58 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Η ENNOIA KAI H METPHΣH THΣ ΠOIOTHTAΣ ZΩHΣ KAI H ΣXEΣH THΣ ME THN ΠPOAΓΩΓH THΣ YΓEIAΣ. H ΠEPIΠTΩΣH THΣ EΛΛAΔAΣ Της Παρθένας Ευμορφίδου Εισαγωγή Καλό είναι να φροντίζετε τους ασθενείς ώστε να ξαναβρίσκουν την υγεία τους. Αλλά να βοηθάτε και τους υγιείς να τη διατηρούν, γιατί η φροντίδα τους είναι πράξη ευπρέπειας. Ιπποκράτης (Παραγγελίαι) Ουγειονομικός τομέας αποτελεί σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες μια δυναμικά εξελισσόμενη, ανταγωνιστική και πολύπλοκη αγορά υπηρεσιών υγείας, η οποία καλείται να συνδυάσει τη βελτίωση της υγείας και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής με τη βέλτιστη προσφορά υπηρεσιών υγείας και την άριστη κατανομή των πόρων (Κοντούλη-Γείτονα,1997). Βέβαια, η σημερινή κρίση γύρω από τα θέματα υγείας, όσον αφορά στην αντιμετώπιση των σοβαρών νόσων της εποχής μας και του ανερχόμενου κόστους των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας, έχει οδηγήσει στην αναθεώρηση τόσο της θεωρίας της έννοιας της υγείας, όσο και της πρακτικής με έμφαση στην κοινωνική προληπτική ιατρική (Μαδιανός και συν., 1998). Αυτό καθιστά την κοινωνική πολιτική και συγκεκριμένα την πολιτική υγείας (health policy) κρίσιμο ζήτημα των αρμόδιων φορέων σε εθνικό ή υπερεθνικό επίπεδο, χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε πρόσφορο μέσο για την επίτευξη της υγείας του πληθυσμού (Δικαίος, Χλέτσος, 1999).Ταυτόχρονα, σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο 1, η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, και κατά συνέπεια και των υπηρεσιών υγείας, αποτελεί καθολική προσδοκία των καταναλωτών-χρηστών υπηρεσιών υγείας (Αλεξιάδης, Σιγάλας, 1999). Η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά κυρίως η άνοδος του βιοτικού, μορφωτικού και πολιτισμικού επιπέδου των λαών οδήγησε και σε μεγαλύτερες α- παιτήσεις στον τομέα αυτό (Κουζανίδης, 2004). Η Παρθένα Ευμορφίδου είναι Διοικητικός Υπάλληλος Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Πέτρας Ολύμπου. Μεταπτυχιακό «Κράτος και Δημόσια Πολιτική», Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 59 Ως επακόλουθο αυτής της τάσης, παρατηρείται ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον από την επιστημονική κοινότητα και τους διαχειριστές των υγειονομικών υπηρεσιών για τη μέτρηση στοιχείων της υγείας, που σχετίζονται με την ποιότητα ζωής, δηλαδή για τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής (ΣΥΠΖ) (Ελεζόγλου-Δάλλα, 2007). Στην παρούσα εργασία, μετά από τη διευκρίνιση των συσχετιζόμενων όρων με την ποιότητα ζωής και την προαγωγή της υγείας, όπως η υγεία-ευεξία, η πρόληψη κλπ., αλλά και τις μεταξύ τους σχέσεις, καταγράφονται οι προσδιοριστικοί παράγοντες της ποιότητας ζωής γενικότερα, αλλά και στην Ελλάδα και αναζητούνται οι κατάλληλοι δείκτες, που αποτυπώνουν το επίπεδο αυτής της ποιότητας ζωής. Αναφέρονται, επίσης, οι πολιτικές που σχεδιάστηκαν σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, οι οποίες βοηθούν στην κατεύθυνση της προαγωγής της υγείας και, τέλος, προτείνονται τρόποι βελτίωσης της ποιότητας ζωής στη χώρα μας. 1. Ποιότητα ζωής και βασικές έννοιες Οόρος «ποιότητα ζωής» αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης από τους Έλληνες αρχαίους φιλοσόφους. Ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» διαπραγματεύεται την έννοια της ευδαιμονίας και αναγνωρίζει τη σχέση μεταξύ της ευτυχίας, της ποιότητας ζωής και των υποκειμενικών αξιών του κάθε ατόμου 2 (Yfantopoulos, 2001). Ουσιαστικά, πρόκειται για έναν όρο που εμπεριέχει προσωπικές εκτιμήσεις, εμπειρίες, στάσεις, συμπεριφορές και αντιλήψεις για όλες τις διαστάσεις της καθημερινής ζωής. Έτσι, η ποιότητα ζωής σημαίνει διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους, που α- ποδίδουν κάθε φορά άλλη σημασία, ανάλογα με τις επιδιώξεις τους (Βάγια, Καρατζόγλου, 2006). Με αυτήν την υποκειμενική διάσταση συμφωνεί και ο ορισμός του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.), σύμφωνα με τον οποίο : «Η έννοια της ποιότητας ζωής καθορίζεται τόσο από το πώς αντιλαμβάνεται το άτομο τη θέση του στη ζωή, στο πολιτιστικό πλαίσιο και στο σύστημα αξιών μέσα στο οποίο ζει, όσο και από τους στόχους, τις προσδοκίες, το επίπεδο διαβίωσης και τα ενδιαφέροντά του» (Ιωαννίδη και συν., 1999). 1.1. Η υγεία ευεξία Με την προσπάθεια ορισμού της ποιότητας ζωής δημιουργήθηκε ένας ασθενοκεντρικός προσανατολισμός του υγειονομικού συστήματος, στον οποίο η γνώμη του ασθενούς που βιώνει την υγεία, την ασθένεια και τη θεραπευτική αγωγή έχει μεγάλη σημασία. Ο ορισμός της υγείας, που υιοθετήθηκε από τον Π.Ο.Υ. και την περιγράφει ως την κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας, και όχι απλώς την α- πουσία της αρρώστιας ή της αναπηρίας (Ιωαννίδη και συν.,1999), βοήθησε στο να εμφανιστούν οι ψυχολογικές και κοινωνικές διαστάσεις της υγείας, καθώς επίσης, να επικεντρωθούν οι ερευνητές στην αξία της υποκειμενικής αντίληψης (perception) και περιγραφής της υγείας (self-reported health) (Οικονομάκης, 2006). Γι αυτό η υγεία θα πρέπει να θεωρείται σαν συντελεστής της καθημερινής ζωής και όχι σαν αυτοσκοπός. Είναι μια θετική έννοια που δίνει έμφαση στις κοινωνικές και προσωπικές δυνατότητες. Δηλαδή, η έννοια της θετικής υγείας αντανακλά τη λεγόμενη «ενδυνάμωση» (empowerment). Ενδυνάμωση είναι η διαδικασία που καθιστά το άτομο ι- κανό να αποκτήσει τον έλεγχο των παραγόντων, οι οποίοι επηρεάζουν την υγεία και κατ επέκταση τη ζωή του. Συνδέεται με τις έννοιες της αυτονομίας, της αυτοεκτίμησης
