2ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές στην Προσχολική Αγωγή και Εκπαίδευση του 21ου αιώνα ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΤΟΜΟΣ Β Επιμέλεια: Σπύρος Χ. Πανταζής Θωμάς Μπάκας Μαρία Ι. Σακελλαρίου Ελένη Καινούργιου Συνδιοργάνωση Εργαστήριο Παιδαγωγικής και Διδακτικής Μεθοδολογίας του Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Τομέας Παιδαγωγικής του Τμήματος Βρεφονηπιοκομίας του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου Παράρτημα Ηπείρου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδας (Π.Ε.Ε.) Τόπος διεξαγωγής: Hotel Du Lac ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 22, 23 & 24 Οκτωβρίου 2010 1
Δημιουργία πρωτοτύπου Λογισμικού Παρέμβασης για την υποστήριξη γραφοφωνολογίας και ανάγνωσης παιδιών πρωτοσχολικής ηλικίας με μαθησιακές δυσκολίες Δήμητρα Σιμιτζή, Ευγενία, Ι. Τόκη και Κωνσταντίνος Δρόσος Τμήμα Λογοθεραπείας, ΣΕΥΠ, ΤΕΙ Ηπείρου, Ιωάννινα Περίληψη Η εργασία αυτή εστιάζει στη δημιουργία υποστηρικτικού υλικού για παιδιά με χαρακτηριστικά μαθησιακών δυσκολιών πρωτοσχολικής ηλικίας. Συγκεκριμένα αναλύεται η δημιουργία του πρωτοτύπου του λογισμικού που αξιοποιεί τις Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας δίνοντας δυνατότητα online πρόσβασης. Το λογισμικό επικεντρώνεται σε θέματα ενίσχυσης της φωνολογικής επίγνωσης, αφού είναι ιδιαίτερης σημασίας για τον μαθητή. Στην περίπτωση μαθησιακών δυσκολιών μπορεί να εμφανίζονται δυσκολίες στο χειρισμό προφορικού λόγου στο νηπιαγωγείο (Brandley & Bryant, 1983), στη φωνολογική επεξεργασία και στην αποκωδικοποίηση γραπτών κειμένων (Πόρποδα, 1992; Κωτούλας, 2003). Το λογισμικό προσεγγίζει τους τομείς της γραφοφωνολογίας και ανάγνωσης και επιτυγχάνει άμεσο οπτικό - ακουστικό περιβάλλον. Παράλληλα διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον μέσα από την αλληλεπίδραση Η/Υ - μαθητή και προσαρμόζεται στις ικανότητες και στις δυνατότητες των μαθητών, έτσι ώστε όλοι να έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ταυτόχρονα προσεγγίζει τη γνώση διαθεματικά και βιωματικά ενισχύοντας τη δημιουργικότητα των μαθητών και την επικοινωνία. Συμπερασματικά συζητούνται θέματα για την εφαρμογή και ολοκλήρωση του λογισμικού, καθώς και την υποστήριξη που μπορεί να παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία στην εκπαιδευτική διαδικασία. Λέξεις κλειδιά: Μαθησιακές Δυσκολίες, φωνολογία, αναγνώριση, λογισμικό, Νέες Τεχνολογίες 1. Εισαγωγή Σύμφωνα με τον Πόρποδα (2003, σελ. 331), ο μέχρι τώρα πληρέστερος και ευρέως αποδεκτός ορισμός για τις μαθησιακές δυσκολίες έχει δοθεί από την Αμερικανική Εθνική Μικτή Επιτροπή για τις Μαθησιακές Δυσκολίες (National Joint Committee 255
