Το όργανο χορηγήθηκε κατά την περίοδο Μαΐου-Ιουνίου 2007 σε 322 κύπριους εκπαιδευτικούς και φοιτητές, ηλικίας από 18 μέχρι 55 ετών. Από την ανάλυση εξαιρέθηκαν 26 περιπτώσεις οι οποίες δεν πληρούσαν τα κριτήρια για τη συμπερίληψη τους στο δείγμα με βάση τους δείκτες ασυνέπειας, θετικής και αρνητικής εντύπωσης. Εξαιρέθηκαν επίσης 24 περιπτώσεις όπου είχαμε ελλείπουσες τιμές. Ως εκ τούτου εξετάστηκαν 272 περιπτώσεις από τις οποίες οι 70 αφορούσαν εν ενεργεία εκπαιδευτικούς και 202 φοιτητές. Η αξιοπιστία των δεδομένων εξετάστηκε επίσης οργάνου με τη χρήση του συντελεστή Cronbach s alpha. Ο συντελεστής αυτός ήταν πολύ ψηλός για τη συνολική κλίμακα (0.94) καθώς και για τις κλίμακες των επιμέρους παραγόντων του EQ-i. Συγκεκριμένα οι Ενδοπροσωπικοί Παράγοντες είχαν αξιοπιστία της τάξης του 0.91, οι Διαπροσωπικοί 0.86 και οι Παράγοντες Προσαρμοστικότητας 0.83. Πιο χαμηλή αξιοπιστία είχαμε για τις κλίμακες των κλάδων Διαχείρισης του Στρες(0.75) και Γενική Διάθεση (0.77). Παρά το γεγονός ότι η αξιοπιστία του οργάνου παρουσιάζεται ικανοποιητική, εντούτοις το όργανο δε μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια στο κυπριακό συγκείμενο χωρίς να διασφαλιστεί η εγκυρότητα του. Ως εκ τούτου διενεργήθηκε μια σειρά ελέγχων διά των οποίων εξετάστηκε η εγκυρότητα περιεχομένου, όψεως, και γνωρίσματος. Ο έλεγχος περιεχομένου για την ελληνική έκδοση του δοκιμιού έγινε μέσω της αντιπαραβολής του αγγλικού πρωτοτύπου με το ελληνικό ενώ για τον έλεγχο της εγκυρότητας όψεως χρησιμοποιήθηκε δείγμα των 25 προπτυχιακών φοιτητών. Οι έλεγχοι που διενεργήθηκαν δεν κατέδειξαν καμία έλλειψη ούτε και ασάφεια στη διατύπωση. Κατά τη διαδικασία ελέγχου της εγκυρότητας γνωρίσματος του EQ-i, εξετάστηκε κατά πόσο η θεωρητική δομή του οργάνου, όπως αυτή παρουσιάζεται στο τεχνικό του εγχειρίδιο (Bar-On, 1997), υποστηρίζεται από τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν στα πλαίσια της δικής μας έρευνας. Ως εκ τούτου εξετάστηκε κατά πόσον οι 117 5 μεμονωμένες δηλώσεις που περιλαμβάνει το όργανο, θα μπορούσαν να αναχθούν σε 15 παράγοντες πρώτης τάξης που αφορούν στις δεξιότητες της ΣΝ 6. Επιπλέον εξετάστηκε εάν οι 15 παράγοντες πρώτης τάξης που αφορούν τις δεξιότητες θα μπορούσαν να αναχθούν στους πέντε παράγοντες δευτέρας τάξης που αφορούν τους αντίστοιχους κλάδους του EQ-i (Ενδοπροσωπικοί Παράγοντες, Διαπροσωπικοί Παράγοντες, Προσαρμοστικότητα, Διαχείριση του Στρες και Γενική Διάθεση) και τέλος εάν οι πέντε παράγοντες δευτέρας τάξης θα μπορούσαν με τη σειρά τους να αναχθούν σε έναν παράγοντα τρίτης τάξης που θα αντανακλά το γενικό βαθμό της ΣΝ. 5 Οι δηλώσεις του ερωτηματολογίου είναι στο σύνολο τους 133 αλλά σύμφωνα με τις οδηγίες του τεχνικού εγχειριδίου μόνο οι 117 πρέπει να χρησιμοποιούνται για την αναγωγή στους παράγοντες που εκφράζουν τους κλάδους του μοντέλου. Οι υπόλοιπες δηλώσεις χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό των δεικτών Θετικής, Αρνητικής Εντύπωσης, Δείκτες Συνέπειας και Παράληψης. 