À Àƒ π π π π ƒ Àª ø π ø π π π À ª Ú ƒâappleô ÛË Ã Ú Ó ÚÂ Ô ÚÈÛÙÂ Ë Ô Ù Ë ÚÌfi ÈÔ Û πûùôú ËÌÔÙÈÎÔ Ù ÓÂfiÙÂÚ Î È Û Á ÚÔÓ ÚfiÓÈ πûùôú ËÌÔÙÈÎÔ Ù ÓÂfiÙÂÚ Î È Û Á ÚÔÓ ÚfiÓÈ ƒ À à ª Àª 75% Àƒø π ø π ª π π 25% π À ƒ À ISBN 960-06-1823-2 ƒ π ª ø π π ø µπµ πø
IÛÙÔÚ ËÌÔÙÈÎÔ Ù ÓÂfiÙÂÚ Î È Û Á ÚÔÓ ÚfiÓÈ
À ƒ º π ƒπ - π π ƒ º ºπ π πª π À À À À ª ª À ƒ º À À À À À ƒ À øºà ƒ À ø π ƒ π ª Ú ƒâappleô ÛË apple Î. ıëá ÙÚÈ ÚÈÛÙÔÙ ÏÂÈÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË Ã Ú ÎÏÂÈ Ó ÚÂ Ô Îapple È Â ÙÈÎfi.. ÚÈÛÙÂ Ë Ô Ù Ë Îapple È Â ÙÈÎfi.. ÚÌfi ÈÔ ÛÈ Îapple È Â ÙÈÎfi.. ı Ó Û Ï ÎÔÊÚ Ë- ÂÔÓÙÛ ÓË ı. ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô ıëóòó applefiûùôïô Ú apple apple Ù. ÔÏÈÎfi Ì Ô ÏÔ ÛappleÔÈÓ ªÔ Ï Îapple È Â ÙÈÎfi.. ˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ ÚÒÓË ÎÈÙÛÔÁÚ ÊÔ - ÈÎÔÓÔÁÚ ÊÔ ÈˆÚÁ ƒôá ÚË ºÈÏfiÏÔÁÔ È ÓÓË apple ÁÚËÁÔÚ Ô Ì Ô ÏÔ.π. È ÓÓË apple ÁÚËÁÔÚ Ô Ì Ô ÏÔ.π. ÈÒÚÁÔ fiáî ÈÎ ÛÙÈÎfi ÏÏÈÙ ÓË π ƒ ªª - MULTIMEDIA A.E.... / ππ / Ó ÚÁÂÈ 2.2.1 / ÙËÁÔÚ Ú ÍÂˆÓ 2.2.1. : «Ó ÌfiÚʈÛË ÙˆÓ appleúôáú ÌÌ ÙˆÓ ÛappleÔ ÒÓ Î È Û ÁÁÚ Ê Ó ˆÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎÒÓ apple Î ÙˆÓ» Ú ÍË Ì ٠ÙÏÔ: π ø π π π À ªÈ ÏË Á. apple fiappleô ÏÔ ÌfiÙÈÌÔ ıëáëù ÙÔ.. Úfi ÚÔ ÙÔ È ÁˆÁÈÎÔ πóûùèùô ÙÔ «ÁÁÚ Ê Ó ˆÓ È Ï ˆÓ Î È apple Ú ÁˆÁ appleôûùëúèîùèîô ÂÎapple È Â ÙÈÎÔ ÏÈÎÔ Ì ÛË ÙÔ Î È Ù ÁÈ ÙÔ ËÌÔÙÈÎfi Î È ÙÔ ËappleÈ ÁˆÁ Ի appleèûùëìôóèîfi Àapple ı ÓÔ ŒÚÁÔ ÂÒÚÁÈÔ apple Ì Ô ÏÔ È ÁˆÁÈÎÔ πóûùèùô ÙÔ Ó appleïëúˆù appleèûùëìôóèîfi Àapple ı ÓÔ ŒÚÁÔ ÂÒÚÁÈÔ ÈÎÔÓfiÌÔ Ì Ô ÏÔ È ÁˆÁÈÎÔ πóûùèùô ÙÔ ŒÚÁÔ Û Á ÚËÌ ÙÔ ÔÙÔ ÌÂÓÔ 75% applefi ÙÔ Úˆapple Îfi ÔÈÓˆÓÈÎfi ÌÂ Ô Î È 25% applefi ÂıÓÈÎÔ applefiúô
À Àƒ π π π π π ƒ Àª ø π ø π π π À ª Ú ƒâappleô ÛË Ã Ú ÎÏÂÈ Ó ÚÂ Ô ÚÈÛÙÂ Ë Ô Ù Ë ÚÌfi ÈÔ ÛÈ πûùôú ËÌÔÙÈÎÔ Ù ÓÂfiÙÂÚ Î È Û Á ÚÔÓ ÚfiÓÈ ƒ π ª ø π π ø µπµ πø
Ειαγωγή την Ενότητα τίτλος ενότητας ύντοµο ειαγωγικό κείµενο αριθµός ενότητας ειαγωγικό ντοκουµέντο ενότητας τα κεφάλαια της ενότητας αρίθµηη πηγών ιτοριογραµµή / χρονολόγιο της ενότητας ερώτηη & δρατηριότητα το κεντρικό ερώτηµα της ενότητας Κεφάλαιο αριθµός & τίτλος κεφαλαίου ιτορικοί όροι αυτής της ενότητας κείµενο ιτορικοί όροι προηγούµενης ενότητας γλωάριο ιτορικών όρων ιτοριογραµµη /χρονολόγιο ειαγωγικό ντοκουµέντο ερωτήµατα & δρατηριότητες
2έλιδο µαθητείας την ιτορία µαθητεία την ιτορία µαθαίνω για ιτορικές πηγές ιτορικές πηγές ερωτήεις & δρατηριότητες εργαίες ύνθεης Ανακεφαλαίωη Ενότητας το βελάκι δείχνει την πηγή το τετράγωνο δείχνει πολλές πηγές µαζί κείµενο ιτορικές πηγές ιτορικοί όροι που πρέπει να θυµάµαι υνθετική απάντηη το κεντρικό ερώτηµα της ενότητας
1 η Η Ευρώπη τα νεότερα χρόνια 2 η Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία 3 η Η Μεγάλη Επανάταη 4 η Η Ελλάδα γίνεται ανεξάρτητο κράτος 5 η Η Ελλάδα τον 20 ό αιώνα 1 ο Η γένεη των νεότερων χρόνων 2 2 ο Η Ευρώπη ανακαλύπτει τον κόµο 5 3 ο Ο Ευρωπαϊκός ιαφωτιµός 8 4 ο Η Γαλλική Επανάταη 11 1 ο Η κυριαρχία τον ελληνικό χώρο: Λατίνοι και Οθωµανοί 16 2 ο Η κοινωνική οργάνωη 18 3 ο Οικονοµία και επαγγέλµατα 20 4 ο Η εκπαίδευη 22 5 ο Η καθηµερινή ζωή 24 6 ο Η πνευµατική ζωή 26 7 ο Οι χέεις µε τον υπόλοιπο κόµο 28 8 ο Η Οθωµανική Αυτοκρατορία: ακµή και παρακµή 30 9 ο Οι µορφές αντίταης 32 10 ο Τα απελευθερωτικά οράµατα: ο Ρήγας Φεραίος 34 1 ο Η προετοιµαία του Αγώνα: ο Νεοελληνικός ιαφωτιµός 38 2 ο Η προετοιµαία του Αγώνα: η Φιλική Εταιρεία 40 3 ο Η τρατιωτική οργάνωη του Αγώνα 42 4 ο Οι πολεµικές επιχειρήεις 1821-1824 44 5 ο Οι πολεµικές επιχειρήεις 1825-1827 46 6 ο Η πολιτική οργάνωη του Αγώνα 48 7 ο Οι µορφές του 1821 50 8 ο Οι εµφύλιες υγκρούεις 52 9 ο Οι χέεις µε την Ευρώπη: ο φιλελληνιµός 54 10 ο Η έκβαη του Αγώνα 56 11 ο Συνθήκες ζωής κατά τη διάρκεια του Αγώνα 58 12 ο Η διακυβέρνηη Καποδίτρια 60 13 ο Η εκπαίδευη 62 14 ο Οι τελικές ρυθµίεις του ελληνικού ζητήµατος 64 1 ο Το πολίτευµα 68 2 ο Το εθνικό ζήτηµα 71 3 ο Οι χέεις της Ελλάδας µε τους άλλους 74 4 ο Οικονοµία και εκυγχρονιτικά έργα 77 5 ο Κοινωνία και κράτος 80 6 ο Η καθηµερινή ζωή 83 7 ο Καλλιτεχνική και πνευµατική κίνηη 86 1 ο Ο εκυγχρονιµός του κράτους 91 2 ο Οι Βαλκανικοί πόλεµοι 94 3 ο Ο Α Παγκόµιος πόλεµος 97 4 ο Μικραία: εκτρατεία και κατατροφή 100 5 ο Οι τελικές ρυθµίεις: τα ύνορα και η ανταλλαγή των πληθυµών 103 6 ο Κοινωνία και κράτος το Μεοπόλεµο 106 7 ο Ο Β' Παγκόµιος πόλεµος 109 8 ο Κατοχή, Αντίταη και Εµφύλιος πόλεµος 112 9 ο Τα µεταπολεµικά χρόνια 115 10 ο Η τρατιωτική δικτατορία 118 11 ο Το κυπριακό ζήτηµα 121 12 ο Η Ευρωπαϊκή Ένωη 124 13 ο Η καθηµερινή ζωή 127 14 ο Ο αθλητιµός 130 15 ο Ο πολιτιµός 133
