ΕΥΑΡΜΟΜΕΝΗ ΓΕΩΠΟΛΙΣΙΚΗ ΑΝΑΛΤΗ Β ΕΞΑΜΗΝΟ ΠΜ ΔΕ «ΔΙΕΘΝΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» Λάμπρος Καφίδας lkafidas@hotmail.com ΑΜ:1207Μ076 Άρθρα George F. Kennan The Sources of Soviet Conduct (1947) Reconsiderations: Containment: A Reassessment (1977), by John Lewis Gaddis Containment: 40 years later: Containment Then and Now (1987) Communism in Russian History (1991) Η σειρά των άρθρων που αναλύονται αφορούν το περίφημο δόγμα της ανάσχεσης της σοβιετικής δύναμης και το πώς οι εσωτερικές δομές του κομμουνιστικού κράτους επηρέασαν την ρωσική κοινωνία και πολιτική. Ο Kennan ξεκινά από την θέση ότι η πολιτική προσωπικότητα της ΕΔ καθορίστηκε από την ιδεολογία και τις ιστορικές συγκυρίες. Ο επεκτατισμός της, που την χαρακτήριζε μετά τον Β ΠΠ, ήταν κατά βάση ιδεολογικός, στηριζόμενος στον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό και ταυτόχρονα στην καταλυτική επίδραση του σταλινικού καθεστώτος στα κομμουνιστικά κόμματα άλλων χωρών. Η πολιτική αυτή του επεκτατισμού πάλι εξυπηρετούσε τις εσωτερικές ανάγκες του κράτους. υγκεκριμένα το «δικτατορικό» καθεστώς της ΕΔ έβρισκε πολιτική νομιμοποίηση στο εσωτερικό και ιδεολογικά ερείσματα παραμονής στην εξουσία, προβάλλοντας την απειλή επέκτασης του καπιταλισμού διεθνώς και τα δεινά που αυτός θα επέφερε. υνεπώς η ΕΔ έπρεπε να αντιμετωπιστεί μεθοδικά με ενέργειες που θα εδραίωναν την εμπιστοσύνη του κόσμου στις ΗΠΑ ως αξιόπιστη παγκόσμια δύναμη και οι οποίες θα επηρέαζαν τις εξελίξεις στο διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα και εντός της ΕΔ, σε αρμονία με τα αμερικανικά συμφέροντα: «Το κύριο στοιχείο οποιασδήποτε πολιτικής των ΗΠΑ έναντι της ΕΣΣΔ οφείλει να είναι εκείνο της μακροπρόθεσμης, υπομονετικής αλλά σταθερής και άγρυπνης ανάσχεσης των ρωσικών επεκτατικών τάσεων». Έτσι ήταν σαφής η ανάγκη αντιμετώπισης «της σοβιετικής πίεσης επί των ελεύθερων θεσμών του Δυτικού Κόσμου» μέσω της «επιδέξιας και αδιάκοπης εφαρμογής αντιμέτρων σε - 1 -
μια σειρά διαρκώς εναλλασσόμενων γεωγραφικών και πολιτικών πεδίων, τα οποία [αντίμετρα] θα ανταποκρίνονται στους τακτικούς ελιγμούς της σοβιετικής πολιτικής». Η στρατηγική αυτή, θα μπορούσε να «δημιουργήσει τάσεις που σταδιακά θα πρέπει να εκτονωθούν είτε με την αποσύνθεση είτε με τη βαθμιαία καταπράυνση της σοβιετικής ισχύος». Η μακρόπνοη πολιτική που πρότεινε ο Kennan ήταν σε αρμονία με την σοβιετική αντίληψη των πραγμάτων σε αυτό το επίπεδο: οι σοβιετικοί πίστευαν ότι ο καπιταλισμός έχει εγγενείς αδυναμίες και σύντομα θα καταρρεύσει από μόνος του. Επομένως οι δυο υπερδυνάμεις δεν είχαν κανένα ιδεολογικά στηριζόμενο λόγο, να βιαστούν να καταστρέψουν τον αντίπαλό τους ή να προβούν σε επιθετικές ενέργειες και συμπεριφορές άμεσα και κάτω από χρονική πίεση. Ο όρος αντίμετρα ήταν αυτός που ίσως παρερμηνεύτηκε και οδήγησε σε μια πιο μιλιταριστική απόδοση