6 Συναισθηματική Αυτογνωσία, Διεκδικητικότητα, Αυτοαποδοχή, Αυτοπραγμάτωση, Ανεξαρτησία, Ενσυναίσθηση, Διαπροσωπικές σχέσεις, Κοινωνική υπευθυνότητα, Ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, Έλεγχος πραγματικότητας, Ευελιξία, Αντοχή στο στρες, Έλεγχος παρορμήσεων, Ευτυχία, Αισιοδοξία. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 320

Η διερευνητική (exploratory) παραγοντική ανάλυση έγινε για να προχωρήσουμε μετά στην επιβεβαιωτική (confirmatory) με βάση τους παράγοντες που βρέθηκαν προηγουμένως (Kline, 1994). Για την επιλογή της καταλληλότερης παραγοντικής δομής εξετάστηκαν διάφοροι στατιστικοί δείκτες (ιδιοτιμή>1, h²>=0.4, το ποσοστό διακύμανσης, η φόρτιση σε παράγοντες πέραν του ενός με φόρτιση σε δεύτερο παράγοντα >0.30 ή και διαφορά<0.10, ο δείκτης αξιοπιστίας Cronbach s Alpha και ο συντελεστής συσχέτισης Pearson>0.3. Ο πίνακας 1 παρουσιάζει την παραγοντική δομή που εισηγείται το τεχνικό εγχειρίδιο του οργάνου και την παραγοντική δομή που προέκυψε μετά την παραγοντική ανάλυση των δεδομένων μας. Η δομή που προέκυψε περιλάμβανε 33 αντί 15 μεταβλητές οι οποίες και αποτελούν τους παράγοντες πρώτης τάξης. Όλοι από τους θεωρητικούς παράγοντες (με εξαίρεση την Αυτοαποδοχή και την Ανεξαρτησία) διασπάστηκαν σύμφωνα με την ανάλυση μας, σε δύο ή περισσότερους παράγοντες. Η αξιοπιστία των κλιμάκων που συνιστούσαν τους νέους παράγοντες εξετάστηκε με τη χρήση του Cronbach s Alpha. Σε περιπτώσεις όπου οι παράγοντες αποτελούνται από μόνο δύο κλίμακες εξετάστηκε η μεταξύ τους συσχέτιση με τη χρήση του Pearson Correlation. Τέσσερις δηλώσεις (2,78, 87, 89) εξαιρέθηκαν από την ανάλυση καθότι δεν ταυτίστηκαν με κανένα από τους παράγοντες που δημιουργήθηκαν 7. Πίνακας 1: Προτεινόμενη παραγοντική δομή (από το τεχνικό εγχειρίδιο) και δομή που προκύπτει από τα δεδομένα μας Παράγοντες που εισηγείται το μοντέλο Παράγοντες από τα δεδομένα μας α/α ΕΝΔΟΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Δηλώσεις 1 Συναισθηματική αυτεπίγνωση 7,9,23,35,52,63,88,116 2 Διεκδικητικότητα 22,37,67,82,96,11 1,126 3 Αυτοαποδοχή 11,24,40,56,70,85, 100,114,129 4 Αυτοπραγμάτωση 6,21,36,51,66,81,9 5,110, 125 5 Ανεξαρτησία 3,19,32,48,92,107, 121 ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 6 Ενσυναίσθηση 18,44,55,61,72,98, 119, 124 7 Διαπροσωπικές σχέσεις 10,23,31,39,55,62, 69,84, 99,113,128 8 Κοινωνική υπευθυνότητα 16,30,46,61,72,76, 90,98, 104,119 ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ vέα ΕΝΔΟΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ Δηλώσεις μεταβλητή ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ v1 1α..