Η Ευρώπη τα νεότερα χρόνια 1 Από το 15 ο έως το τέλος του 18 ου αιώνα η Ευρώπη αλλάζει. Η εποχή αυτή είναι τόο ηµαντική που οι ιτορικοί την ονοµάζουν Νεότερη εποχή. Τα κεφάλαια της ενότητας: Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 1. Η γένεη των νεότερων χρόνων 2. Η Ευρώπη ανακαλύπτει τον κόµο 3. Ο Ευρωπαϊκός ιαφωτιµός 4. Η Γαλλική Επανάταη 1.1 Χάρτης της Ευρώπης τα µέα του 15 ου αιώνα Παρατηρώ το χάρτη της Ευρώπης και αναφέρω τα κράτη της εποχής. [1.1] Το ερώτηµα της ενότητας: Ποιες ηµαντικές αλλαγές γίνονται την Ευρώπη τη Νεότερη εποχή; 15 ος αι. 16 ος αι. 17 ος αι. 18 ος αι. Μεαίωνας 1453: Άλωη της Κωνταντινούπολης εφεύρεη της τυπογραφίας Μεγάλες Ανακαλύψεις Αναγέννηη Θρηκευτική Μεταρρύθµιη & Αντιµεταρρύθµιη ιαφωτιµός επιτηµονικές ανακαλύψεις 1789: Γαλλική Επανάταη 1
1. Η γένεη των νεότερων χρόνων Το 14 ο αιώνα ξεκινά από την Ιταλία η καλλιτεχνική και πνευµατική κίνηη, που ο- νοµάζεται Αναγέννηη, και µέχρι το 16 ο αιώνα εξαπλώνεται ε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέα ε µια ατµόφαιρα χαράς οι άνθρωποι δηµιουργούν πουδαία έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, αρχιτεκτονικής και λογοτεχνίας. Εµπνέονται από τον αρχαίο ελληνικό και ρωµαϊκό πολιτιµό και φέρνουν πάλι, όπως την αρχαιότητα, τον άνθρωπο το επίκεντρο της δηµιουργίας και της κέψης. Σ αυτό το κλίµα διαµορφώνεται το πνευµατικό κίνηµα του Ουµανιµού, που διαδίδεται γρήγορα µε την τυπογραφία. Οι ουµανιτές εξυµνούν τον άνθρωπο και τα δη- µιουργήµατά του, και κυρίως την προπάθειά του να εκµεταλλευτεί τις δυνατότητές του για να αλλάξει ή να βελτιώει την τύχη του. Στις αρχές του 16 ου αιώνα, µε τη Μεταρρύθµιη, οι νέες αυτές ιδέες εκφράζονται και τη θρηκεία. Με αφορµή την πώληη υχωροχαρτιών από εκπροώπους του Πάπα, οι Προτετάντες, µε το Μαρτίνο Λούθηρο τη Γερµανία, αµφιβητούν τις πρακτικές της Καθολικής Εκκληίας. Πιτεύουν ότι η αληθινή πίτη οδηγεί τη ωτηρία του ανθρώπου και όχι οι εξωτερικές εκδηλώεις λατρείας, όπως η νητεία και η προευχή. Η ωτηρία παραµένει αποκλειτικό δώρο του Θεού. Τους Προτετάντες ακολουθούν και άλλοι µεταρρυθµιτές από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Η Καθολική Εκκληία αντιδρά µε την Αντιµεταρρύθµιη, όπως υνηθίζεται να αποκαλούνται τα µέτρα που πήρε η εκκληία της Ρώµης για να αντιµετωπίει τη Μεταρρύθµιη. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ 1.2 τυπογραφία: η εκτύπωη βιβλίων µε τη χρήη κινητών µεταλλικών τοιχείων Μεταρρύθµιη: το θρηκευτικό κίνηµα που αµφιβητεί τον τρόπο λειτουργίας της καθολικής εκκληίας και τις εξουίες του Πάπα υχωροχάρτια: έγγραφα υγχώρεης των αµαρτιών, που χορηγεί ο Πάπας αντί χρηµατικού ποού Προτετάντες: ονοµάζονται οι ιαµαρτυρόµενοι Καθολικοί λόγιοι: άνθρωποι των γραµµάτων Η γέννηη της Αφροδίτης Έργο του Σ. Μποτιτέλι (1485-1486) Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτι Ποια τοιχεία προβάλλει το έργο του ο καλλιτέχνης; [1.2] καλλιτέχνες Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564) Μποτιτέλι (1444-1510) Ραφαήλ (1483-1520) Λεονάρντο ντα Βίντι (1452-1519) λόγιοι Βηαρίωνας (1403-1472) Έραµος (1467-1536) Μακιαβέλι (1469-1527) Ραµπελαί (1494-1553) Σαίξπηρ (1564-1616) Θερβάντες (1567-1616) 2
... µαθητεία την ιτορία I. Η αξία των βιβλίων την Αναγέννηη Ο Βηαρίων γράφει (1463): «Τα βιβλία είναι γεµάτα από λόγια οφών, παραδείγµατα των αρχαίων, έθιµα, νόµους και θρηκευτικές αρχές. Αν δεν υ- πήρχαν βιβλία, θα ήµαταν όλοι άξετοι κι αµαθείς, χωρίς ίχνος από την παράδοη του παρελθόντος, χωρίς κάποιο η- µείο αναφοράς κι η µνήµη των ανθρώπων θα έβηνε» ιαβάζω το κείµενο και κέπτοµαι λόγους για τους οποίους είναι ιτορική πηγή. [1.3] Μελετώ την ιτορική πηγή και χολιάζω την αξία που έχουν τα βιβλία κατά το 15 ο αιώνα. [1.3] 1.4 1.3 Βηαρίων (1403-1472) Βυζαντινός λόγιος, Επίκοπος Νίκαιας. Μαθητής του φιλόοφου Πλήθωνα Γεµιτού. Συµµετέχει τη Σύνοδο της Φεράρας- Φλωρεντίας (1438) και είναι υ- ποτηρικτής της ένωης των δυο Εκκληιών. Πριν την Άλωη της Κωνταντινούπολης εγκαθίταται την Ιταλία. Εργάζεται για την οργάνωη ταυροφοριών εναντίον των Οθωµανών. Συµβάλλει τη διάδοη του ελληνικού πολιτιµού τη ύη, κάνοντας γνωτούς τους αρχαίους Έλληνες υγγραφείς. Προφέρει τη βιβλιοθήκη του, που περιέχει η- µαντικά βιβλία και χειρόγραφα, την πόλη της Βενετίας. Παρατηρώ το έργο τέχνης και απαντώ [1.4]: Ποιο είναι το θέµα του; Ποια χέη έχει το θέµα του µε την Αναγέννηη; Γιατί τα βιβλία προβάλλονται και γίνονται θέµα ε έργα τέχνης της Αναγέννηης; Σκέπτοµαι [1.4]: Το έργο τέχνης µπορεί να µαρτυρήει για την εποχή του; Αν ναι, είναι ιτορική πηγή; Νεκρή φύη µε βιβλία, Έργο του Μπ. ντ Ανοναί, 17 ος αι. 3