60 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH και του αυτοπροσδιορισμού και στηρίζεται στο κατάλληλο κοινωνικό περιβάλλον, αφού μέσα σε αυτό λειτουργεί το άτομο (www.healthpromotion.med.uoa.gr). Σήμερα γίνεται αποδεκτό ένα μοντέλο υγείας, όπου διαφαίνεται ο δυναμικός χαρακτήρας της υγείας πάνω σε έναν άξονα, στον οποίο κινείται το άτομο από τη μία σε παθολογικές καταστάσεις και το θάνατο και από τη άλλη στην ενδυνάμωση και την ευεξία και, τελικά, στο υψηλότερο επίπεδο καλής υγείας (βλ. σχήμα 1) (Ιωαννίδης και συν. 1999. Οικονομάκης 2006). Η ευεξία (well-being) διακρίνεται σε σωματική, σε σχέση με τη νοσηρότητα, τον πόνο και το επίπεδο σωματικής λειτουργίας, σε ψυχική, αναφορικά με την αυτοεκτίμηση, το άγχος, την κατάθλιψη, την ικανότητα προσαρμογής κλπ., και σε κοινωνική, δηλαδή συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες, διαπροσωπικές σχέσεις, κοινωνική στήριξη (Βάγια, Καρατζόγλου, 2006). 1.2. Η πρόληψη και η αγωγή υγείας και η σύνδεσή τους με την έννοια της προαγωγής υγείας Η πολιτεία δίνει σήμερα όλο και μεγαλύτερη έμφαση στην πρόληψη των παραγόντων που οδηγούν στην κακή υγεία των πολιτών. Τίθεται, λοιπόν, ζήτημα αναγκαιότητας πρόληψης της κακής υγείας και προαγωγής της θετικής υγείας. Η αγωγή υγείας είναι η διεργασία επικοινωνίας, που έχει αυτόν ακριβώς το σκοπό, μέσω της επιρροής των αντιλήψεων και συμπεριφορών. Θα λέγαμε, ότι η αγωγή υγείας είναι ένα μέσο που χρησιμοποιεί η προαγωγή υγείας, ως ευρύτερη έννοια για να πετύχει τον τελικό στόχο της. Γι αυτό και ο σχεδιασμός προγραμμάτων προαγωγής υγείας εμπεριέχει εκτός από επεμβατικό και ενημερωτικό χαρακτήρα (Ιωαννίδης και συν., 1999). Κατά μία άλλη άποψη, η προαγωγή υγείας είναι μία τέχνη που έχει καθολική φύση, βοηθάει δηλαδή το σύνολο του πληθυσμού, ενώ η πρόληψη έχει την έννοια της πρόωρης επέμβασης για εκείνα τα στρώματα του πληθυσμού, που κινδυνεύουν από συγκεκριμένες ασθένειες (Wolfe et al, 2006). 2. Η ποιότητα ζωής Οριοθέτηση και μετρήσεις
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 61 2.1. Προσδιοριστικοί παράγοντες της ποιότητας ζωής Όπως γίνεται αντιληπτό, η ποιότητα ζωής σε κάθε χώρα διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι βρίσκονται σε μια δυναμικά μεταβαλλόμενη αλληλεξάρτηση. Έτσι και στη χώρα μας, οι παράγοντες αυτοί μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως ε- ξής (Yfantopoulos, 2001): Φυσική υγεία. Σε αυτήν την κατηγορία περιλαμβάνεται η σωματική υγεία του ατόμου (π.χ. πόνος, ύπνος, κινητικότητα, αναπηρίες). Ο προσωπικός τρόπος ζωής, επίσης, όπως διαφαίνεται μέσα από εξαρτήσεις, όπως το τσιγάρο, τα ναρκωτικά και οι διάφορες ουσίες, το αλκοόλ και τη διατροφή έχει καθοριστική σημασία για την ποιότητα ζωής. Και, τέλος, είναι σκόπιμο να αναφερθεί το πεδίο της γενετικής με τις θεαματικές εξελίξεις στη διάγνωση και θεραπεία. Ψυχολογική διάσταση. Τα προσωπικά βιώματα, η νοοτροπία, ο χαρακτήρας, το αίσθημα ικανοποίησης, η εικόνα του εαυτού, η μνήμη, η διάθεση, αλλά και το επίπεδο ανεξαρτησίας, όπως η ικανότητα για εργασία, αποτελούν ασφαλώς σημαντικούς παράγοντες επηρεασμού του επιπέδου της ποιότητας ζωής. Κοινωνική υγεία. Στην κατηγορία αυτή εμπεριέχονται οι κοινωνικές επαφές, η οικογενειακή στήριξη, η ικανότητα φροντίδας της οικογένειας, η κοινωνική θέση-διαστρωμάτωση, η ποιότητα της κατοικίας κλπ.(σπυράκη, 2006). (Οικονομάκης 2006). (www.ec.europa.eu/health/) Υπάρχουν, βέβαια, και κάποιοι άλλοι προσδιοριστικοί παράγοντες εξίσου σημαντικοί με τους παραπάνω : Οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες (κατανομή εισοδήματος, ανεργία, εργασιακές συνθήκες, πολιτικό σύστημα, εκπαίδευση, εθνικό εισόδημα), Πολιτισμικοί παράγοντες (ιστορική κληρονομιά, ήθη έθιμα και παραδόσεις), Περιβαλλοντικοί παράγοντες (κλιματολογικές συνθήκες, μόλυνση περιβάλλοντος), Δημογραφικοί παράγοντες (είδος, σύνθεση, εξέλιξη πληθυσμού, ηλικία, φύλο, επάγγελμα), Υγειονομικοί παράγοντες (αρτιότητα υγειονομικού συστήματος, επάρκεια πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, αγωγή υγείας, ποιότητα ιατροφαρμακευτικής φροντίδας και νοσοκομειακή περίθαλψη). Θα είναι χρήσιμο να τονιστεί στο σημείο αυτό η αμφίδρομη σχέση που υπάρχει μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και της υγείας. Έτσι, από τη μία πλευρά, το μεγαλύτερο επίπεδο εισοδήματος οδηγεί και σε καλύτερα επίπεδα υγείας (Δικαίος, Χλέτσος, 1999), ενώ ταυτόχρονα η οικονομική ανάπτυξη και ευημερία μιας χώρας στηρίζεται στη βελτιωμένη υγεία των πολιτών της. Αυτό καθίσταται δυνατό, μέσω της μείωσης των απωλειών της παραγωγής λόγω ασθενειών, της χρήσης των πόρων που η υγεία καθιστά ε- νεργούς και της απελευθέρωσης των πόρων, αντίστοιχα, που θα δέσμευε η αντιμετώπιση της ασθένειας (World Bank, 1993). (Knowles, Owen, 1995). (Rivera, Currais, 1999). 