on Learning Disabilities, 1988) η οποία αναθεώρησε τον αρχικό ορισμό των μαθησιακών δυσκολιών ως ακολούθως: «Οι Μαθησιακές Δυσκολίες είναι ένας γενικός όρος ο οποίος αναφέρεται σε μία ομοιογενή ομάδα διαταραχών που εκδηλώνονται ως δυσκολίες στη μάθηση και χρήση της ομιλίας, της ανάγνωσης, της γραφής, του συλλογισμού ή των μαθηματικών ικανοτήτων. Οι διαταραχές αυτές είναι εγγενείς στο άτομο, αποδίδονται σε δυσλειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος και είναι δυνατόν να εκδηλώνονται καθ όλη την διάρκεια της ζωής του. Με τις μαθησιακές δυσκολίες είναι δυνατόν να συνυπάρχουν προβλήματα αυτοελέγχου της συμπεριφοράς, κοινωνικής αντίληψης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, τα οποία, όμως, από μόνα τους, δεν συνιστούν μαθησιακή δυσκολία. Αν και οι μαθησιακές δυσκολίες είναι δυνατόν να εκδηλώνονται μαζί με άλλες μειονεκτικές καταστάσεις (π.χ. αισθητηριακή βλάβη, νοητική υστέρηση, σοβαρή συναισθηματική διαταραχή) ή με επιδράσεις εξωγενών παραγόντων (όπως οι πολιτισμικές διαφορές και η ανεπαρκής ή ακατάλληλη εκπαίδευση), εντούτοις οι μαθησιακές δυσκολίες δεν είναι το άμεσο αποτέλεσμα αυτών των καταστάσεων ή εξωγενών παραγόντων» (O Shea κ.ά. 1998, σελ 37-38). Η σύγχρονη βιβλιογραφία αναφέρει ότι τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες παρουσιάζουν πληθώρα χαρακτηριστικών όπως δυσκολίες λόγου και ομιλίας, γραπτού λόγου, μαθηματικού λόγου και άλλα (Hammill, 1990; Ζακοπούλου,2001, σ. 22-25; ). Πιο αναλυτικά παρουσιάζουν χαρακτηριστικά όπως: Μη λεκτικές δεξιότητες (προσανατολισμός, ακουστική μνήμη, οπτική μνήμη, ακουστική διάκριση, οπτική διάκριση, πλευρίωση, γραφοκινητικός συντονισμός) Φωνημική επεξεργασία (ακουστική αναγνώριση ομοιοκαταληξίας, αναγνώριση πρώτου φωνήματος, αναγνώριση τελευταίου φωνήματος, ανάλυση, σύνθεση) Λεκτικές δεξιότητες (Ανάγνωση: αποκωδικοποίηση, ροή, κατανόηση γραπτού κειμένου). Γραφή (Εφαρμογή των συμβάσεων γραφής, ορθογραφία, γραπτή έκφραση, λεξιλόγιο, περιεχόμενο, τρόπος γραφής, μορφολογικά στοιχεία, ακουστική αντίληψη). Προφορικός λόγος (ανάκληση μεμονωμένης λέξης, καθυστέρηση απάντησης, αντικαταστάσεις, μεταγλωσσικά σχόλια, μεταγνωστικά σχόλια, απεικόνιση με χειρονομίες, χειρονομία αγανάκτησης, συμμετοχή σε συζήτηση). Μαθηματικά (αναγνώριση μοτίβων, απομνημόνευση βασικών αριθμητικών δεδομένων (π.χ. 7+5=12 ), απομνημόνευση προπαίδειας, αλγόριθμοι πράξεων, επίλυση προβλημά-των εκτίμηση αποτελεσμάτων). 256
Συμπεριφορά (χαμηλή εκτίμηση, εσωστρέφεια, δυσκολίες συγκέντρωσης, παρορμητικότητα, υπερκινητικότητα, ομιλητικότητα, εξάρτηση από τους ενηλίκους, επιθετική συμπεριφορά). Αφετέρου, οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις είναι πλέον κοινώς αποδεκτό ότι έχουν επηρεάσει τις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Οι σημερινοί μαθητές αντιπροσωπεύουν μια γενιά που μεγαλώνει με την τεχνολογία και είναι εξοικειωμένη με τους υπολογιστές με αποτέλεσμα να μην επιλέγουν την χρήση της τεχνολογίας μόνο για παιχνίδι αλλά και για μάθηση (Toki & Pange, 2010). Οι Βλασσοπούλου και Παπαδημητρίου (2006) υποστηρίζουν την άποψη του Davis και συνεργατών που αναφέρουν ότι η τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα στον μαθητή να είναι περισσότερο