... µαθητεία την ιτορία II. Θρηκευτική Μεταρρύθµιη 1.5 Πώληη υχωροχαρτιών από εκπροώπους του Πάπα τη Βυρτεµβέργη (Γερµανία), το 1517 Ξυλογραφία εποχής Παρατηρώ και περιγράφω την εικόνα. [1.5] Αναφέρω το θέµα της, την εποχή της και τις ιτορικές πληροφορίες που περιέχει. [1.5] Η εικόνα [1.5] είναι πηγή για την ιτορία και γιατί; Άρθρα από τις 95 θέεις διαµαρτυρίας του Μαρτίνου Λούθηρου κατά της Καθολικής Εκκληίας, που θυροκολλούνται ε εκκληία της Βυρτεµβέργης, το 1517: «27. Κηρύουν ανθρώπινα επινοήµατα, όοι υποτηρίζουν ότι µόλις ακουτεί ο ήχος των χρηµάτων τα χρηµατοκιβώτιά τους, η ψυχή µεταπηδά τον παράδειο. 37. Κάθε γνήιος Χριτιανός, ζωντανός ή νεκρός, µετέχει ε όλα τα αγαθά του Χριτού και της Εκκληίας, µε τη βοήθεια της θείας χάρης του Θεού και χωρίς υχωροχάρτια.» 1.6 Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546) Μοναχός και καθηγητής Θεολογίας το Πανεπιτήµιο της Βυρτεµβέργης. Το 1517 έρχεται ε αντίθεη µε τις θέεις της Καθολικής Εκκληίας και κυρίως µε την πώληη των υχωροχαρτιών. Οι 95 θέεις διαµαρτυρίας που γράφει οδηγούν τον α- φοριµό του από τον Πάπα της Ρώ- µης, το 1520. Το κήρυγµά του διαδίδεται γρήγορα ε όλη την Ευρώπη. ιαβάζω την πηγή και αναφέρω τις α- πόψεις που εκφράζει ο Λούθηρος. [1.6] Σε ποιους εναντιώνεται ο Λούθηρος και µε ποιο τρόπο; [1.6] ύ ν θ ε η Με ποια µεγάλα ιτορικά γεγονότα υνδέεται η Αναγέννηη; Ποια είναι η ηµαία που αποκτούν τα βιβλία τα νεότερα χρόνια; 4
2. Η Ευρώπη ανακαλύπτει τον κόµο Το 15 ο αιώνα, οι Ευρωπαίοι προπαθούν ν ανακαλύψουν νέους εµπορικούς δρό- µους προς τις χώρες της Ανατολής. Τις φαντάζονται µυτηριώδεις και πλούιες. Χρειάζονται θαλάιους δρόµους για να φθάουν αυτές, καθώς οι χεραίοι δρόµοι ελέγχονται από τους Οθωµανούς Τούρκους. Έµπειροι θαλαοπόροι, επηρεαµένοι από µύθους και ιτορίες, πείθουν τους Πορτογάλους και τους Ιπανούς ηγεµόνες να χρηµατοδοτήουν τα πρώτα µεγάλα εξερευνητικά ταξίδια. Οι ηγεµόνες αυτοί, όπως και άλλοι ευρωπαίοι ηγεµόνες, θέλουν να ενιχύουν το εµπόριό τους µε τις χώρες της Ανατολής και να αυξήουν τα πλούτη τους. Τα υπερπόντια ταξίδια υποτηρίζονται επίης από ηµαντικές τεχνικές εφευρέεις και νέες αντιλήψεις για το χήµα της γης. Η καραβέλα, οι νέοι λεπτοµερείς χάρτες, και εφευρέεις όπως η πυξίδα και ο ατρολάβος, βοηθούν τους θαλαοπόρους να απο- µακρύνονται από τις ακτές και να πλέουν τους ωκεανούς. Στη διάρκεια του 15 ου και του 16 ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι εξερευνούν νέα, άγνωτα µέχρι τότε, αυτούς εδάφη. Περιπλέουν την Αφρική και φθάνουν την Αία αναζητώντας χρυάφι και µπαχαρικά. Ο Χριτόφορος Κολόµβος κατευθύνεται δυτικά και ανακαλύπτει την Αµερική. Ο Μαγγελάνος πραγµατοποιεί τον πρώτο περίπλου της γης και αποδεικνύει τη φαιρικότητά της. Οι Ανακαλύψεις αυτές έχουν ηµαντικές υνέπειες για την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόµο. Οι Ευρωπαίοι ιδρύουν αποικίες τις νέες χώρες και εκµεταλλεύονται τους ιθαγενείς πληθυµούς. Παράλληλα έρχονται ε επαφή µε τους πολιτιµούς των ιθαγενών, υγκεντρώνουν τοιχεία γι αυτούς και µεταφέρουν το πολύτιµο αυτό υλικό την Ευρώπη. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ υπερπόντια ταξίδια: ταξίδια τους ωκεανούς ατρολάβος, πυξίδα: όργανα πλεύης και προανατολιµού καραβέλα: είδος καραβιού της εποχής ιθαγενείς: οι ντόπιοι κάτοικοι των περιοχών που ανακαλύφθηκαν από τους Ευρωπαίους Ερρίκος Η : Πορτογάλος ηγεµόνας, γνωτός ως Ερρίκος ο Θαλαοπόρος Αζτέκοι, Ίνκας: ηµαντικοί πολιτιµοί της Αµερικής πριν την ανακάλυψή της από τον Κολόµβο 1.7 Αζτέκοι Ίνκας Χάρτης των µεγάλων εξερευνητικών ταξιδιών (15 ος -16 ος αι.) Ποιοι είναι οι µεγάλοι θαλαοπόροι και ποια είναι τα ταξίδια τους; [1.7] Χ. Κολόµβος Βάκο ντα Γκάµα Φ. Μαγγελάνος 1420: ίδρυη της Ναυτικής Ακαδηµίας τη Λιαβόνα από τον Ερρίκο Η 1492: ανακάλυψη της Αµερικής από τον Κολόµβο 1498-99: 1519-1522: ταξίδι του ο γύρος της Γης Βάκο ντα Γκάµα από τον Περίπλους της γης την Ινδία Μαγγελάνο 1519-1521: κατατροφή του πολιτιµού των Αζτέκων 1531-1533: κατατροφή του πολιτιµού των Ίνκας 5