της έννοιας της «ανάσχεσης», ενώ ταυτόχρονα δεν μπόρεσε μάλλον να γίνει διακριτή η διαφορά μεταξύ σοβιετικού επεκτατισμού και διεθνούς κομμουνισμού. Ο Kennan υποστήριζε ότι οι αντικειμενικοί σκοποί της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας πρέπει να είναι η ασφάλεια του κράτους και η προώθηση της ευημερίας των πολιτών της, μέσω της μέγιστης δυνατής συνεισφοράς της χώρας στην παγκόσμια ειρήνη και ανάπτυξη. Από την τελευταία άποψη προκύπτει ότι το εθνικό συμφέρον ταυτίζεται ή τουλάχιστον συμπορεύεται αρκετά, με το παγκόσμιο συμφέρον. Ο Kennan όμως πιστεύει ότι η βέλτιστη και πιο εφικτή υπηρέτηση του εθνικού συμφέροντος γίνεται μέσω της ισορροπίας δυνάμεων. Σα κράτη επιδιώκουν επομένως την ασφάλεια τους μέσα από τον ανταγωνισμό για τα συμφέροντά τους και της ισορροπίας ισχύος. το διεθνές σκηνικό, ο Kennan βλέπει 5 κέντρα ισχύος: ΗΠΑ, Μ.Βρετανία, Γερμανία/Κ.Ευρώπη, ΕΔ/Ρωσία και Ιαπωνία. Αυτά πρόκειται ουσιαστικά για κέντρα βιομηχανικής και στρατιωτικής ισχύς και παράλληλα κέντρα τεχνολογικής και πολιτισμικής αξίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η στρατηγική που προτείνει τελικά ο Kennan είναι αυτή του περιορισμού. Αρχικά θα πρέπει να γίνει ιεράρχηση των επιδιωκόμενων σκοπών, με βάση τις περιορισμένες δυνατότητες της χώρας και στη συνέχεια μέσω εφαρμογής πολιτικών να επιδιώκει τον περιορισμό του κέντρου βάρους, που δεν ελέγχει. Οι ενέργειες αυτές δεν είναι μόνο αντιδράσεις σε μια δεδομένη κατάσταση, αλλά επηρεάζουν την ίδια την κατάσταση στο είναι της. Σα μέσα για την υλοποίηση της ανάσχεσης περιλαμβάνουν για τον Kennan την οικονομική ανόρθωση και την τόνωση της αυτοπεποίθησης των εθνών που δέχονταν τη σοβιετική πίεση, καθώς και την εκμετάλλευση των εντάσεων μεταξύ της Μόσχας και του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος. ε επόμενο στάδιο, το ζητούμενο της - 2 -
πολιτικής της ανάσχεσης θα είναι η μείωση της μελλοντικής ικανότητας του αντιπάλου κέντρου βάρους να ασκεί επιρροή έξω από τα όριά του. Πιο συγκεκριμένα, αυτό θα επιτυγχάνονταν με την πρόκληση εσωτερικών τριβών και αντιθέσεων στο σοβιετικό σύστημα, οι οποίες θα το ανάγκαζαν να τροποποιήσει σταδιακά τις αντιλήψεις του για τις διεθνείς σχέσεις και διευκολύνοντας τη διπλωματική επίλυση των σημαντικότερων διαφορών. την πολιτική της ανάσχεσης δεν είναι σκοπός η καταστροφή του αντιπάλου. κοπός της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας είναι η διατήρηση της εθνικής και παγκόσμιας ασφάλειας, μέσα από την ισορροπία δυνάμεων. Ο κόσμος μόλις είχε βγει από την μεγάλη δοκιμασία του Β ΠΠ και κανείς δεν ήταν διατεθειμένος για ακόμη μια παγκόσμια ένοπλη σύγκρουση. Η έμφαση ήταν σε θέματα ανοικοδόμησης, δημοκρατικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, τεχνολογικής και πολιτισμικής υπεροχής και υπερεθνικών προσεγγίσεων στα ζητήματα πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας. Η πρωταρχική χρησιμοποίηση του όρου «ανάσχεση» δεν είχε στρατιωτική έννοια, αλλά περισσότερο ιδεολογική και πολιτική. τόχο είχε να δοθεί το μήνυμα στην οβιετική Ένωση ότι η δυτική Ευρώπη και η Ιαπωνία ως σημαντικά γεωπολιτικά κέντρα δεν θα παραδίδονταν αμαχητί στην κομμουνιστική πρακτική και σκέψη. Εξάλλου, τα πρώτα χρόνια μετά τον Β ΠΠ, η οβιετική Ένωση σε καμία περίπτωση δεν είχε τη στρατιωτική ικανότητα να απειλήσει ουσιαστικά τις χώρες αυτές. Η Ρωσία ήταν εξαντλημένη ηθικά, οικονομικά και στρατιωτικά από τις θυσίες για την κατανίκηση των ναζί. Η σκέψη και μόνο επανεκκίνησης πολεμικών επιχειρήσεων και μάλιστα επιθετικών ήταν αδιανόητη. Δεν είχε στην κατοχή της ακόμη ούτε πυρηνικά όπλα. Επομένως, ο Kennan δεν θα μπορούσε να θεωρεί ικανή στρατιωτική απειλή την οβιετική Ένωση, ώστε το βαθύτερο νόημα της «ανάσχεσης» να είναι στρατιωτικό. Από την άλλη, η δυτική Ευρώπη και η Ιαπωνία είχαν αποσταθεροποιηθεί σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, όχι μόνο του πολέμου, αλλά και ιδεολογικά. Η διασπορά σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδεών ήταν αυτό που ο Kennan έβλεπε ως τον μεγαλύτερο κίνδυνο. Ο φόβος αυτός εντεινόταν από το γεγονός ότι το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα ήταν τότε ακόμη ενωμένο και πειθαρχημένο κάτω από το βλέμμα του τάλιν. Παράλληλα, το γόητρο της οβιετικής Ένωσης ήταν αυξημένο λόγω των επιτυχημένων προσπαθειών στον Β ΠΠ, ενώ και οι ΗΠΑ δεν έδειχναν καμία αντίθεση στη επέκταση των Ρώσων προς τα δυτικά. Σότε υπήρχε ο κίνδυνος, κομμουνιστικά κόμματα ελεγχόμενα από τη Μόσχα να καταλάβουν την εξουσία στην Ιταλία, στη Γαλλία ή ίσως και στην - 3 -
Ιαπωνία κίνδυνος ο οποίος ήταν πρωτίστως ιδεολογικός. Η «ανάσχεση» δεν είχε επομένως στρατιωτική χροιά. Βέβαια, όπου οι Ρώσοι δημιουργούσαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις αυτό είχε σημαντικές συνέπειες στην στρατιωτική ισορροπία ισχύος. Από την άλλη βέβαια, δεν υπήρχε επί της ουσίας μια τόσο σοβαρή πολιτική διαφωνία μεταξύ ΗΠΑ και ΕΔ, ώστε να άξιζε ένα καταστροφικό πόλεμο μεταξύ τους. Η «ανάσχεση» στα τελευταία χρόνια του Ψυχρού Πολέμου έλαβε άλλο νόημα. Ο Kennan την ταύτιζε με τον περιορισμό των υπερβολών σε σχέση με τα εξοπλιστικά προγράμματα, το περιβάλλον και γενικότερα σε ζητήματα εσωτερικής λειτουργίας των δυτικών κοινωνιών και πολιτισμού. Communism in Russian History (1991) Ο κομμουνισμός στη διάρκεια της ρωσικής ιστορίας έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Η ανάδειξη του στις αρχές του 20 ου αιώνα προήλθε μέσα από κοινωνικές αναταραχές και από τις αποτυχίες στις στρατιωτικές επιχειρήσεις στον Α ΠΠ. Η κατάσταση όμως την περίοδο πριν τον Μεγάλο Πόλεμο, δεν ήταν παντελώς απογοητευτική. Είχαν προηγηθεί σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας που εκμοντέρνισαν βασικούς