ανεξάρτητος και αυτόνομος και παράλληλα να ελέγχει τη μαθησιακή διαδικασία. Ταυτόχρονα, η διαδικασία της μάθησης μετατρέπεται από παθητική σε ενεργητική (Κελεσίδης, 1998). Περαιτέρω, ο υπολογιστής, ως εργαλείο μάθησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τις διαφορετικές ανάγκες και διαφορετικούς τρόπους μάθησης (Scrimshaw, 1997 και Meadows and Leask, 2000). Παράλληλα, λειτουργεί θετικά αυξάνοντας την προσοχή και την προσήλωση του μαθητή στην εκπαιδευτική δραστηριότητα και δίνοντας τη δυνατότητα για περαιτέρω δραστηριότητα (Underwood, 2000) ενισχύοντας το κίνητρο για μάθηση αλλά και επικοινωνία και αλληλεπίδραση μεταξύ συμμαθητών με αποτέλεσμα την αύξηση της αυτοεκτίμησης του (Crompton and Mann, 1996). Πέραν της εξοικείωσης των παιδιών με τα ψηφιακά φαίνεται ότι οι μικρές ηλικιακές ομάδες επιλέγουν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή τόσο για τη ψυχαγωγία τους όσο και για τη μελέτη τους (Toki & Pange, 2010). Η εργασία αυτή αφορά τη διερεύνηση της δημιουργίας ηλεκτρονικού πολυμεσικού και υλικού με δυνατότητα διαδικτυακής πρόσβασης και στόχο την υποστήριξη γραφοφωνολογίας και ανάγνωσης παιδιών πρωτοσχολικής ηλικίας με μαθησιακές δυσκολίες. 2. Το λογισμικό Το λογισμικό δημιουργήθηκε με στόχο αφενός την υποστήριξη μαθητών με Μαθησιακές Δυσκολίες. Ο σχεδιασμός των ασκήσεων που περιλαμβάνει το λογισμικό έγινε ώστε να καλύπτει το φάσμα της φωνολογίας ξεκινώντας από το μεμονωμένο φώνημα και συνεχίζοντας σε επίπεδο συλλαβής, λέξης, πρότασης έως και κείμενο. Έτσι θα παρέχει στους μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες αυτό που έχουν ανάγκη, δηλαδή εργασίες σε μικρά διαδοχικά βήματα (Detheridge, 1996). 257
Επιπλέον, το λογισμικό σχεδιάστηκε βάζοντας τις δραστηριότητες με αυξανόμενο βαθμό δυσκολίας και απαιτήσε-ων. Το λογισμικό περιλαμβάνει δέκα δραστηριότητες, οι οποίες θα υλοποιηθούν για κάθε γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Κάθε δραστηριότητα ανταποκρίνεται σε έναν τομέα της φωνολογικής επίγνωσης καταλήγοντας στη δραστηριότητα ρημάτωνουσιαστικών. Οι δέκα αυτοί τομείς είναι οι ακόλουθοι: 1. Εκμάθηση του γράμματος 2. Οπτική διάκριση 3. Ακουστική διάκριση 4. Ποια λέξη αρχίζει με «επιλεγμένο γράμμα» 5. Σύνθεση λέξης (Επιλογή αρχικού γράμματος) 6. Συλλαβισμός 7. Σύνθεση πρότασης 8. Κείμενο 1 9. Κείμενο 2 10. Ρήμα-Ουσιαστικό Η υλοποίηση του πρωτοτύπου του λογισμικού δημιουργήθηκε σε Adobe Flash Professional CS4, που είναι ένα από τα ανταγωνιστικότερα προγράμματα κατασκευής πολυμεσικών εφαρμογών με δυνατότητα on line πρόσβασης στο λογισμικό. Το λογισμικό αν φιλοξενηθεί σε ένα ιστότοπο είναι έτοιμο για χρήση από οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Αναλυτικά παρουσιάζονται οι δραστηριότητες για το γράμμα όμικρον: Δραστηριότητα 1 Ο μαθητής μεταφέρεται σε ένα ξεχωριστό μαγικό κόσμο στον οποίο ξετυλίγεται η ιστορία που σχετίζεται με το γράμμα στόχο (Εικόνα 1). Μαθαίνει πώς προφέρεται το φώνημα αλλά και πώς γράφεται το γράμμα και την πορεία κατεύθυνσής του. 258