... µαθητεία την ιτορία Ι. Τα κίνητρα των εξερευνητών Από Το βιβλίο των θαυµάτων του Μάρκο Πόλο, 15 ος αι. : «Η Τίπανγκου (Ιαπωνία) είναι µία νήος ανατολικά τον ανοιχτό Ωκεανό [ ]. Είναι απέραντη. Οι κάτοικοι έχουν λευκό δέρµα και τρόπους καλούς. [ ] Έχουν αµέτρητες ποότητες χρυού, [ ] και κανείς δεν τον βγάζει έξω από το νηί, γιατί κανένας έµπορος ούτε άλλος κανείς δεν µπορεί να φτάει εκεί από τη τεριά. Γι' αυτό έχουν τόο χρυό όο ας είπα. Θα ας διηγηθώ πόο θαυµατό είναι το παλάτι του άρχοντα αυτής της νήου. Σκεφτείτε ότι έχει ένα παλάτι λαµπρό, ντυµένο όλο µε ατόφιο µάλαµα. Όπως ντύνουµε εµείς τα πίτια και τις εκκληιές µας µε µολύβι, έτι είναι καλυµµένο εκείνο το παλάτι µε ατόφιο χρυάφι, είναι αδύνατο να λογαριάει κανείς την αξία του.» 1.8 «Ο Ερρίκος (ο Θαλαοπόρος) ήθελε να γνωρίζει ποια εδάφη υπήρχαν πέρα από τις Καναρίους νήους [ ] δεν ήξερε κανείς τι εδάφη υπήρχαν παραπέρα. Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι θα µπορούαν να φέρουν από εκεί πολλά εµπορεύµατα ε χαµηλές τιµές. [ ] Ο πέµπτος λόγος ήταν η µεγάλη του επιθυµία να εξαπλώει την αγία πίτη του Κυρίου Μας Ιηού Χριτού και να οδηγήει αυτήν όλες τις ψυχές που θέλουν να ωθούν.» Εάνες ντε Αζουράρα, Χρονικό της αποκάλυψης και της κατάκτηης της Γουινέας, 1543 1.9 1.10 Τι µαθαίνω από την κάθε πηγή χετικά µε τα κίνητρα των εξερευνητών; [1.8-1.10] Γιατί είναι αναγκαίο να ανατρέξω τις πηγές για να µάθω τα κίνητρα των εξερευνητών; [1.8-1.10] Η αποβίβαη του Χριτόφορου Κολόµβου την Αµερική, το 1492 Γκραβούρα του Θ. ντε Μπρυ, (1594) Παρίι, Εθνική Βιβλιοθήκη 6
... µαθητεία την ιτορία ΙΙ. Συνέπειες των Ανακαλύψεων 1.11 Εργαία ε ορυχείο του Περού κατά το 16 ο αι. Γκραβούρα του Θ. ντε Μπρυ (16 ος αι.) Παρίι, Εθνική Βιβλιοθήκη 1621-1640 1.13 «Ενώ οι Ινδιάνοι είχαν καλή διάθεη απέναντί τους, οι χριτιανοί ειέβαλαν αυτές τις χώρες αν λυαµένοι λύκοι. Ιδού οι λόγοι για τους οποίους κοτώθηκαν τόοι άνθρωποι: [ ] όλοι όοι ήρθαν πίτεψαν ότι, καθώς επρόκειτο για λαούς απίτων, νοµιµοποιούνταν να τους κοτώουν ή να τους αιχµαλωτίουν, να τους πάρουν τα αγαθά τους, χωρίς να νοιάζονται καθόλου και να έχουν τύψεις υνείδηης για τέτοια πράγµατα. [ ] οι ίδιοι αυτοί άπιτοι ήταν τα πιο γλυκά και ειρηνικά πλάµατα του κόµου, χωρίς καθόλου όπλα.» Βαρθολοµαίος ντε Λας Κάζας, Πολύ ύντοµη αναφορά την κατατροφή των υτικών Ινδιών, 1552 1.12 1601-1620 1581-1600 1561-1580 1541-1560 Πώς υµπεριφέρονται οι Ευρωπαίοι τους ιθαγενείς, ύµφωνα µε τις πηγές; [1.11-1.13] Ποιες διαφορετικές πληροφορίες βρίκω τις πηγές για τις χέεις Ευρωπαίων και ιθαγενών πληθυµών; [1.11-1.13] 1521-1540 1503-1520 0 20000 40000 60000 80000 Ειαγωγές χρυού (ε κιλά) την Ιπανία από την Αµερική κατά το διάτηµα 1503-1650 Πηγή: Hamilton E.J., American Treasure and the price Revolution in Spain, 1501-1650, Μααχουέτη 1934 ύ ν θ ε η Ποια είναι τα κίνητρα των εξερευνητικών ταξιδιών; Ποιες είναι οι υνέπειες των Ανακαλύψεων για τους ιθαγενείς πληθυµούς; 7
3. Ο Ευρωπαϊκός ιαφωτιµός Στο τέλος του 17 ου αιώνα, οι µεγάλες αλλαγές που έχουν γίνει την ευρωπαϊκή κέψη εκφράζονται ένα ηµαντικό πνευµατικό κίνηµα, το ιαφωτιµό. ιαρκεί όλο το 18 ο αιώνα, που για το λόγο αυτό ονοµάζεται Αιώνας των Φώτων. Οι φιλόοφοι του ιαφωτιµού δεν περιορίζονται τη µελέτη, αλλά προπαθούν να βελτιώουν τον κόµο µε υγκεκριµένες προτάεις. Αµφιβητούν τις παλαιές αξίες και οραµατίζονται έναν καινούριο κόµο. Στη θέη του θρηκευτικού φανατιµού, των προλήψεων και των δειιδαιµονιών, που επικρατούν τη δυτική Ευρώπη, προτείνουν την ανεξιθρηκία και τον ορθό λόγο. Εναντιώνονται την απολυταρχία και υποτηρίζουν τα δικαιώµατα του ανθρώπου και του πολίτη. Θέλουν να καταργήουν τη δουλεία και υπεραπίζονται την ιότητα µεταξύ των ανθρώπων. Πιτεύουν την πρόοδο της ανθρωπότητας και έχουν εµπιτούνη τον άνθρωπο και τη κέψη του. Θαυµάζουν την επιτή- µη και υποτηρίζουν τα γράµµατα. Έδρα των φιλοόφων είναι η Γαλλία. Οι ιδέες τους όµως ξεπερνούν τα γαλλικά ύνορα και διαδίδονται ε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Οι εφηµερίδες και τα έντυπα πλέον βιβλία βοηθούν ηµαντικά την επικοινωνία των φιλοόφων και την εξάπλωη των νέων ιδεών. Ο ιαφωτιµός γίνεται έτι ένα ευρωπαϊκό κίνηµα ιδεών που επηρεάζει και προετοιµάζει υνολικά τις ευρωπαϊκές εξελίξεις. Σηµαντικοί εκπρόωποι αυτού του πνευµατικού κινήµατος είναι ο Λοκ, ο Βολταίρος, ο Μοντεκιέ, ο Ρουώ, ο Καντ. Τα έργα τους έχουν µεγάλη απήχηη και διαβάζονται µέχρι ήµερα. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ φιλόοφοι: ονοµάζονται έτι οι φορείς του ιαφωτιµού δειιδαιµονίες: ιδέες και πρακτικές των ανθρώπων που είναι αντίθετες µε τη λογική ορθός λόγος: η χρήη της λογικής για την ερµηνεία του κόµου απολυταρχία: η υγκέντρωη όλων των εξουιών τα χέρια του µονάρχη Βολταίρος (1694-1778) 1.14 Παρατηρώ και την ιτοριογραµµή και αναφέρω τους ηµαντικότερους φιλόοφους του ιαφωτιµού. [1.14] Λοκ (1632-1704) Μοντεκιέ (1698-1755) Ρουώ (1712-1778) Καντ (1724-1804) 8