2.2. Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής Έχοντας δεδομένη την ευρύτητα του όρου κα τη δυσκολία προσέγγισης και εκτίμησής της, οι ερευνητές των υγειονομικών υπηρεσιών οριοθέτησαν τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής (ΣΥΠΖ). Η ΣΥΠΖ αποτελεί μια δυναμική έννοια, η οποία μεταβάλλεται, καθώς μεταβάλλονται το επίπεδο της υγείας, οι σχέσεις, οι εμπειρίες και οι ρόλοι του ατόμου. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει τρεις βασικές παραμέτρους: α. την υποκειμενική αποτίμηση της λειτουργικής κατάστασης του ατόμου,
62 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH β. την επίδραση της κατάστασης της υγείας στη λειτουργικότητα του ατόμου, και γ. τον περιορισμό της λειτουργικότητας στους τομείς εκείνους που είναι απαραίτητοι, ώστε το άτομο να μπορεί να πραγματοποιεί τους επιδιωκόμενους στόχους της ζωής του (Ελεζόγλου, Δάλλα, 2007). Παράλληλα, είναι μια πολυδιάστατη έννοια με διττό χαρακτήρα, που περιλαμβάνει τόσο τις θετικές, όσο και τις αρνητικές όψεις της ευεξίας και της ζωής. Έτσι, συσχετίζει άμεσα την ευεξία με την προσωπική ποιότητα ζωής. Η ΣΥΠΖ μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή ως «η λειτουργικότητα στη φυσική, συναισθηματική και κοινωνική διάσταση της ζωής, με συνυπολογισμό της ευεξίας, όπως αυτή εκτιμάται από τον κάθε άνθρωπο» (Οικονομάκης, 2006). 2.3. Η μέτρηση της ποιότητας ζωής 2.3.1. Ο τρόπος και ο σκοπός της αξιολόγησης Εφόσον γίνεται αποδεκτό από τα παραπάνω, ότι ο όρος ποιότητα ζωής είναι μια πλούσια, πολυδιάστατη και αφηρημένη έννοια, θα πρέπει να υιοθετηθεί και η άποψη ό- τι η μέτρησή της μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους, ανάλογα με τους στόχους κάθε φορά της συγκεκριμένης έρευνας. Για το σκοπό αυτό, γίνονται πολλαπλές μετρήσεις κάθε διάστασης της ποιότητας ζωής, λαμβάνοντας υπόψη τις σημαντικές πτυχές της, κάτι που βελτιώνει και την εγκυρότητα των μετρήσεων (Υφαντόπουλος, Σαρρής, 2001). (Γαλάνης, 2005). Είναι χρήσιμη, επομένως, η διεπιστημονική συνεργασία γιατρών και κοινωνικών επιστημόνων, όπως ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, στατιστικοί, δημογράφοι κ.ά., προκειμένου να διερευνηθούν και να ενσωματωθούν οι επιμέρους απόψεις στην τελική εξειδίκευση του οργάνου μέτρησης της ποιότητας ζωής (Υφαντόπουλος, 2001). Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν τόποι μέτρησης (domains) της ποιότητας ζωής, οι οποίοι αναφέρονται σε περιοχές συμπεριφοράς, που μπορούν να μετρηθούν. Οι τόποι αυτοί είναι υποκειμενικοί και αντικειμενικοί. Οι υποκειμενικοί τόποι είναι: 1. η φυσική λειτουργικότητα, δηλαδή η ικανότητα του ατόμου να πραγματοποιεί στόχους, 2. η λειτουργικότητα δραστηριοποίησης, δηλαδή η δυνατότητά του να πραγματοποιεί διαφορετικές δραστηριότητες, εκτός από την εργασία του, 3. οι προσλήψεις, δηλαδή οι εκτιμήσεις του ατόμου για το επίπεδο της υγείας του, που επηρεάζονται από τις πληροφορίες του γύρω από τους προσωπικούς του περιορισμούς, όπως το αλκοόλ, το κάπνισμα κλπ., το σύστημα υγείας, την οικογένεια και την κοινωνία και 4. η ψυχολογική και κοινωνική λειτουργικότητα. Οι αντικειμενικοί τόποι μέτρησης της ποιότητας ζωής είναι: 1. το επίπεδο υγείας, σύμφωνα με εργαστηριακές και διαγνωστικές μετρήσεις, με δείκτες θετικούς (δείκτης γεννητικότητας, προσδόκιμο ζωής, κλπ.) και αρνητικούς (δείκτης νοσηρότητας, θνησιμότητας, κλπ.) 2. οι ψυχοπαθολογικές μετρήσεις και 3. το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, π.χ. δείκτης οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης (Θωμόπουλος, 2006). Μία νέα προσέγγιση αποτελεί ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης, ο οποίος είναι σύνθετος και περιλαμβάνει το κατά κεφαλή ΑΕΠ (συνθήκες ζωής), το προσδόκιμο ζωής (υγεία και μακροβιότητα) και την εκπαιδευτική κατάσταση (μόρφωση και επίπεδο γνώ-
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 63 σης). Ο δείκτης αυτός δείχνει κατά πόσο ένας πληθυσμός οδηγείται σε μακρόχρονη και υγιή ζωή, σε ικανοποιητικό μορφωτικό επίπεδο και απολαμβάνει μια αξιοπρεπή ζωή. Γενικά, οι αντικειμενικοί ή κοινωνικοί δείκτες επιτρέπουν τη μακροχρόνια παρακολούθηση της εξέλιξης ενός φαινομένου και, συνεπώς, συμβάλλουν στην αξιολόγηση του βαθμού επίτευξης σκοπών και στόχων (Σπυράκη, 2006).Αυτοί, όμως, σχετίζονται ελάχιστα με την ικανοποίηση ζωής, ενώ οι υποκειμενικοί δείκτες φαίνονται ότι σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με τη γενικότερη θεώρηση της ευεξίας και, έτσι, μπορούν να θεωρηθούν περισσότερο σημαντικοί, σημασιολογικά από άποψη ευαισθησίας, για τη στάθμιση του επιπέδου της ποιότητας ζωής. Άρα, η άποψη των ασθενών θα πρέπει να λαμβάνεται υ- πόψη στην καθημερινή πράξη και στις κλινικές μελέτες. Π.