Δραστηριότητα 2 Ο μαθητής στην δραστηριότητα 2 στοχεύει στην ανεύρεση του «κρυμμένου» γράμματος στόχου (όμικρον) ανάμεσα σε πλήθος άλλων γραμμάτων, αριθμών και συμβόλων (οπτική διάκριση), και του ζητείται να το επιλέξει με το ποντίκι. Στην περίπτωση που ενεργήσει σωστά, το σημείο της εικόνας που «κρύβεται» το γράμμα, χρωματίζεται. Σε αντίθετη περίπτωση η εικόνα παραμένει ασπρόμαυρη (Εικόνα 2). Εικόνα 3: Οπτική διάκριση του γράμματος «ο» Δραστηριότητα 3 Η δραστηριότητα αυτή δημιουργήθηκε με σκοπό την εξάσκηση του μαθητή στην αντιστοιχία του γράμματος με το φώνημά του (ακουστική διάκριση). Συγκεκριμένα, μεταφερόμαστε στο βυθό της θάλασσας, όπου ο μαθητής θα πρέπει να αποφασίσει εάν η γοργόνα Ariel, αντιστοίχισε σωστά ή λάθος το φώνημα που άκουσε από τον ιππόκαμπο, με το γράμμα (Εικόνα 3). Στο ενδεχόμενο που ο μαθητής κρίνει σωστά, επιβραβεύεται από χαρούμενα animation στον βυθό της θάλασσας. Στην αντίθετη περίπτωση ένας καρχαρίας animation κάνει την εμφάνισή του, προτρέποντάς τον να προσπαθήσει ξανά. 259
Εικόνα 4: Ακουστική διάκριση Δραστηριότητα 4 «Ποια λέξη αρχίζει με το γράμμα «όμικρον;». Ο μαθητής καλείται να επιλέξει την εικόνα στόχο η οποία παρουσιάζει αντικείμενο που αρχίζει με το επιθυμητό γράμμα (Ο όμικρον, ομπρέλα) (Εικόνα 4). Επιβραβεύεται με κινούμενα σχέδια και μουσική, ενώ προτρέπεται να προσπαθήσει ξανά με αστεία animation. Εικόνα 5: Σύνθεση λέξης Δραστηριότητα 5 Ο μαθητής στην πέμπτη δραστηριότητα καλείται να ολοκληρώσει τη σύνθεση της λέξης, συμπληρώνοντας το πρώτο γράμμα που λείπει από αυτήν. Έχει στη διάθεσή του τρείς εναλλακτικές απαντήσεις, δηλαδή τρία διαφορετικά γράμματα να επιλέξει (Εικόνα 5). Η σωστή απάντηση δείχνει την επιτυχία με μία συναυλία από animation, και επιπλέον ανατροφοδότηση με παρουσίαση της σωστά ολοκληρωμένης λέξης. Αντίθετα, η λανθασμένη απάντηση δείχνει animation με ανατροφοδότηση για το έγκειται το λάθος. 260
Εικόνα 6: Συλλαβισμός Δραστηριότητα 6 Ο μαθητής καλείται να τοποθετήσει στη σωστή σειρά τις συλλαβές για τον σχηματισμό μίας υπαρκτής λέξης. Η ιστορία της άσκησης ξετυλίγεται στο χωριό του Αστερίξ και Οβελίξ (Εικόνα 6). Ο ερωτευμένος Οβελίξ έχασε τα λόγια του και χρειάζεται τη βοήθεια του μαθητή ώστε να τοποθετήσει τις μπερδεμένες συλλαβές του ονόματός του στη σωστή σειρά. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να συστηθεί σωστά στην όμορφη νεράιδα. Ενώ αντίθετα εάν δε τα καταφέρει, μία στρατιά Ρωμαίων θα προκαλέσει μάχη εναντίον του. Εικόνα 7: Σύνθεση πρότασης Δραστηριότητα 7 Η δραστηριότητα αυτή δίνει στον μαθητή τη δυνατότητα να εξασκηθεί στην σωστή συντακτικά σύνθεση πρότασης. Πιο αναλυτικά, οι λέξεις της πρότασης παρουσιάζονται μπερδεμένες (Εικόνα 7). Για να ολοκληρωθεί με επιτυχία η άσκηση θα πρέπει οι λέξεις να τοποθετηθούν με τέτοια αλληλουχία ώστε να σχηματίσουν μία ορθή πρόταση συντακτικά και σημασιολογικά αντίστοιχα. Δίνεται ανατροφοδότηση ανάλογα με την επιλογή του μαθητή. 261