Έκφραση των Συναισθημάτων 52, 116, 23, 7 v2 1β. Κατανόηση των Συναισθημάτων 63, 9, 88, 35 v3 2α. Διεκδίκηση δικαιωμάτων, έκφραση 126, 22, 111, 82 ιδεών και αντίσταση v4 2β. Έκφραση διαφωνίας/θυμού 37,67 v5 3. Αυτοαποδοχή 11,24,40,56,70, 85, 100,114,129 v6 4α. Γνώση Σκοπού και Ικανοτήτων - 125, 51, 36, 21 Ευχαρίστηση και Αίσθημα Επιτυχίας v7 4β. Άντληση Ευχαρίστησης 110, 95, 81 v8 5α. Θέληση για ρόλο ηγέτη 48, 3, 32, 92 v9 5β. Τάσεις Προσκόλλησης 121, 107 ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ v10 6α. Έγνοια για τον Πλησίον 119, 98, 72, 61 v11 6β. Κατανόηση του Πλησίον 44, 18, 55 v12 7α. Ευχάριστος στην Παρέα 31, 62, 113 v13 7β. Δημιουργία Φιλικών Σχέσεων 39, 99, 69 v14 7δ. Ικανότητα να μοιράζομαι βαθιά συναισθήματα και στοργή 23, 10 v15 8α. Βοηθώ και στηρίζω τον 16, 46, 61 συνάνθρωπο v16 8β. Ευαισθησία προς τα συναισθήματα 119, 98 και τον πόνο του άλλου v17 8γ. Σεβασμός στους Νόμους 76, 104 v18 8δ. Σεβασμός, Έγνοια μη εκμετάλλευση συνανθρώπου ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ 90,72, 30 7 Για αναλυτική παρουσίαση των αποτέλεσματων δες Νεοφύτου (2009). 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 321

9 Ικανότητα επίλυσης προβλημάτων 1,15,29,45,60,75,8 9,118 10 Έλεγχος πραγματικότητας 8,35,38,53,68,83,8 8,97, 112, 127 11 Ευελιξία 14,28,43,59,74,87, 103, 131 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΡΕΣ 12 Αντοχή στο στρες 4,20,33,49,64,78,9 3,108, 122 13 Έλεγχος παρορμήσεων 13,27,42,58,73,86, 102, 117, 130 ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ 14 Ευτυχία 2,17,31,47,62,77,9 1,105, 120 15 Αισιοδοξία 11,20,26,54,80,10 6,108, 132 v19 Αναλυτικός Τρόπος Σκέψης 15, 60, 29, 1, 45 v20 Δυσκολία Λύσης 118, 75 v21 Έλεγχος φαντασία, ονειροπολήσεως και 8, 83, 97 υπερβολής v22 Επαφή με περιβάλλον και τους 53, 68, 38 ανθρώπους v23 Δυσκολία αντίληψης συναισθημάτων και πραγματικότητας 35, 127 v24 Ικανότητα Προσαρμογής 59, 28, 131, 14 v25 Ικανότητα Αλλαγής 43, 74, 103 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΡΕΣ v26 Διαχείριση του Άγχους 64, 122, 33, 49 v27 Έλεγχος και Αποτελεσματικότητα υπό 20, 4, 108, 93 δύσκολες v28 Έλεγχος του Θυμού 117, 130, 13 v29 Έλεγχος της Παρορμητικότητας 102, 42, 86, 27 ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ v30 Ευχάριστος ως Άνθρωπος 31, 62, 17 v31 Ευχαρίστηση από τη ζωή 47, 91, 77 v32 Άντληση απόλαυσης-χαράς 120, 105 v33 Αισιοδοξία 11,20,26,80,106,108, 132 Στη συνέχεια εξετάστηκε κατά πόσον οι παράγοντες πρώτης τάξης που προέκυψαν από τα δεδομένα μας θα μπορούσαν να αναχθούν στους πέντε παράγοντες δευτέρας τάξης σύμφωνα με τον πίνακα προδιαγραφών του οργάνου. Οι πέντε παράγοντες δευτέρας τάξης όπως έχουμε ήδη αναφέρει αντανακλούν τους κλάδους του EQ-i (Ενδοπροσωπικοί Παράγοντες, Διαπροσωπικοί Παράγοντες, Προσαρμοστικότητα, Διαχείριση του Στρες και Γενική Διάθεση). Κάθε παραγοντική δομή εξετάστηκε με Δομικά Μοντέλα Εξίσωσης με το πρόγραμμα EQs (Bentler, 1995). Τα μοντέλα υπολογίστηκαν με τη χρήση της μεθόδου ML(Maximum Likelihood). Η καταλληλότητα των μοντέλων έγινε με την εξέταση τριών