... µαθητεία την ιτορία I. Πρακτικές εφαρµογές της επιτήµης Από τις Φιλοοφικές επιτολές του Βολταίρου (1733): «Στα εκατό άτοµα ανά την υφήλιο, τουλάχιτον εξήντα προβάλλονται από την ευλογιά από τα εξήντα, είκοι µεν πεθαίνουν τις ευνοϊκότερες χρονιές, άλλα δε είκοι διατηρούν παντοτινά κάποια θλιβερά κατάλοιπα: ιδού λοιπόν που η αρρώτια αυτή κοτώνει ή αχηµίζει το εν πέµπτον των ανθρώπων.» 1.15 Πώς επηρεάζει η αθένεια της ευλογιάς τη ζωή των ανθρώπων του 18 ου αιώνα; [1.15] Σε ποια επιτηµονική ανακάλυψη αναφέρεται το γλυπτό; [1.16]- [1.17] Ο Άγγλος γιατρός Ε. Τζέννερ εµβολιάζει ένα παιδί Έργο του Η. Μπώρντ Λονδίνο, Ιτορικό Μουείο 1.16 1.17 Σηµαντικές εφευρέεις κατά το 18 ο αιώνα έτος εφεύρεη εφευρέτης 1714 Θερµόµετρο υδραργύρου Φαρενάιτ 1752 Αλεξικέραυνο Φραγκλίνος 1764 Βελτίωη της ατµοµηχανής Βατ 1769 Κλωτική µηχανή Αρκράιτ 1783 Αερότατο Αδελφοί Μονγκολφιέ 1785 Αλεξίπτωτο Μπλανάρ 1787 Ατµόπλοιο Φιτς 1795 Κονερβοποίηη τροφών Απέρ 1798 Εµβόλιο ευλογιάς (δαµαλιµός) Τζέννερ Πηγή: Αίµοφ Ι., Το χρονικό των επιτηµονικών ανακαλύψεων, Ηράκλειο 1998 ιαβάζω τις εφευρέεις και κέπτοµαι για τις επιδράεις που έχουν τη ζωή των ανθρώπων. [1.17] 9
... µαθητεία την ιτορία II. Η διάκριη των εξουιών 1.18 «Σε κάθε κράτος υπάρχουν τρία είδη εξουίας, η νοµοθετική, η εκτελετική και η δικατική.[ ] Όταν το ίδιο πρόωπο ή το ίδιο κυβερνητικό ώµα βρίκονται ενωµένες η νοµοθετική και η εκτελετική εξουία δεν υπάρχει ελευθερία, γιατί υπάρχει κίνδυνος µήπως ο ηγεµόνας θεπίει* τυραννικούς νόµους, τους οποίους θα προπαθήει να επιβάλλει τυραννικά. [ ] Όλα θα ήταν χαµένα αν ο ίδιος άνθρωπος, ή το ίδιο υλλογικό όργανο από ευγενείς ή από το λαό ακούε και τις τρεις εξουίες, τη νοµοθετική, την εκτελετική και τη δικατική.» 1.19 Μοντεκιέ, Το πνεύµα των νόµων, 1748 *νοµοθετήει 1.21 Συµβουλεύοµαι το κείµενο [1.21] και γράφω το είδος της εξουίας που εµφανίζεται την κάθε εικόνα. [1.18-1.20] Ποιος ακεί την εκτελετική, ποιος τη νοµοθετική και ποιος τη δικατική εξουία τη χώρα µου; [1.18-1.21] 1.20 Συζητώ αν υπάρχει ήµερα διάκριη των εξουιών τη χώρα µου. [1.18-1.21] ύ ν θ ε η Για ποιους λόγους είναι ηµαντική η διάκριη των εξουιών το δη- µοκρατικό πολίτευµα; Ποιες είναι οι βαικές ιδέες του ιαφωτιµού; 10
4. Η Γαλλική Επανάταη Η Γαλλία το τέλος του 18 ου αιώνα αντιµετωπίζει οβαρά οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα. Η κατατροφή της οδειάς του 1788, η άνοδος των τιµών, η βαριά φορολογία, οι κοινωνικές ανιότητες και αδικίες δηµιουργούν µια εκρηκτική κατάταη. Ο βαιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ υγκαλεί το 1789 τη Συνέλευη των τάξεων για την αντιµετώπιη της κρίης. Ο κλήρος και οι ευγενείς, οι δυο από τις τρεις τάξεις που υµ- µετέχουν τη υνέλευη, προπαθούν να διατηρήουν τα προνόµιά τους. Η τρίτη τάξη αντιδρά και αναλαµβάνει να αντιµετωπίει την κρίη. Θεωρεί ότι αντιπροωπεύει το έ- θνος και µέα ε λίγες ηµέρες ανατρέπει το παλαιό απολυταρχικό καθετώς. Τις προπάθειες των αντιπροώπων της τρίτης τάξης υποτηρίζει ο γαλλικός λαός, που ξεηκώνεται και καταλαµβάνει το ύµβολο της βαιλικής εξουίας, το φρούριο της Βατίλλης, αναζητώντας όπλα για να υπεραπιτεί την Επανάταη. Την ίδια χρονιά, το 1789, υγκαλείται η πρώτη Εθνουνέλευη. Ψηφίζει τη «ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη», που αποτελεί τον κατατατικό χάρτη του νέου καθετώτος. Κάθε κυριαρχία πηγάζει από το έθνος και όχι από το µονάρχη. Η ελευθερία, η ιότητα και η αδελφούνη πρέπει να είναι τα θεµέλια της νέας κοινωνίας. Τα µηνύµατα της Γαλλικής Επανάταης διαδίδονται γρήγορα την υπόλοιπη Ευρώπη και επηρεάζουν βαθιά τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. ηµιουργούν µια νέα δικαιότερη εποχή, όχι όµως για όλους. Μεγάλες οµάδες ανθρώπων, όπως είναι οι γυναίκες, αποκλείονται από τα ία δικαιώµατα. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Συνέλευη των τάξεων: η ύγκληη των τριών τάξεων της γαλλικής κοινωνίας: των ευγενών, του κλήρου και της τρίτης τάξης τρίτη τάξη: η µεγάλη πλειοψηφία του γαλλικού λαού που δεν είναι ευγενείς ή κληρικοί Εθνουνέλευη: υνέλευη των αντιπροώπων του γαλλικού έθνους κατατατικός χάρτης: το Σύνταγµα ενός κράτους 1.22 Οι τάξεις της γαλλικής κοινωνίας πριν και µετά την Επανάταη του 1789 Γελοιογραφίες εποχής (τέλη 18 ου αιώνα) Πώς αλλάζει η θέη των τάξεων της γαλλικής κοινωνίας µε την Επανάταη του 1789; [1.22] 1789: Συνέλευη Τάξεων κατάληψη Βατίλλης των της 1791: ψήφιη Συντάγµατος 1792: κατάργηη της µοναρχίας 1793: εκτέλεη του βαιλιά Λουδοβίκου ΙΣΤ 1795: ψήφιη νέου Συντάγµατος 1789 1792 1795 1789: ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη 1799 11