οικονομικούς και κοινωνικούς θεσμούς, όπως την εκπαίδευση και τη γεωργία. Εξακολουθούσε βέβαια να υπάρχει το πρόβλημα των μη-ρωσικών εθνικοτήτων της αυτοκρατορίας. Η άνοδος του κομμουνισμού, συνοδεύτηκε από επιχειρήσεις εκκαθάρισης αντιφρονούντων και ακόμη περισσότερο με την άνοδο του τάλιν στην εξουσία, οι εκκαθαρίσεις περιλάμβαναν οποιονδήποτε θεωρούσε ο τάλιν ως απειλή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον αφανισμό μιας αξιόλογης μερίδας του πληθυσμού, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως η περισσότεροι σκεπτόμενοι οι διανοούμενοι. Η πολιτισμική συνέχεια, ειδικότερα των τελευταίων δεκαετιών μεταρρυθμιστικής εξουσίας του τσάρου, θα διακοπτότανε ανεπανόρθωτα, με σοβαρές συνέπειες στην αλυσίδα της εθνικής ρωσικής ανάπτυξης. Σώρα, ο κομμουνισμός στην προσπάθεια επιβίωσής του, είχε δημιουργήσει ένα κλίμα αβεβαιότητας, νευρικότητας και ανασφάλειας. Αυτό συνεχίστηκε και μετά τον Β ΠΠ. Ο λαός ταλαιπωρημένος από τα δεινά του πολέμου περίμενε μια αλλαγή προς το καλλίτερο. Ο σταλινισμός όμως είχε πλέον εδραιωθεί στέρεα με τα χαρακτηριστικά της εσωτερικής τρομοκρατίας και δεν επρόκειτο να συνέβαινε καμία ουσιαστική αλλαγή από το χαμηλό επίπεδο διαβίωσης και τον προσανατολισμό της στρατιωτικής εκβιομηχάνισης. Οι διάδοχοι του τάλιν, αν και κατανοούσαν την ανάγκη για κάτι διαφορετικό, εντούτοις δεν αποτόλμησαν να έλθουν σε - 4 -
αντιπαράθεση με τον εδραιωμένο κρατικό μηχανισμό. Οι ίδιοι εξάλλου ήταν προϊόντα του μηχανισμού αυτού και τον αντιλαμβανόταν ως τον μόνο δυνατό σύστημα το οποίο θα μπορούσε να υπάρξει στη χώρα τους. Δεν είχαν δει κάτι διαφορετικό στη ζωή τους και επιφανειακά το σύστημα έδειχνε ότι δούλευε. Η προσπάθεια για αλλαγή θα έρθει αργότερα τη δεκαετία του 1980 με τον Γκορμπατσόφ, όταν είναι πλέον πασιφανές ότι η οικονομία βρίσκεται σε στασιμότητα και στο χείλος της παρακμής, οπότε ήταν απόλυτα αναγκαίες κάποιες μεταρρυθμίσεις. Η απότομη κατάρρευση του κομμουνισμού θέτει τώρα επιτακτικά ζητήματα οργάνωσης του κράτους (πολιτικά, οικονομικά και εθνοτικά). Οι νέες γενεές των ρώσων πολιτών δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένες για την αντιμετώπιση αυτών των πιεστικών ζητημάτων 1. Η απώλεια ολόκληρων γενεών πολιτισμικής αξίας στερεί τους Ρώσους από την απαιτούμενη υπομονή, συγκροτημένη αντίληψη των πραγμάτων, ώστε να μεταπέσουν ομαλά από την κομμουνιστική εποχή σε μια κοινωνία ασφαλή και δημοκρατική. Η βοήθεια του δυτικού κόσμου, επομένως, θα πρέπει να είναι όχι μόνο οικονομική, αλλά ακόμη σημαντικότερα πολιτισμική και εκπαιδευτική σε σχέση με τους δυτικούς θεσμούς. Ο τρόπος που θα μεταβιβαστεί θα πρέπει να είναι με το καλό παράδειγμα, γεγονός που εν τέλει θα αποκαλύψει και την ποιότητα του δυτικού πολιτισμού. 1 αξίζει να σημειωθεί ότι την τροπή των γεγονότων αυτών την είχε προβλέψει ο Kennan ήδη από το άρθρο «Χ». - 5 -