δεικτών: (α) Αναλογία προς τους βαθμούς ελευθερίας (χ²/df), (β) Comparative Fit Index (CFI) και (γ) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) 8. Η χρήση Δομικών Μοντέλων Εξίσωσης (ΔΜΕ) που υιοθετήθηκε για την επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση αποδείχτηκε ιδιαίτερα χρήσιμη καθότι παρέχει τη δυνατότητα εξέτασης, μέτρησης και μοντελοποίησης πολλαπλών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μεταβλητών και παράλληλα επιτρέπει την επιβεβαίωση της ύπαρξης ενός αριθμού θεωρητικών μοντέλων, τα οποία μπορούν να δοκιμαστούν με τα εμπειρικά δεδομένα. Επιπλέον, με τη χρήση των ΔΜΕ, δίνεται η δυνατότητα τροποποίησης του αρχικού του μοντέλου με στόχο την κατάληξη σε ένα μοντέλο του οποίου οι δείκτες να είναι κατάλληλοι με τα δεδομένα και την ίδια στιγμή να προσφέρει μια ισχυρή θεωρητική γνώση. Τέλος η χρήση των ΔΜΕ επιτρέπει τη διερεύνηση των αιτιωδών σχέσεων 8 Είναι γενικά αποδεκτό ότι οι τιμές που καθιστούν ένα μοντέλο κατάλληλο για τα δεδομένα μιας έρευνας είναι οι ακόλουθες x/df < 2, CFI > 0.90 και RMSEA <0.05. Επιπρόσθετα, οι Browne και Cudeck (1992) έχουν υποστηρίξει ότι όταν η τιμή του RMSEA είναι 0.05 ή μικρότερη, τότε υπάρχει ισχυρή ένδειξη ότι το μοντέλο είναι κατάλληλο και όταν η τιμή του RMSEA είναι 0.08 ή μικρότερη, αυτό δείχνει ότι υπάρχει ένα λογικό λάθος στη στρογγυλοποίηση των αριθμών. Ο δείκτης RMSEA για την καταλληλότητα του μοντέλου χρησιμοποιήθηκε σε αυτή την περίπτωση, αφού δεν επηρεάζεται από το μέγεθος του δείγματος, έχει μια θεωρητικά γνωστή κατανομή και θεωρείται ως η πιo αποτελεσματική μονάδα μέτρησης για να αξιολογήσει την ποιότητα της καταλληλότητας του μοντέλου με τα δεδομένα. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 322

μεταξύ άμεσα ορατών μεταβλητών και κρυμμένων μεταβλητών. Τα αποτελέσματα από την επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση παρουσιάζονται στον πίνακα 2. Πινάκας 2: Δείκτες καταλληλότητας για παράγοντες 2 ης και 3 ης τάξης για την ελληνική έκδοση του EQ-i. Κλίμακα X²/df<2 CFI>.90 RMSEA<.05 p Ενδοπροσωπικοί Παράγοντες 2.0(46.3/23).96.002.05 Διαπροσωπικοί Παράγοντες 1.7(5.1/3).97.002.29 Προσαρμοστικότητα 1.3(14.7/11).96.004.21 Διαχείριση του Στρες Df=0 Just identified Γενική Διάθεση 1.9 (3.84/2).96.002.06 Συνολική Κλίμακα Σ.Ν 11(58.5/5).91.16.001 Η ανάλυση επιβεβαίωσε την παραγοντική δομή για τον κάθε έναν από τους πέντε παράγοντες δευτέρας τάξης του EQ-i. Εντούτοις δεν επιβεβαιώθηκε η αναγωγή των πέντε αυτών παραγόντων σε ένα συνολικό παράγοντα τρίτης τάξης, που θα αντανακλά το συνολικό βαθμό της ΣΝ (χ²=58.5, df=5, χ²/df= 11, p=0.001, RMSEA=0.16, CFI=0.91). Συζήτηση-Συμπεράσματα Όπως έχουμε συζητήσει στην εισαγωγή του παρόντος άρθρου, ο επακριβής προσδιορισμός της έννοιας της Συναισθηματικής Νοημοσύνης είναι στην παρούσα φάση αδύνατος. Δεδομένου του «σχίσματος» στην επιστημονική κοινότητα μεταξύ των