... µαθητεία την ιτορία Ι. «ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη» 1.23 Προµετωπίδα της «ιακήρυξης των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη» 1.24 ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη (1789) Άρθρο 1: Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και έχουν ία δικαιώµατα. Άρθρο 2: Ο τόχος κάθε πολιτικής οργάνωης είναι η προταία των φυικών και απαραβίατων δικαιωµάτων του ανθρώπου. Αυτά τα δικαιώµατα είναι η ελευθερία, η ιδιοκτηία, η αφάλεια και η αντίταη ενάντια την καταπίεη. Άρθρο 3: Κάθε εξουία πηγάζει αποκλειτικά από το έθνος Άρθρο 6: Ο νόµος εκφράζει τη θέληη του υνόλου. Κάθε πολίτης έχει το δικαίωµα να υµµετέχει, προωπικά ή µέω αντιπροώπου, τη θεµελίωη του νόµου. Ο νόµος πρέπει να είναι ο ίδιος για όλους, είτε προτατεύει είτε τιµωρεί Άρθρο 10: Κανένας άνθρωπος δεν πρέπει να διώκεται εξαιτίας των απόψεών του, υµπεριλαµβανοµένων και των θρηκευτικών του απόψεων, εφ όον η εκδήλωή τους δε διαταράει τη δηµόια τάξη, που έχει εγκατατήει ο νό- µος. Άρθρο 11: Η ελεύθερη έκφραη ιδεών κι απόψεων είναι ένα από τα πολυτιµότερα δικαιώµατα του ανθρώπου. Κατά υνέπεια, κάθε άνθρωπος µπορεί να µιλά, να γράφει και να τυπώνει ελεύθερα, αλλά θα είναι υπεύθυνος για κάθε κατάχρηη αυτής της ελευθερίας, όπως καθορίζει ο νόµος» Ποιες θέεις προβάλλονται τα άρθρα της «ιακήρυξης των δικαιω- µάτων του ανθρώπου και του πολίτη»; [1.24] 12
... µαθητεία την ιτορία ΙΙ. «ιακήρυξη των δικαιωµάτων της γυναίκας και της πολίτιας» Ολυµπία ντε Γκουζ (1478-1793) Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάταης γράφει ειρά φυλλαδίων µε πολιτικό περιεχόµενο. Το 1791, υντάει τη «ιακήρυξη των δικαιωµάτων της γυναίκας και της πολίτιας». Με τον τρόπο αυτό έρχεται ε ύγκρουη µε την ηγεία των επανατατών, που επιµένει να µην αναγνωρίζει τα πολιτικά δικαιώµατα των γυναικών. Οδηγείται τη λαιµητόµο το 1793 1.26 1.25 «ιακήρυξη των δικαιωµάτων της γυναίκας και της πολίτιας» «Άρθρο 1: Η γυναίκα γεννιέται ελεύθερη και έχει τα ίδια δικαιώµατα µε τον ά- ντρα. Άρθρο 2: Σκοπός κάθε πολιτικής οργάνωης είναι η διατήρηη των φυικών και αναφαίρετων δικαιωµάτων του άντρα και της γυναίκας. Τα δικαιώµατα αυτά είναι η ελευθερία, η ιδιοκτηία, η αφάλεια και πάνω απ όλα, η αντίταη την καταπίεη. Άρθρο 3: Κάθε εξουία πηγάζει αποκλειτικά από το έθνος, δηλαδή από τη υνεργαία του άντρα και της γυναίκας. Άρθρο 6: Ο νόµος είναι η έκφραη της θέληης του υνόλου. Όλες οι πολίτιες και οι πολίτες οφείλουν να υµβάλλουν, προωπικά ή µέω αντιπροώπων, τη διαµόρφωή του. Ο νόµος είναι ο ίδιος για όλους Πορεία οπλιµένων γυναικών προς τις Βεραλλίες (Οκτώβριος 1789) Παρίι, Μουείο Καρναβαλέ Μελετώ τις πηγές και απαντώ: Άρθρο 10: Κανείς δεν επιτρέπεται να διώκεται για τις θεµελιακές πεποιθήεις του. Η γυναίκα έχει το δικαίωµα να ανεβαίνει το ικρίωµα. Πρέπει να έχει και το δικαίωµα να ανεβαίνει το βήµα, εφόον οι πράξεις της δε διαταράουν τη δηµόια τάξη που έχει εγκατατήει ο νόµος.» Ολυµπία ντε Γκουζ, ιακήρυξη των δικαιωµάτων της γυναίκας και της πολίτιας, Παρίι 1791 Ποιους ανθρώπους αποκλείει το άρθρο 1, της «ιακήρυξης των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη»; [1.24] & [1.25] Πώς αποδεικνύεται αυτό από τις πηγές; [1.24-1.26] Μελετώ τις πηγές [1.23-1.26] και υζητώ: Γιατί οι υγκεκριµένες πηγές είναι µαρτυρίες για τη Γαλλική Επανάταη; ύ ν θ ε η Ποια είναι τα δικαιώµατα των ανθρώπων και των πολιτών ύµφωνα µε τους επανατάτες; Ποιες ανιότητες δεν α- νατρέπονται µε τη Γαλλική Επανάταη; 13