χ., ένα άτομο που θεωρεί ότι η οικονομική του κατάσταση είναι ικανοποιητική θα εκφράζει και θετικές σκέψεις για την ποιότητα της ζωής του, άσχετα από τις επικρατούσες αντικειμενικές συνθήκες (Ιωαννίδης και συν., 1999). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στα πλαίσια του σημερινού Κοινοτικού Προγράμματος Δημόσιας Υγείας 3, καταρτίστηκε ένας κοινοτικός κατάλογος δεικτών για την υγεία (ECHI). Οι εργασίες σχετικά με τους δείκτες αυτούς και τη συλλογή στοιχείων διεξάγονται από ομάδες εργασίας, σε συνεργασία με τη Eurostat, την ΠΟΥ, τον ΟΟΣΑ και το Κοινοτικό Στατιστικό Πρόγραμμα. Αναφορικά, οι κύριες κατηγορίες δεικτών είναι οι εξής: Δημογραφικοί και κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες, όπως π.χ. πληθυσμός κατά φύλο / ηλικία, προβολές πληθυσμού, συνολική ανεργία, κλπ. Κατάσταση υγείας, π.χ. επιπολασμός χρόνιων ασθενειών, κλπ. Δείκτες σχετικά με βρέφη και παιδιά, ηλικιωμένους, γυναίκες, π.χ. βρεφική θνησιμότητα, ποσοστό γονιμότητας κλπ. Κάπνισμα, ναρκωτικά, αλκοόλ, διατροφή Υγιεινή του περιβάλλοντος HIV-AIDS, καρκίνος, σπάνιες ασθένειες Νοσοκομειακή δραστηριότητα και προσωπικό, π.χ. νοσοκομειακές κλίνες και απασχολούμενοι ιατροί. Δαπάνες για την υγεία (www.ec.europa.eu). Πέρα από τους δείκτες, είναι χρήσιμο να διευκρινιστούν, επίσης, οι σκοποί της αξιολόγησης της ποιότητας ζωής. Αυτοί σχετίζονται άμεσα με τους στόχους των θεραπευτικών ή των προληπτικών μέτρων της πολιτικής υγείας, που είναι τρεις: η αύξηση της μακροβιότητας, η μείωση της νοσηρότητας και η ευεξία των ασθενών. Οι κύριοι λόγοι, που έχουν διατυπωθεί για την πραγματοποίηση μελετών για την ποιότητα ζωής, αναφέρονται στο επίπεδο του γενικότερου πληθυσμού, όπως π.χ. η αξιολόγηση των αναγκών υ- γείας του πληθυσμού, και στο επίπεδο του μεμονωμένου ατόμου, π.χ. η διάγνωση μιας α- σθένειας και η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της θεραπείας της (Βάγια, Καρατζόγλου, 1999). 2.3.2.Τα εργαλεία μέτρησης Γενικά, υπάρχουν δύο κατηγορίες τρόπων μέτρησης της ποιότητας ζωής: 1. Οι γενικές μετρήσεις (general measures), που προσφέρουν μια περιληπτική θεώρηση και είναι σχεδιασμένες να μετρούν το επίπεδο ζωής του γενικού πληθυσμού, αλλά και ειδικότερων ομάδων. Ενδεικτικά ορισμένα από τα όργανα αυτά είναι τα: SF-36, EQ-15D, EQ-5D (βλ. πίνακα 1).
64 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 2. Οι ειδικές μετρήσεις (specific measures) της ποιότητας ζωής επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα νοσολογικά προβλήματα και ομάδες ασθενών. Μερικά παραδείγματα ειδικών εργαλείων είναι τα ερωτηματολόγια : Chronic Heart Failure Questionnaire, Minnesota Living With Heart Failure Questionnaire, The Yale Scale, Kansas City Cardiomyopathy Questionnaire κ.ά. (Βάγια, Καρατζόγλου, 1999). (Θωμόπουλος, 2006). (Πελτέκη, 2006). Είναι, πάντως, χαρακτηριστικό, ότι οι επιστήμονες των οικονομικών της υγείας δε συμφωνούν για το ποιό εργαλείο μέτρησης είναι το καλύτερο, είτε εξειδικευμένο, είτε γενικό. Σίγουρα, όμως, θα πρέπει να ανταποκρίνεται σε ορισμένα κριτήρια. Το πρώτο κριτήριο συσχετίζεται με τη μετάφραση απόδοση του εργαλείου μέτρησης. Το διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον και τα διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης α- πό χώρα σε χώρα οδηγούν και σε διαφορική απόδοση των όρων ενός εργαλείου, όπως π.χ. ενός ερωτηματολογίου. Το δεύτερο κριτήριο αναφέρεται στη χρήση μεθόδων συλλογής των στοιχείων. Στις διάφορες έρευνες για την ποιότητα ζωής χρησιμοποιούνται ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις τηλεφωνικές ή πρόσωπο με πρόσωπο κ.λ.π. Εάν γίνει, λοιπόν, συνδυασμένη χρήση παράλληλων ή και διαφορετικών τρόπων συλλογής των στοιχείων, τότε υπάρχει το πλεονέκτημα των πολλαπλών μετρήσεων, που βελτιώνει την αξιοπιστία και την εγκυρότητα (Υφαντόπουλος, Σαρρής, 2001). Ειδικότερα, για την επιλογή του καλύτερου εργαλείου μέτρησης πρέπει να ληφθεί υ- πόψη: Η αξιοπιστία του (reliability). Αναφέρεται στην ιδιότητα του εργαλείου να δίνει τα ί- δια αποτελέσματα σε κάθε επαναληπτική μέτρηση (test-retest). Η εγκυρότητά του (validity), που σημαίνει ότι μετράει ακριβώς εκείνο που πρέπει να μετρήσει. Η έννοια αυτή είναι πιο σημαντική και πιο δύσκολο να μετρηθεί από την α- ξιοπιστία του 4 Η ευαισθησία του (sensitivity). Εκφράζει την ακρίβεια της μέτρησης σε τυχόν διαφοροποιήσεις της ασθένειας, της ψυχολογίας κλπ. Η λειτουργικότητα (functionality). Η αξιολόγηση γίνεται για το χρόνο συμπλήρωσης και τα ποσοστά ανταπόκρισης και αποπεράτωσης του ερωτηματολογίου. Η μεταβλητότητα (responsiveness), δηλαδή να μπορεί να μεταβάλλεται κάθε φορά που μεταβάλλεται η κατάσταση του ασθενούς. Η ειδικότητα (specifity). Το όργανο μέτρησης πρέπει να προσδιορίζει σωστά διαφορετικούς πληθυσμούς ασθενών. Η δεοντολογία (deontology), να υπακούει δηλαδή σε ορισμένους κανόνες