υποστηρικτών των μοντέλων ικανότητας και των θιασωτών των μικτών μοντέλων, η τελική ετυμηγορία δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί ούτε και αναμένεται να προκύψει στο άμεσο μέλλον. Με δεδομένη όμως τη συνεχή επέκταση της χρησιμοποίησης της ΣΝ σε πολλαπλές εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας η ανάλωση σε θεωρητικές συζητήσεις προβάλλει ως πολυτέλεια. Η ενασχόληση με τη ΣΝ δεν έχει παραμείνει σε ασκήσεις επί χάρτου. Συνεχώς περισσότερα άτομα και οργανισμοί υιοθετούν και θέτουν σε εφαρμογή προγράμματα που βασίζονται στη ΣΝ η οποία έχει χαρακτηρισθεί ως «εκ των ων ουκ άνευ» για την εκπαίδευση, πανάκεια για τις σύγχρονες επιχειρήσεις και το βασικό αλλά συχνά παραμελημένο συστατικό για τους κλάδους των νοσηλευτών, νομικών, ιατρών και μηχανολόγων (Matthews και συν., 2007). Σίγουρα οι θεωρητικές συζητήσεις δεν είναι άνευ ουσίας και περιεχομένου. Οι εξελίξεις όμως τρέχουν. Γι αυτό, εν αναμονή της τελικής απόφασης, οφείλουμε να εξετάσουμε εάν οι διάφορες εννοιολογικές κατασκευές που έχουν μέχρι στιγμής αναπτυχθεί έχουν εμπειρική τεκμηρίωση. Η διαδικασία αυτή αφορά την εξέταση της ποιότητας των εργαλείων και μεθοδολογικών σχεδιασμών που κάθε προσέγγιση-μοντέλο χρησιμοποιεί για να αποδείξει τη θεωρία στην οποία βασίζεται. Στην έρευνα αυτή εξετάσαμε την ποιότητα ενός εκ των επικρατέστερων εργαλείων μέτρησης για τα μικτά μοντέλα της ΣΝ. Η μέχρις στιγμής έρευνα σε σχέση με την 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 323

εμπειρική τεκμηρίωση των μικτών μοντέλων παρουσιάζει και αυτή μικτά αποτελέσματα. Από τη μια, σειρά ερευνών συγκλίνει στο συμπέρασμα ότι τα μικτά μοντέλα είναι ετερογενή και οι κλίμακες αυτοαναφοράς που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση τους παρουσιάζουν σημαντικές αδυναμίες στην ικανοποίηση των γενικών κριτήριων αξιοπιστίας και εγκυρότητας (π.χ. Davies, Stankov, & Roberts, 1998 Dawda & Hart, 2000 Mayer, Salovey & Caruso, 2000 Schulze, Whilhelm & Kyllonen, 2007). Από την άλλη όμως, ένας αντίστοιχος αριθμός ερευνών παρέχει τεκμήρια τόσο για την εγκυρότητα όσο και αξιοπιστία των οργάνων αυτών (π.χ Bar-On, 2006 Boyatzis, Goleman, & Rhee, 2000 Van Rooy & Viswesvaran, 2004). Τα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας παρέχουν στήριξη στο EQ-i εφόσον όπως φάνηκε όλοι οι δείκτες που εξετάσαμε ικανοποιήθηκαν σε σημαντικό βαθμό σε σχέση με τις δεξιότητες που σχετίζονται με τη ΣΝ. Το εύρημα αυτό είναι σε συμφωνία με πολλές έρευνες που εξέτασαν το συγκεκριμένο όργανο (π.