Η Ευρώπη τα νεότερα χρόνια Η Αναγέννηη, οι µεγάλες Ανακαλύψεις, οι επιτηµονικές ανακαλύψεις, οι εφευρέεις, η θρηκευτική Μεταρρύθµιη, η Αντιµεταρρύθµιη, ο ιαφωτιµός, η Γαλλική Επανάταη αλλά και όα ακολουθούν, είναι µεγάλες αλλαγές που υγκλονίζουν την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόµο. Το µέγεθος των αλλαγών γίνεται όλο και πιο φανερό τα πενήντα χρόνια που ακολουθούν τη Γαλλική Επανάταη. Πολλοί από τους ιτορικούς υποτηρίζουν ότι τίποτα δεν είναι όπως πριν. Αλλάζει ο µέχρι τότε γνωτός κόµος, αυξάνεται ηµαντικά ο πληθυµός της γης, πολλαπλαιάζονται οι µεγάλες πόλεις. Οι επικοινωνίες γίνονται απίτευτα γρήγορες, η βιοµηχανική παραγωγή φτάνει ε ατρονο- µικά ύψη, η επιτήµη γνωρίζει θρίαµβο, οι εκδόεις βιβλίων επίης. Πάνω από τέερις χιλιάδες εφηµερίδες ενηµερώνουν τους πολίτες του κόµου για τις αλλαγές αυτές. Παράλληλα, αλλάζει ο τρόπος ζωής των ανθρώπων, οι κέψεις και οι ιδέες τους, η τάη τους. Τα νέα πρότυπα διαµορφώνονται τη δυτική Ευρώπη. Τα πρότυπα αυτά επηρεάζουν τους µορφω- µένους πολίτες και διαµορφώνουν τον τρόπο ζωής ε πολλές, κυρίως ευρωπαϊκές, πόλεις. Ο ευρωπαϊκός πολιτιµός γίνεται ο ιδανικός πολιτιµός για όλους. 1.28 1.27 Ο «Βιτρουβιανός άνθρωπος» Έργο του Λεονάρντο ντα Βίντι Μουείο της Ακαδηµίας της Βενετίας Τα ιχυρά ευρωπαϊκά κράτη εκµεταλλεύονται τον υπόλοιπο κόµο και επεµβαίνουν τα εωτερικά του ζητή- µατα. ηµιουργούν αποικίες και υπογράφουν προνοµιακές υµφωνίες. Έ- τι αυξάνεται ο ευρωπαϊκός πλούτος και µεγαλώνει η διαφορά ανάµεα την Ευρώπη και τις αποικίες της. Πολλά από τα προβλήµατα του παλαιού απολυταρχικού καθετώτος λύνονται. ηµιουργούνται όµως νέα προβλήµατα και καινούριες αντιθέεις. Γιατί, παρ όλο που ο κόµος γίνεται πιο δίκαιος, εξακολουθούν να υπάρχουν αδικίες. Οι άνθρωποι όµως Η πολιορκία και η άλωη της Βατίλης (1789) τώρα υνειδητοποιούν τις αδικίες και διεκδικούν δικαιώ- µατα. Έτι ξεκινούν πολλοί αγώνες που χαρακτηρίζουν το 19 ο αιώνα και τις αρχές του 20 ού. Αγώνες για κοινωνική δικαιούνη, ιότητα και ελευθερία. Η Ευρώπη τα νεότερα χρόνια αλλάζει: αλλάζει η κοινωνία, η οικονοµία, ο τρόπος διακυβέρνηης. Οι Ευρωπαίοι αποκτούν νέες υνήθειες, ιδέες, τρόπους υµπεριφοράς. Ένας καινούριος κόµος δηµιουργείται µέα από αυτές τις αλλαγές. Στον κόµο αυτόν, δεν έχει θέη η απολυταρχία, η δουλεία, η δειιδαιµονία. Οι άνθρωποι εµπιτεύονται τη λογική τους, πιτεύουν την αξία της γνώης και θεωρούν ότι µπορούν να ζήουν µε ιότητα και ελευθερία. απαντώ για τη ηµαία των ι- τορικών όρων: Αναγέννηη Ουµανιµός Aνακαλύψεις Eξερευνήεις αποικίες ιαφωτιµός ορθός λόγος µοναρχία Eπανάταη Έθνος ανθρώπινα δικαιώµατα δικαιώµατα του πολίτη τα νεότερα χρόνια 14
Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία 2 Ξένη κυριαρχία θεωρείται η περίοδος της ελληνικής ιτορίας που αρχίζει µε την ά- λωη της Κωνταντινούπολης από τους Οθωµανούς το 1453 και καταλήγει την ελληνική Επανάταη του 1821. Τα κεφάλαια της ενότητας: Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 1. Η κυριαρχία τον ελληνικό χώρο: Λατίνοι και Οθωµανοί 2. Η κοινωνική οργάνωη 3. Οικονοµία και επαγγέλ- µατα 4. Η εκπαίδευη 5. Η καθηµερινή ζωή 6. Η πνευµατική ζωή 7. Οι χέεις µε τον υπόλοιπο κόµο 8. Η Οθωµανική Αυτοκρατορία: ακµή και παρακµή 9. Οι µορφές αντίταης 10. Τα απελευθερωτικά ορά- µατα: Ο Ρήγας Φεραίος 2.1 Χάρτης Μεογείου τα τέλη του 17 ου αιώνα Παρατηρώ το χάρτη και χολιάζω τα εδαφικά όρια της οθωµανικής κυριαρχίας. [2.1] Το ερώτηµα της ενότητας: Ποιες είναι οι υνθήκες ζωής των ελληνικών πληθυµών κάτω από την ξένη κυριαρχία; βυζαντινά χρόνια 1453: Άλωη της Κωνταντινούπολης από τους Οθωµανούς Τούρκους κατοχή ελληνικών περιοχών από τους Οθωµανούς (1453-1821) κατοχή ελληνικών περιοχών από τους Λατίνους, τους Βενετούς και τους Φράγκους (1204-1797) 1821: έναρξη της Ελληνικής Επανάταης 15
1. Η κυριαρχία τον ελληνικό χώρο: Λατίνοι και Οθωµανοί Οι Λατίνοι, µετά την Άλωη της Κωνταντινούπολης (1204), κυριεύουν βυζαντινά εδάφη όπου δηµιουργούν βαίλεια και ηγεµονίες. Όταν οι Οθωµανοί Τούρκοι καταλαµβάνουν την Κωνταντινούπολη (1453), πολλές περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας βρίκονται ήδη κάτω από λατινική κυριαρχία. Η κυριαρχία αυτή, κυρίως των Βενετών, υνεχίζεται και κατά τους επόµενους αιώνες. Στην αρχή του 18 ου αιώνα, οι Οθωµανοί Τούρκοι νικούν ε όλα τα µέτωπα τους Βενετούς και ολοκληρώνουν την κυριαρχία τους τη βαλκανική χερόνηο. Εξαίρεη αποτελούν τα Επτάνηα, που παραµένουν την κατοχή των Βενετών έως το τέλος του 18 ου αιώνα και τη υνέχεια γνωρίζουν τη γαλλική και την αγγλική κυριαρχία. Στις φραγκικές κτήεις, όπως είναι διάφορα νηιά του Αιγαίου, οι Φράγκοι εκµεταλλεύονται υτηµατικά τις περιοχές όπου κυριαρχούν. Οι