Εικόνα 8: Διαβάζω το κείμενο Εικόνα 9: Ακούω το κείμενο Δραστηριότητα 8 Ο μαθητής εξασκείται στην οπτική ή ακουστική μνήμη κειμένου επιλέγοντας την σωστή εικόνα που αντιστοιχεί επακριβώς στις πληροφορίες που άκουσε (Εικόνα 9) ή διάβασε (Εικόνα 8). Η σωστή ή λανθασμένη επιλογή του, τον μεταφέρει σε animation επιβράβευσης ή παρότρυνσης για επόμενη προσπάθεια αντίστοιχα. Δραστηριότητα 9 Ο μαθητής έπειτα από ανάγνωση (Εικόνα 10) ή ακρόαση (Εικόνα 11) κειμένου καλείται να επιλέξει την εικόνα εκείνη που αντα-ποκρίνεται σωστά στον χώρο και χρόνο που διαδραματίζεται η ιστορία. Εικόνα 10: Διαβάζω το κείμενο Εικόνα 11: Ακούω το κείμενο Δραστηριότητα 10 Στη συγκεκριμένη δραστηριότητα, ζητείται από το μαθητή να επιλέξει την λέξη στο σωστό αριθμό και πρόσωπο για τα ρήματα, και στο σωστό αριθμό και κλίση για τα ουσιαστικά (Εικόνα 12). Η λέξη που καλείται να επιλέξει πρέπει να ταιριάζει γραμματικά μέσα στην θέση της πρότασης που κάθε φορά παρουσιάζεται. 262
3. Συζήτηση -συμπεράσματα Εικόνα 12: Ρήματα Το πρωτότυπο του λογισμικού που παρουσιάστηκε σε αυτή την εργασία σχεδιάστηκε υποστηρικτικά ως εργαλείο που θα χρησιμοποιήσει ο μαθητής με Μαθησιακές Δυσκολίες υπό την εποπτεία του δασκάλου ή άλλου ειδικού, ο οποίος επιλέγει και ενσωματώνει τις κατάλληλες δραστηριότητες σε ηλεκτρονική μορφή. Εκτός αυτού όμως μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί στην προσχολική εκπαίδευση σε δραστηριότητες φωνολογίας με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή από τους νέους μαθητές του νηπιαγωγείου που μυούνται στον κόσμο των γνώσεων. Ταυτόχρονα, η αλληλεπίδραση Η/Υ - μαθητή εξασφαλίζει αμείωτο το ενδιαφέρον των μαθητών και η προσαρμογή στις ικανότητες και στις δυνατότητες τους είναι στοιχεία που φαίνεται ότι θα εξασφαλίσουν το καλύτερο επιθυμητό αποτέλεσμα. Προσεγγίζει τη γνώση διαθεματικά και βιωματικά έτσι ώστε να επιτύχει την ενίσ-χυση της δημιουργικότητα των μαθητών, τον εμπλουτισμό της φωνολογικής επίγνωσης και τη βελτίωση της επικοινωνίας. Οι δραστηριότητες που παρέχει το λογισμικό δεν αποτελούν απλά μία μεταφορά των παραδοσιακών ασκήσεων στον υπολογιστή. Εκμεταλλεύονται όλα τα πλεονεκτήματα της τεχνολογίας όπως οι κινούμενες εικόνες, οι ήχοι και η διαδραστικότητα με σκοπό τη δημιουργία ενός περισσότερο ελκυστικού, διασκεδαστικού και αποτε-λεσματικού περιβάλλοντος μάθησης κατά συμβατό τρόπο με άλλες μελέτες (Toki & Pange, 2010). Η εργασία αυτή λοιπόν, μπορεί να θεωρηθεί ότι συμβάλλει στη δημιουργία εκπαιδευτικών λογισμικών για την πρωτοσχολική ηλικία. Έχει δημιουργηθεί σύμφωνα με τα εκπαιδευτικά πρότυπα ενσωματώνοντας τις σύγχρονες τεχνολογικές 263