χ. Bar-On, 1997, 2000, 2004, 2006). Στη βάση των ευρημάτων αυτών θεωρούμε ότι το συγκεκριμένο εργαλείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αξιολόγηση των δεξιοτήτων της Συναισθηματικής Νοημοσύνης στην Κύπρο όπως αυτή ορίζεται από τον Bar-On (1997). Με δεδομένο το γεγονός ότι το δείγμα μας αποτελείτο από εκπαιδευτικούς, μάχιμους και εκκολαπτόμενους, θεωρούμε ότι το EQ-i θα μπορέσει να χρησιμοποιηθεί και στην Κύπρο για να εξεταστούν οι συσχετίσεις που το μοντέλο της ΣΝ του Bar-On παρουσιάζει με τη διδασκαλία αλλά και με άλλα θέματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση και τους εκπαιδευτικούς. Το εργαλείο αυτό έχει εξάλλου χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα στον τομέα της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, στην Κύπρο αλλά και στο εξωτερικό (π.χ. Drew, 2006 Gerber, 2004 Iordanoglou, 2007 Νεοφύτου, Κουτσελίνη και Κυριακίδης, 2008 Πλατσίδου, 2004, 2005 Χαραλάμπους, 2004). Το γεγονός όμως ότι η εγκυρότητα της εννοιολογικής κατασκευής για τη συνολική κλίμακα του οργάνου δεν έχει ικανοποιηθεί δεν είναι κάτι που πρέπει να παραμείνει ασχολίαστο. Εν αντιθέσει με τα αποτελέσματα που παρουσιάζει ο Bar-On (1997) (GFI=0.971, Adjusted GFI=0.892, NNFI=0.956, CFI=0.981) τα δικά μας δεδομένα υποστηρίζουν μεν την παραγοντική δομή των επιμέρους κλιμάκων αλλά όχι της συνολικής. Αυτό μας επιτρέπει να μιλούμε για δεξιότητες της ΣΝ αλλά όχι για ΣΝ στο σύνολο της. Το στοιχείο αυτό επαναφέρει τον προβληματισμό του κατά πόσον η ΣΝ, στα μικτά μοντέλα γενικά και στο μοντέλο του Bar-On ειδικά, αποτελεί μια συμπαγή και διακριτή έννοια ή μήπως αυτή είναι μια ατυχής συμπερίληψη ετερόκλητων στοιχείων και δεξιοτήτων, τα οποία από μόνα τους μπορούν να σταθούν αλλά δεν μπορούν να συμπτυχθούν σε μια ενιαία οντότητα (Matthews και συν. 2007 Schulze και συν., 2007). Η έρευνα μας δεν εξέτασε βέβαια διάφορες σε σχέση με την ηλικία και το φύλο πράγμα που ίσως να οδηγούσε σε επιβεβαίωση της παραγοντικής δομής για τη μια ή την άλλη κατηγορία. Αυτό θα αποτελέσει αντικείμενο άλλης έρευνας. Εντούτοις στη βάση των μέχρι στιγμής αποτελεσμάτων το τελικό συμπέρασμα είναι ότι σε σχέση με το EQ-i μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι μεν ασφαλές να μιλούμε για επιμέρους δεξιότητες αλλά όχι για μια και συνολική ΣΝ. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 324

Αναφορές Στα Ελληνικά Νεοφύτου, Λ. (2009). Η σχέση μεταξύ της Συναισθηματικής Νοημοσύνης και της Προσωπικής Θεωρίας των εκπαιδευτικών και η επίδρασή τους στην Ποιότητα και Αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας. Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία. ISBN: 978-9963-671-85-4. Νεοφύτου,Λ., Κουτσελίνη, Μ. & Κυριακίδης, Λ.(2008). Κοινωνική Συναισθηματική Νοημοσύνη και Ακαδημαϊκή Επίδοση φοιτητών. Στο Φτιάκα, Ε., Συμεωνίδου, Σ. & Σωκράτους, M.(Επιμ.), Ποιότητα στην εκπαίδευση, έρευνα και διδασκαλία. Πρακτικά 10ου Παγκυπρίου Συνέδριου Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου και Κυπριακού Ομίλου Ενιαίας Εκπαίδευσης. Λευκωσία. Πλατσίδου, M. (2004). Συναισθηματική Νοημοσύνη: Σύγχρονες προσεγγίσεις μιας παλιάς έννοιας. Επιστήμες της Αγωγής, 1, 27-39. Πλατσίδου, Μ. (2005). Διερεύνηση της Συναισθηματικής Νοημοσύνης εφήβων με τη μέθοδο των αυτοαναφορών και της αντικειμενικής επίδοσης. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 40, 166-181. Χαραλάμπους, Β. (2004). Η σχέση Συναισθηματικής Νοημοσύνης και επαγγελματικής εξουθένωσης σε κύπριους εκπαιδευτικούς. Διατριβή για την απόκτηση μεταπτυχιακού τίτλου (Magister Artium) στην Οργανωτική και Οικονομική Ψυχολογία. Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών. Στα Αγγλικά Bar-On, R. (1997). The Emotional Intelligence Inventory (EQ-I): Technical manual. Toronto, Canada: Multi-Health Systems, Inc. Bar-On, R. (2000). Emotional and social intelligence: Insights from the Emotional Quotient Inventory (EQ-i). In R. Bar-On and J. D. A. Parker (Eds.), Handbook of emotional intelligence. San Francisco: Jossey-Bass. Bar-On, R. (2004). The Bar-On Emotional Quotient Inventory (EQ-i): Rationale, description, and summary of psychometric properties. In Glenn Geher (Ed.), Measuring emotional intelligence: Common ground and controversy. Hauppauge, NY: Nova Science Publishers, pp. 111-142. Bar-On, R. (2006). The Bar-On model of emotional-social intelligence (ESI). Psicothema, 18, 13-25. Bentler, P. M. (1995). EQS: Structural equations program manual. Encino California: Multivariate Software Inc. Boyatzis, R. E., Goleman, D., & Rhee, K. S. (2000). Clustering competence in emotional intelligence: Insights from the Emotional Competence Inventory. In R. Bar- On & J. D. A. Parker (Eds.), The handbook of Emotional Intelligence: Theory, 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 325

development, assessment, and application at home, school, and in the workplace. (pp 28-56). San Francisco, CA: Jossey-Bass. Bracket, M.A., & Mayer, J.D. (2003). Convergent, discriminant and incremental validity of competing model of measures of emotional intelligence. Personality and Social Psychology Bulletin, 29(9), 1 12. Browne, M.W. and Cudeck, R., 1992. Alternative ways of assessing model fit. Sociological Methods and Research, 21, 230 258. Davies, M., Stankov, L., & Roberts, R. D. (1998). Emotional intelligence: In search of an elusive construct. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 989-1015. Dawda, D. & Hart, S. D. (2000). Assessing emotional intelligence: Reliability and validity of the Bar-On Emotional Quotient Inventory (EQ-I) in university students. Personality and Individual Differences, 28, 797-812. Drew, L. T. (2006). The relationship between emotional intelligence and student teacher performance. (Doctoral Dissertation, University of Nebraska-Lincoln). Dissertation Abstracts International, 67(10). (UMI No 3240048). Gerber, C. (2004). The relationship between emotional intelligence and success in school for a sample of eighth grader students. (Doctoral Dissertation, Fairleigh Dickinson University). Dissertation Abstracts International,65(6), 3210A. (UMI No 3136264). Goleman, D. (1995). Emotional