δεοντολογίας (Βάγια, Καρατζόγλου, 1999). (Υφαντόπουλος 2001). (Υφαντόπουλος, Σαρρής, 2001). (Θωμόπουλος,2006). (Πελτέκη, 2006). Πέρα από τα παραπάνω κριτήρια, είναι σκόπιμο κάθε εργαλείο μέτρησης της ποιότητας ζωής να επιδέχεται τροποποιήσεις και διορθώσεις μέσα από την αποκτούμενη ε- μπειρία, καθώς οι σχετικές έρευνες δεν έχουν πολλά χρόνια που εφαρμόζονται και βρίσκονται ακόμη σε πειραματικό στάδιο. Πάντως, μέσα από μια βιβλιογραφική ανασκόπηση, το ερωτηματολόγιο EQ-15D θεωρείται ότι συγκεντρώνει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά ενός κατάλληλου οργάνου για τη μέτρηση της ποιότητας ζωής στην Ελλάδα. Είναι σύντομο, εύκολο και κατανοητό ακόμη και από άτομα προχωρημένης ηλικίας και ευπαθείς ομάδες πληθυσμού, αποδείχθηκε ευαίσθητο σε διαφοροποιήσεις και αξιόπιστο μετά από επανελέγχους, περιλαμβάνει όλες τις πτυχές της σωματικής, ψυχολογικής
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 65 και κοινωνικής υγείας και το ερωτηματολόγιο εμφανίζει υψηλά ποσοστά συμπλήρωσης (Βάγια, Καρατζόγλου, 1999). 2.3.3. Η ποιότητα ζωής στην Ελλάδα Η Ελλάδα είναι σήμερα μία αναπτυγμένη χώρα, με τα πλεονεκτήματα της μείωσης της βρεφικής θνησιμότητας και της αύξησης του προσδόκιμου ζωής, αλλά ταυτόχρονα με ένα αρνητικό χαρακτηριστικό, ότι ανεβαίνει σταθερά στις λεγόμενες «νόσους του πολιτισμού», όπως ο καρκίνος, τα καρδιακά νοσήματα κλπ.( βλ. πίνακα 1) (Ιωαννίδης και συν.1999). Πίνακας 1 Κυριότερες Αιτίες Θανάτου 1 (2007) Καρδιακά Νοσήματα 32.836 29,88% Καρκίνος 20.862 18,98% Νοσήματα των αγγείων του εγκεφάλου 16.280 14,81% Νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος 10.229 9,31% Ατυχήματα 3.639 3,31% 1.Σύνολο θανάτων 109.895 Πηγή: ΕΣΥΕ (2007) Τα παραπάνω στοιχεία επιδεινώνονται και από τις τελευταίες στατιστικές για τα ποσοστά υπέρβαρων στην Ελλάδα, που την κατατάσσουν ανάμεσα στις 10 χώρες του ΟΟΣΑ με ποσοστό πάνω από το 50% του πληθυσμού να χαρακτηρίζονται ως υπέρβαροι ή παχύσαρκοι. Για την αποτίμηση, πάντως, της ποιότητας ζωής των Ελλήνων έχουν γίνει διάφορες έρευνες, που αφορούν τόσο το γενικότερο πληθυσμό, όσο και ομάδες ασθενών διαφόρων νόσων. Χρησιμοποιώντας ως εργαλείο μέτρησης το ερωτηματολόγιο EQ-15D 5 τα γενικότερα συμπεράσματα των ερευνών αυτών μπορούν να συνοψιστούν στα εξής : Σχέση ποιότητας ζωής και φύλου. Από τις έρευνες προέκυψε ότι υπάρχει ελάχιστη διαφορά μεταξύ των ανδρών και των γυναικών στην ποιότητα ζωής. Σε μία κλίμακα 0-100, η μέση τιμή των ανδρών ανέρχεται στις 82 ποιοτικές μονάδες, ενώ των γυναικών στις 80. Η αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας και η ταυτόχρονη ενασχόλησή τους με τα οικιακά θέματα, φαίνεται να είναι ο λόγος που συμβάλλει σε αυτήν τη διαφοροποίηση. Σχέση ποιότητας ζωής και ηλικίας. Μεταξύ ηλικίας και ποιότητας ζωής υπάρχει αρνητική συσχέτιση, γιατί όσο αυξάνει η ηλικία, οι επιμέρους παράμετροι που συνθέτουν την ποιότητα ζωής φθίνουν. Η κινητικότητα, η ακοή, η όραση, η γενικότερη φυσική κατάσταση του ατόμου μειώνονται. Σχέση ποιότητας ζωής και εκπαίδευσης. Μεταξύ των δύο αυτών παραγόντων υ- πάρχει θετική συσχέτιση, καθώς τα άτομα με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης στην Ελλάδα δηλώνουν και χαμηλότερα επίπεδα ποιότητας ζωής. Τα άτομα με υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης παρουσιάζουν καλύτερο επίπεδο υγείας, γιατί προσέχουν τον τρόπο διαβίωσής τους, έχουν υψηλότερο εισόδημα, καλύτερη κατοικία και χρη-
66 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH σιμοποιούν τις υπηρεσίες υγείας πιο αποτελεσματικά (Υφαντόπουλος, 2001). (Πελτέκη, 2006). Παρόμοια αποτελέσματα έχουν δείξει αντίστοιχες έρευνες με το ερωτηματολόγιο EQ-5D στην Ουγγαρία και Ισπανία (Szende, Molnar, 2001). (Roset et.al., 2001). Επίσης, σε έρευνα στη Μ. Βρετανία διαφάνηκε, επιπλέον, η θετική συσχέτιση μεταξύ της ποιότητας ζωής και της κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης του ατόμου (Kind et al., 1998). 3. Ο ρόλος της προαγωγής και αγωγής υγείας στη διασφάλιση και βελτίωση της ποιότητας ζωής 3.1. Η προαγωγή υγείας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης Η στρατηγική του ΠΟΥ «Υγεία για όλους», την οποία έχει υπογράψει και η χώρα μας, θέτει ως κεντρικό στόχο την επίτευξη από όλους τους πολίτες ενός επιπέδου υγείας, το οποίο θα τους επιτρέπει να έχουν μια κοινωνικά και οικονομικά παραγωγική ζωή. Έτσι, σε επίπεδο Ε.Ε. θεσπίστηκε το πρόγραμμα κοινοτικής δράσης στον τομέα της υ- γείας 2007-2013, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με ψήφισμα στις 24 Μαΐου 2006.Το πρόγραμμα αποσκοπεί στον καθορισμό στόχων και προτεραιοτήτων για τη βελτίωση της υ- γείας των Eυρωπαίων πολιτών. Οι τρεις στόχοι του προγράμματος είναι: Η βελτίωση της ασφάλειας της υγείας των πολιτών Η προώθηση της υγείας για την ενίσχυση της ευημερίας και της αλληλεγγύης και Η απόκτηση και διάδοση γνώσεων σε θέματα υγείας (www.ec.europa.eu) Ταυτόχρονα, στην Ε.