εξελίξεις ώστε να μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο μάθησης. Επιπροσθέτως, με τη δυνατότητα να προβάλλεται το υλικό μέσω διαδικτύου, δίνει χωροχρονική ανεξαρτησία ως προς την χρήση. Ανάμεσα στις μελλοντικές δραστηριότητες έρευνας είναι η ολοκλήρωση του λογισμικού με την πιλοτική εφαρμογή του τόσο σε δείγμα μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες, όσο και σε φυσιολογικό πληθυσμό νηπιαγωγείου. Ανάλογες δραστηριότητες μπορούν να πραγματοποιηθούν και για άλλα ζητήματα που άπτονται στην ενίσ-χυση του λόγου των παιδιών πρωτοσχολικής ηλικίας. Βιβλιογραφία Crompton, R. and Mann. P. (1996) The Educational Context. In Crompton, R. and Mann. P. (eds) IT Across the Primary Curriculum. London: Cassell Education Davis, N., Desforges, C., Jessel, J., Somekh, B., Taylor, C. and Vaughan, G. (1997) Can quality in learning be enhanced through the use of IT? In Somekh, B. and Davis, N. (eds) Using Information Technology in Teaching and Learning. London: Routledge Detheridge, T. (1996) Information Technology. In Carpenter, B., Ashdow, R. and Bovair, K. (eds) Enabling Access: Effective teaching and Learning for Pupils with Learning Difficulties. London:David Fulton Meadows, J. and Leask, M. (2000) Why use ICT? In Leask, M and Meadows, J. (eds) Teaching and Learning with ICT in the Primary School. London: Routledge/ Falmer O Shea, L., O Shea, D. & Algozzine, B. (1998). Learning Disabilities: from theory toward practice. Upper Saddle River, N.J.:Merrill Prentice Hall. Padeliadu, S., Kotoulas, V. & Botsas, G., (1998), Phonological awareness skills: internal structure and hierarchy. Πρακτικά του 12th International Symposium on Theoretical and Applied Linguistics, School of English, Thessaloniki. Scrimshaw, P. (1997) Computers and the teacher s role. In Somekh, B. and Davis, N. (eds) Using Information Technology in Teaching and Learning. London: Routledge Toki, E. I. and Pange, J. (2010). E-learning for articulation in speech language therapy and learning for preschool children. Procedia - Social and Behavioral Sciences, Elsevier 2(2), 4274-4278. Underwood, J.D.M. (2000) A comparison of two types of computer support for 264
reading development. Journal of Research in Reading, Vol. 23, no 2, p. 136-148 Βλασσοπούλου, Κ. και Παπαδημητρίου, Μ. (2006). Οι ηλεκτρονικού υπολογιστές ως μέσο αντιμετώπισης των μαθησιακών δυσκολιών. Ανακτήθηκε 01/09/2010, από http://www.specialeducation.gr/print.php?sid=415 Ζακοπούλου, Β. (2001). Πρώιμη ανίχνευση τάσεων προς εμφάνιση συμπτωμάτων δυσλεξικής συμπεριφοράς κατά την προσχολική ηλικία. Ανακτήθηκε 10/08/2010, από http://thesisold.ekt.gr/thesis/id/12599 Κελεσίδης, Ε. (1998). Η εκπαίδευση στην εποχή των δικτύων. Ανακτήθηκε 02/08/2010, από http://virtualschool.web.auth.gr/1.1/theoryresearch/congresskelesidis.html Παντελιάδου, Σ., (2000), Μαθησιακές Δυσκολίες και Εκπαιδευτική Πράξη, Τι και Γιατί, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Πόρποδας, Κ. Δ. (2003). Διαγνωστική αξιολόγηση και αντιμετώπιση των μαθησιακών δυσκολιών στο δημοτικό σχολείο (ανάγνωση, ορθογραφία, δυσλεξία, μαθηματικά). Ανακτήθηκε 29/7/2010, από http://e-yliko.gr/htmls/amea/prakseis_ epeaek/diagnostikh_aksiologish_math_dyskolion.pdf 265