intelligence. New York: Bantam Books. Kline, P. (1994). An easy guide to factor analysis. Routledge. Matthews, G. Zeidner, M., & Roberts, R. (2007). Emotional intelligence: Consensus, controversies and questions. In G. Matthews, M. Zeidner, & R. Roberts (eds), The science of emotional intelligence (pp 3-43). New York: Oxford University Press. Mayer, J. D., & Ciarrochi, J. (2006). Clarifying concepts related to emotional intelligence: A proposed glossary. In J. Ciarrochi, J. Forgas, & J. D. Mayer (Eds). Emotional intelligence in everyday life (2nd ed). New York: Psychological Press. Mayer, J.D. & Salovey, P. (1997). What is emotional intelligence? In P. Salovey & Sluyter, D. (Eds.) Emotional development and emotional intelligence: Educational implications (pp.3-31). New York: Perseus Book Group. Mayer J., Salovey P., Caruso D. (2000). Models of emotional intelligence. In R.J. Sternberg (Ed.) Handbook of Human Intelligence. (pp.396-420). New York: Cambridge University Press. Mayer, J. D., Salovey, P., & Caruso, D. R. (2002). Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT) User s Manual. Toronto, Canada: MHS Publishers. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 326

Iordanoglou, D.(2007). The teacher as leader. The relationship between Emotional intelligence and leadership effectiveness, commitment and satisfaction. Journal of Leadership Studies, 1(3), 57-66. O Sullivan M. (2007). Trolling for trout, trawling for tuna. The methodological morass in measuring emotional intelligence.. In G. Matthews, M. Zeidner, & R. Roberts (eds), The science of emotional intelligence (pp. 258-287). New York: Oxford University Press. Petrides, K. V., & Furnham, A. (2000). On the dimensional structure of emotional emotional intelligence. San Francisco: Jossey-Bass. Petrides, K. V., & Furnham, A. (2001). Trait emotional intelligence: Psychometric investigation with reference to established trait taxonomies. European Journal of Personality, 15, 425-448. Petrides, K. V., Furnham, A. & Mavroveli S. (2007). Trait emotional intelligence. In G. Matthews, M. Zeidner, & R. Roberts (eds), The science of emotional intelligence (pp. 151-165). New York: Oxford University Press. Slaski, M., & Cartwright, S. (2003). Emotional intelligence training and its implications for stress, health and performance. Stress and Health, 19, 233-239. Schulze,R., Whilhelm, O. & Kyllonen, P. (2007). Approaches to the assessment of emotional intelligence. In G. Matthews, M. Zeidner, & R. Roberts (eds), The science of emotional intelligence (pp. 199-229). New York: Oxford University Press. Van Rooy, D. L., & Viswesvaran, C. (2004). Emotional intelligence: A meta-analytic investigation of predictive validity and nomological net. Journal of Vocational Behavior, 65, 71-95. 11ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 327