Ε. εφαρμόζονται συγκεκριμένα προγράμματα πρόληψης ασθενειών και προαγωγής υγείας, όπως η υγεία και η ασφάλεια στην εργασία και η πολιτική οδικής ασφάλειας, καθώς και ενημερωτικές εκστρατείες, όσον αφορά στις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος, της κατανάλωσης αλκοόλ κλπ. Πιο συγκεκριμένα, ως προτεραιότητες της προαγωγής υγείας για τον 21 ο αιώνα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θέτει τις εξής : Προώθηση της κοινωνικής ευθύνης για την υγεία, δηλαδή ανάληψη ευθύνης σε συνεργασία του δημόσιου με τον ιδιωτικό τομέα. Στον πνεύμα αυτό κινείται ήδη το κυβερνητικό πλάνο της Μ. Βρετανίας έως το 2010, στηριζόμενο στην πρωτοβουλία της ιδιωτικής χρηματοδότησης για αναπτυξιακά προγράμματα της δημόσιας υγείας (NHS FOCUS, 2002). Αύξηση των επενδύσεων για την ανάπτυξη της υγείας. Εδραίωση και διεύρυνση συνεργασιών για την προστασία της κοινωνικής ευεξίας και υγείας. Αύξηση της δυναμικότητας της κοινότητας και ενδυνάμωση του ατόμου. Εξασφάλιση υποδομής για την προαγωγή της υγείας, με χρηματοδότηση σε τοπικό και εθνικό επίπεδο και ανάπτυξη κινήτρων για κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς, εκπαιδευτικά ιδρύματα και τον ιδιωτικό τομέα. (www.healthpromotion.med.uoa.gr). Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί ότι εξαιτίας της λογικής για την άρρηκτη σχέση της υγείας του ατόμου με την υγεία της κοινότητας και την «υγεία» του περιβάλλοντος, τα μοντέλα για την ανάπτυξη της ποιότητας ζωής αναζητούν τρόπους για να συνδυάσουν την ανάπτυξη, με την προστασία του περιβάλλοντος και την προαγωγή της υγείας και την ποιότητα ζωής. Έτσι, το κίνημα του ΠΟΥ για «Υγιείς Πόλεις», το πρόγραμμα δρά-
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 67 σης του ΟΗΕ «Ατζέντα 21» και το πρόγραμμα του ΠΟΥ «Υγεία για όλους τον 21 ο αιώνα» υιοθετούν την προστασία του περιβάλλοντος και τις έννοιες της αειφόρου ανάπτυξης και της ανθρώπινης ευημερίας. 3.2. Η προαγωγή υγείας στην Ελλάδα Τομή στην εξέλιξη των υγειονομικών θεμάτων στη χώρα μας αποτέλεσε η καθιέρωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας με το Ν.1397/83, ο οποίος καθιέρωσε την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (Π.Φ.Υ.), ως τη βασική φροντίδα υγείας, που θα είχε κεντρικό ρόλο την προαγωγή της υγείας.τα κέντρα υγείας θεσπίστηκαν ως η βασική μονάδα παροχής φροντίδων υγείας, η ανάπτυξή τους όμως περιορίστηκε έως και σήμερα στην περιφέρεια και δεν επεκτάθηκε στα αστικά κέντρα. Κατόπιν, ο Ν.2071/92 αναφέρεται στην Αγωγή Υγείας. Το Υπουργείο Υγείας συνεπικουρείται στο έργο του από την Επιτροπή Σχεδιασμού Αγωγής Υγείας και, σε νομαρχιακό επίπεδο, από τη Νομαρχιακή Επιτροπή Σχεδιασμού Αγωγής Υγείας (άρθρα 31-38, Ν.2071/92). Και τελικά, με το Ν.2519/97 γίνεται προσπάθεια να υλοποιηθούν τα δίκτυα Π.Φ.Υ. Η Π.Φ.Υ., ως στρατηγική του ΠΟΥ, τονίζει την ανάγκη μετατόπισης του επίκεντρου των υγειονομικών συστημάτων από τη δευτεροβάθμια (νοσοκομειακή) στην πρωτοβάθμια (εξωνοσοκομειακή) φροντίδα. Δίνεται έμφαση στην ολοκληρωμένη φροντίδα για την υγεία μέσα από υπηρεσίες πρόληψης και προαγωγής υγείας, διάγνωσης, θεραπείας και αποκατάστασης. Η στρατηγική αυτή υπογραμμίζει την αναγκαιότητα λήψης μέτρων για την κοινωνική ανάπτυξη, με κριτήριο την προαγωγή της υγείας και τις πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού, σε συνεργασία με την τοπική κοινωνία. Επικεντρώνει, έτσι, το ενδιαφέρον στον άνθρωπο και αναπτύσσει συνεχή σχέση με τον ασθενή και το περιβάλλον του (Λαμπίρη-Δημάκη, Κυριαζή, 1995). (Κυριόπουλος, 1995). 4. Μέτρα για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής Oπως αναφέρθηκε ο ρόλος της Π.Φ.Υ. στην προαγωγή της υγείας στην Ελλάδα είναι καίριος. Η έλλειψη, όμως, πόρων και πολιτικής βούλησης, καθώς και στελεχών, ειδικά γενικών ιατρών, έχει εμποδίσει την ανάπτυξή της. Επομένως, για την ανάπτυξη της προαγωγής υγείας θα πρέπει να αναπτυχθεί πλήρως το δίκτυο Π.Φ.Υ. Βασικοί συντελεστές σε αυτήν την προσπάθεια είναι ο Γενικός Γιατρός και οι άλλοι επαγγελματίες υγείας, που απαρτίζουν την ομάδα Π.Φ.Υ. Γενικότερα, οι αναγκαίες αλλαγές στην Π.Φ.Υ. α- φορούν στην έννοια της αρρώστιας και θεραπείας και σε ζητήματα περιεχομένου, οργάνωσης και ορισμού υπευθύνων (www.disabled.gr). (Κυριόπουλος, Φιλαλήθης(επιμ), 1996). Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη της Π.Φ.Υ. στην τοπική κοινωνία με εμπλοκή της τοπικής αυτοδιοίκησης και την καλλιέργεια της κοινωνικής αλληλεγγύης θα συμβάλλει στον έ- λεγχο της κατανομής των πόρων για την υγεία, με την αποσυμφόρηση των δευτεροβάθμιων και τριτοβάθμιων υπηρεσιών. Επίσης, η ανάπτυξη και στελέχωση της Π.Φ.Υ. στην πόλη θα οδηγήσει, πέρα από το οικονομικό όφελος, και σε καλύτερο επίπεδο υγείας του πληθυσμού, εφόσον και το ίδιο αναλάβει πρωτοβουλίες και ευθύνες για την προάσπιση της υγείας του (Κυριόπουλος, 1995). Η συμμετοχή του πληθυσμού μπορεί να γίνει τόσο στη σχεδίαση των προγραμμάτων προαγωγής υγείας, μέσα από τη διαπίστωση των αναγκών τους, όσο και μέσω της αξιολόγησης αυτών των προγραμμάτων (www.disabled.gr).
68 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Η αναγκαιότητα της ορθολογικής κατανομής των πόρων, πάντως, υποδεικνύει την ανάγκη όχι μόνο για πληροφορημένους πολίτες, αλλά και για τη διαμόρφωση μηχανισμών λογοδοσίας των υπηρεσιών υγείας και των ιατρικών πρακτικών προς την κοινωνία (Λαμπίρη-Δημάκη, Κυριαζή, 1995).Την τελευταία εικοσαετία, προτείνεται γύρω από το ζήτημα αυτό, η υιοθέτηση της θεωρίας της ωφελιμότητας για την ιεράρχηση των στόχων της πολιτικής υγείας και της αποτελεσματικής κατανομής των πόρων. Τα ποιοτικώς σταθμισμένα έτη ζωής (QALYs) είναι ο δείκτης της ποιότητας ζωής που χρησιμοποιείται από τη μέθοδο ανάλυσης κόστους-χρησιμότητας. Η μέθοδος αυτή σχετίζεται με τη διασφάλιση της ποιότητας των υγειονομικών αποτελεσμάτων και επιχειρεί να αξιολογήσει ποσοτικά και ποιοτικά τις ιατρικές παρεμβάσεις και να συγκρίνει την αποτελεσματικότητα με το κόστος τους 6 (Yfantopoulos, 2001). (Αλεξιάδης, Σιγάλας, 1999). Πέρα από την ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας, κρίνεται σκόπιμος και ο έλεγχος ποιότητας των ίδιων των προγραμμάτων προαγωγής υγείας. Έχει προταθεί, λοιπόν, ένα ευρωπαϊκό εργαλείο ποιότητας της προαγωγής υγείας (EQUIHP), η χρήση του οποίου θα διευκολύνει τις διακρατικές συγκρίσεις και συνεργασίες (Τούντας Γ. και συν., 2007). Περαιτέρω, ορισμένα μέτρα που βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των πολιτών αποτελούν η αναβάθμιση των δημοσίων υπηρεσιών, η αύξηση του αστικού πρασίνου, η αναβάθμιση των νοσοκομείων, η εξυπηρέτηση των ατόμων με ειδικές ανάγκες και η βελτίωση των προϊόντων (Ιωαννίδης και συν., 1999). 5. Συμπεράσματα Ηαύξηση της θετικής υγείας, ως πλήρης σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία, και η πρόληψη της κακής υγείας αποτελούν, λοιπόν, τους άξονες για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Συμπερασματικά, για την έννοια αυτή μπορούμε να εξάγουμε τα εξής: Υπάρχουν πολλοί παράγοντες, κοινωνικοί, περιβαλλοντικοί, οικονομικοί, δημογραφικοί, κλπ., που επηρεάζουν την ποιότητα ζωής και βρίσκονται σε πλήρη αλληλεξάρτηση. Οι πλειάδα των παραγόντων αυτών καθιστά δύσκολη τη μέτρηση της ποιότητας ζωής με έναν κοινά αποδεκτό δείκτη. Έτσι, υιοθετούνται τόσο υποκειμενικοί, όσο και α- ντικειμενικοί δείκτες μέτρησης. Πάντως, υποστηρίζεται ότι η άποψη του ίδιου του α- τόμου έχει μεγάλη βαρύτητα για την αποτίμηση της ποιότητας ζωής του. Έρευνες που έχουν γίνει στην Ελλάδα με το ερωτηματολόγιο EQ-15D έχουν οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι η ποιότητα ζωής βρίσκεται σε αρνητική συσχέτιση με την ηλικία, ενώ αντίθετα με την εκπαίδευση και την οικονομική κατάσταση σε θετική. Όσον αφορά στις γυναίκες, αυτές βρίσκονται σε ελάχιστα δυσμενέστερη θέση από ότι οι άντρες. Η αγωγή και προαγωγή υγείας, με τα προγράμματα που ακολουθούνται, αποτελούν τους δρόμους αναβάθμισης της ποιότητας ζωής. Στην Ελλάδα για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής πρέπει να υπάρξει σαφής και πραγματική στροφή προς την Π.Φ.Υ. Ο ρόλος του γενικού γιατρού, η εμπλοκή της τοπικής αυτοδιοίκησης, η συμμετοχή του ατόμου θα συνεισφέρει δραστικά. Αλλά και η ορθολογική κατανομή των πόρων θα μπορέσει να εξοικονομήσει κονδύλια που θα στραφούν στα προγράμματα προαγωγής υγείας. Η Ελλάδα, τελικά, ως κράτος μέλος της Ε.Ε. μπορεί να ζήσει με το ευρωπαϊκό όνειρο της αειθαλούς ή αειφόρου ανάπτυξης, της ποιότητας ζωής και της αλληλεξάρτησης 7. Ή, με απλά ελληνικά, ας ζήσουμε όχι μόνο για σήμερα, αλλά και για αύριο, όχι μόνοι μας, αλλά όλοι μαζί.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 69 Σημειώσεις 1. Τα υγειονομικά ζητήματα είναι συγκινησιακά φορτισμένα και γίνονται αντικείμενο πολιτικών συζητήσεων, προεκλογικών και μη, αλλά και αντικείμενο πολλαπλών πιέσεων και επιρροών (Λαμπίρη-Δημάκη, Κυριαζή (επιμ.), 1995). 2. Σχετικά με την ευδαιμονία αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «η γνώμη του ανθρώπου αλλάζει για την έννοια αυτή. Όταν είναι άρρωστος λέει ότι ευδαιμονία είναι η υγεία, αλλά όταν είναι υγιής, ευδαιμονία είναι τα χρήματα». 3. Ένας από τους βασικούς στόχους του προγράμματος αυτού είναι να παρέχει συγκρίσιμες πληροφορίες για τη υγεία των Ευρωπαίων πολιτών. 4. Ένα έγκυρο όργανο μέτρησης είναι εξ ορισμού και αξιόπιστο, ενώ ένα αξιόπιστο δεν είναι και υποχρεωτικά έγκυρο. 5. Το ερωτηματολόγιο μεταφράστηκε στα ελληνικά από την ομάδα του Γ. Υφαντόπουλου. Τα α- ποτελέσματα βασίστηκαν στην καταγραφή της υποκειμενικής εκτίμησης της ποιότητας ζωής στην Ελλάδα. 6. Τόσο τα ποιοτικώς σταθμισμένα έτη ζωής, όσο και η Διασφάλιση Ποιότητας αποτελούν μεθόδους βελτίωσης της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας, μαζί με τον ποιοτικό έλεγχο, τους κύκλους ποιότητας και τη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας. 7. Σε αντιδιαστολή με το αμερικάνικο όνειρο της οικονομικής μεγέθυνσης, του προσωπικού πλουτισμού και της ανεξαρτησίας (Rifkin J., 2005). Βιβλιογραφία Kind P., Dolan P. et al., Variations in population health status: results from a United Kingdom national questionnaire survey, BMJ 1998, 316, p.736-741. Knowles S., Owen P.D., Health Capital and cross-country variation in income per capita in the Mankiw-Romer-Weil model, Econometrics Letters 1995, 48, p. 99-106. Public Health, Private Solutions, NHS Focus, February 2002, p.17. Rifkin J., (2005), Το ευρωπαϊκό όνειρο: πως το όραμα της Ευρώπης για το μέλλον επισκιάζει αθόρυβα το αμερικανικό όνειρο, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, σελ.33. Rivera B., Currais L., Economic Growth and Health: Direct Impact or reverse causation?, Applied Economics Letters 1999, 6, p. 761-764. Roset M., Herdman M. et al., Uses and applications of health-related quality of life measures, The state of play in Spain, Archives of Hellenic Medicine 2001, 18(2), p. 131 136. Szende A., Molnar L., Inequalities in health status and inequity in the delivery of health care in Hungary, Archives of Hellenic Medicine 2001, 18(2), p.169-179. Wolfe D., Jaffe P., Crooks C. (2006), Adolescent risk behaviors: why teens experiment and strategies to keep them safe, Yale University Press, New Haven and London, p.157-162. World Bank, World Development Report 1993, Investigating in Health, p.17-21. Yfantopoulos J. (2001), The social quality of life, Archives of Hellenic Medicine, 18 (2), p.108-113. Yfantopoulos J., Quality of life and QALYs in the measurement of health, Archives of Hellenic Medicine 2001, 18(2), p. 114-130. Αλεξιάδης Α.Δ., Σιγάλας Ι. (1999), Υπηρεσίες Υγείας / Νοσοκομείο, Ιδιοτυπίες και Προκλήσεις, τομ. Δ, Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Νοσοκομείων, Εμπειρίες, Τάσεις και Προοπτικές, ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 30, 73-83. Βάγια Μ., Καρατζόγλου Γ. (1999), Διπλ. Εργασία «Μέτρηση της Ποιότητας Ζωής των Ελλήνων που σχετίζεται με την κατάσταση της υγείας τους», ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 6-36. Γαλάνης Κ. (2005), Διπλ. Εργασία «Ποιότητα ζωής ασθενών με χρόνια ηπατίτιδα B και C υπό αγωγή με ενέσιμη έγχυση ιντερφερόνης στη Θεσσαλία και η τύχη των μολυσματικών αποβλήτων», ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 11-16.
70 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Δικαίος Κ., Χλέτσος Μ. (1999), Υπηρεσίες Υγείας/Νοσοκομείο, Ιδιοτυπίες και Προκλήσεις, τομ. Β, Πολιτική Υγείας / Κοινωνική Πολιτική, ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 45-46, 61-69. Ελεζόγλου Α., Δάλλα Σ. (2007), Διπλ. Εργασία «Εκτίμηση της ποιότητας ζωής Ελλήνων ασθενών με ρευματοειδή αρθρίτιδα», ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 9,12-14. Η υγεία με μια ματιά :Δείκτες του ΟΟΣΑ Έκδοση 2005 (Περίληψη στα ελληνικά), ΟΟΣΑ 2005, σ. 7-8. Θωμόπουλος Κ. (2006), Διπλ. Εργασία «Εκτίμηση της ποιότητας ζωής Ελλήνων καρδιοπαθών με το ερωτηματολόγιο Minnesota Living with Heart Failure», ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 6-8. Ιωαννίδης Ε., Λοπατατζίδης Α., Μάντη Π. (1999), Υπηρεσίες Υγείας/Νοσοκομείο, Ιδιοτυπίες και Προκλήσεις, τομ. Α, Υγεία : Οριοθετήσεις και Προοπτικές, ΕΑΠ, Πάτρα, σ.27-30, 60-61, 64-77, 88-90. Κοντούλη-Γείτονα Μ. (1997), Πολιτική και Οικονομία της Υγείας, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, σελ. 21. Κουζανίδης Ι. (2004) Διπλ. Εργασία «Η ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας, ευρωπαϊκή εμπειρία και ελληνική πραγματικότητα», ΕΑΠ, Πάτρα, σ.13-14. Κυριόπουλος Γ., (1995), Η πολιτική υγείας στην Ελλάδα: στο σταυροδρόμι των επιλογών, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, σ. 141-146. Κυριόπουλος Γ., Φιλαλήθης Τ.(επιμ.), (1996), Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας στην Ελλάδα, εκδ. Θεμέλιο, σ. 219-232. Λαμπίρη-Δημάκη Ι., Κυριαζή Ν. (επιμ.) (1995), Η ελληνική κοινωνία στο τέλος του 20 ου αιώνα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, σ. 147-148,155-163. Μαδιανός Μ., Ζάρναλη Ο. και συν. (1988), Υγεία και ελληνική κοινωνία : εμπειρική έρευνα σε πανελλήνιο δείγμα πληθυσμού, ΕΚΚΕ, Αθήνα, σελ.15. Οικονομάκης Μ. (2006), Διπλ. Εργασία «Εκτίμηση της ποιότητας ζωής διαβητικών ασθενών με χρήση του γενικού ερωτηματολογίου EuroQol EQ-5D», ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 11-14. Παπαδόπουλος Α., Φρυδάς Α. (2006), Διπλ. Εργασία «Εκτίμηση της Ποιότητας Ζωής Διαβητικών ασθενών με χρήση Ερωτηματολογίου SF-36», ΕΑΠ, Πάτρα, σ.16. Πελτέκη Ε. (2006), Διπλ. Εργασία «Η επίδραση του φύλου και της ηλικίας στην ποιότητα ζωής ασθενών με στεφανιαία νόσο», ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 6-21,39-49. Σπυράκη Χ. (2006), Διπλ. Εργασία «Ποιότητα ζωής σε ασθενείς που πάσχουν από στεφανιαία νόσο και καρδιακή ανεπάρκεια», ΕΑΠ, Άγ. Νικόλαος Κρήτης, σ. 16, 20-21. Τούντας Γ., Δημητρακάκη Χ. και συν., Αξιολόγηση της ποιότητας των προγραμμάτων προαγωγής υγείας, Το ευρωπαϊκό εργαλείο EQUIHP, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2007, 24(1), σ. 79-88. Υφαντόπουλος Γ., Αξιολόγηση και μέτρηση της ποιότητας ζωής στην Ελλάδα με τη μέθοδο του EQ-15D, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2001, 18(3), σ. 279-287. Internet www.ec.europa.eu, 31/10/2007 www.healthpromotion.med.uoa.gr, 31/10/2007 www.disabled.gr, 31/10/2007 Νόμοι Ν.1397/83 Ν.2071/92 Ν.2519/97