κατακτητές δεν αναγνωρίζουν κανένα δικαίωµα εκπροώπηης των ντόπιων πληθυµών την τοπική διοίκηη. Έτι δηµιουργούνται εντάεις και αντιπαραθέεις, που διευκολύνουν πολλές φορές την οθω- µανική κατάκτηη. Στις βενετικές κτήεις, όπως είναι τα Επτάνηα και η Κρήτη, οι Βενετοί υποχρεώνουν τους κατακτηµένους πληθυµούς ε βαρείς φόρους και δηµόιες αγγαρείες που πλήττουν κυρίως τους αθενέτερους. Η διοίκηη προαρµόζεται τα ιδιαίτερα χαρακτηριτικά του τόπου και επιτρέπει τους ντόπιους άρχοντες να υµµετέχουν την άκηη της εξουίας. Συχνά εκδηλώνονται κοινωνικές εξεγέρεις εναντίον της βενετικής και τοπικής αριτοκρατίας. Αντίθετα, οι εξεγέρεις τις τουρκοκρατούµενες περιοχές έχουν απελευθερωτικό χαρακτήρα. 2.2 ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Λατίνοι: Φράγκοι, Γενουάτες, Βενετοί ηγεµονία: η περιοχή εξουίας ενός ηγε- µόνα αγγαρείες: αναγκατική προφορά εργαίας ε δηµόια έργα, το τρατό και το τόλο αριτοκρατία: οµάδα ανώτερης κοινωνικής προέλευης που κατέχει πλούτο και εξουία Χάρτης λατινικών και οθωµανικών κτήεων (15 ος αιώνας) Ποιοι κυριαρχούν τον ελληνικό χώρο κατά το 15 ο αιώνα; Σε ποιες περιοχές; [2.2] βενετοτουρκικοί πόλεµοι: 1463-1479 1499-1503 1537-41 1684-1699 1714-1718 οθωµανικές κατακτήεις: 1462 Λέβος 1470 Εύβοια 1500 Μεθώνη Κορώνη 1522 Ρόδος 1566 Χίος 1571 Κύπρος 1579 Κυκλάδες 1669 Κρήτη 1718 ανάκτηη Πελοποννήου 16
... µαθητεία την ιτορία Η κοινωνική οργάνωη των βενετοκρατούµενων περιοχών: τα Επτάνηα «Η βενετική διοίκηη και η ξένη ειδικότερα διοικητική αριτοκρατία των νηιών επιδίωξαν από την αρχή υµµαχία µε τους ντόπιους άρχοντες των νηιών και [ ] εκµεταλλεύονταν περίπου το 97% του ντόπιου πληθυµού, που δεν είχε τη δυνατότητα να ενταχθεί το προνοµιούχο τµήµα των κατοίκων τους. Αντίθετα, οι «ποπολάροι» (η µεαία και η Τρίτη τάξη) της Χώρας (πρωτεύουας κάθε νηιού) και οι αγροτοχωρικοί, ειδικότερα της υπαίθρου (εξοχής), παρέµεναν πολιτικά και κοινωνικά αποµονωµένοι το δικό τους περίγυρο» 2.4 Λεοντίνης Γ., Ζητήµατα επτανηιακής κοινωνικής ιτορίας, Αθήνα 1991,. 27 2.3 Ποιες είναι οι κοινωνικές τάξεις τις βενετοκρατούµενες κτήεις; [2.3] & [2.4] Εντοπίζω τις διαφορές ανάµεα τις κοινωνικές τάξεις. [2.3] & [2.4] ιακρίνω τις πηγές ε πρωτογενείς και δευτερογενείς. [2.3] & [2.4] Συµµετοχή των τάξεων της ζακυνθινής κοινωνίας ε λιτανεία, κατά το 18 ο αιώνα Από πίνακα του Γ. Κοράη (1756) Μουείο Ζακύνθου 2.5 Το κάτρο και η πόλη της Κέρκυρας κατά το 17 ο αιώνα Γκραβούρα του Κ. Βέγκελ (1657) Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη «οι υνεχείς πόλεµοι της Βενετίας µε τους Τούρκους, την υποχρεώνουν να βρίκεται πάντα έτοιµη. Για το κοπό αυτό πρέπει να υντηρεί και να επιδιορθώνει τα κάτρα της. Κι αυτό κάνει, επιβάλλοντας έκτακτες ειφορές και αγγαρίες. [ ] Στις αγγαρίες υπόκεινται* µόνον οι χωρικοί και αυτούς άλλωτε πέφτουν και άλλα βάρη. Και το κυριώτερο είναι η τρατιωτική υποχρέωη για τη υγκρότηη της τοπικής φρουράς. [ ] Οι χωρικοί υποχρεώνονται ακόµα να δίνουν πληρώµατα και κωπηλάτες για να επανδρώνονται οι πολεµικές γαλέρες.» Σουµάκης Α., Το ρεµπελιό των ποπολάρων, Κ. Πορφύρης(επιµ.), Αθήνα 1983,. 23-24 *υποχρεώνονται 2.6 Ποιες είναι οι υποχρεώεις των κατοίκων της υπαίθρου; [2.5] & [2.6] ύ ν θ ε η Ποιο είναι το καθετώς κυριαρχίας τον ελληνικό χώρο από το 15 ο ως το 18 ο αιώνα; Ποια είναι η κοινωνική κατάταη τις περιοχές όπου κυριαρχούν οι Βενετοί; 17
2. Η κοινωνική οργάνωη Σύµφωνα µε τον ιλαµικό νόµο οι ορθόδοξοι χριτιανοί των κατακτηµένων περιοχών αποτελούν αναγνωριµένη θρηκευτική οµάδα. Ηγέτης τους είναι ο Πατριάρχης της Κωνταντινούπολης και έχει ειδικά προνόµια. Φροντίζει τις εκκληιατικές υποθέεις αλλά και θέµατα χετικά µε την οικογένεια και την εκπαίδευη. Η έδρα του είναι το Φανάρι, όπου ταδιακά δηµιουργείται ιχυρή ελληνική υνοικία. Το οθωµανικό κράτος αναγνωρίζει το δικαίωµα της ζωής και της περιουίας τους υπόδουλους ορθόδοξους χριτιανούς µε αντάλλαγµα πολλές υποχρεώεις και φόρους. Οι ραγιάδες πληρώνουν φόρο και για τη ζωή τους και για τη γη που καλλιεργούν. Στα χωριά και τις πόλεις δηµιουργούνται κοινότητες, οι οποίες λειτουργούν µε κάποια µορφή αυτοδιοίκηης. Οι κοινοτικοί άρχοντες εκλέγονται από τα µέλη των κοινοτήτων. Οι πρόκριτοι, υνήθως µεγάλοι ε ηλικία και υποχρεωτικά άνδρες, οφείλουν να είναι ικανοί, τίµιοι και πλούιοι. Αντιπροωπεύουν την κοινότητα τις χέεις της µε την οθωµανική εξουία, κατανέµουν το ποό των φόρων, οργανώνουν την τοπική ζωή. Κάθε κοινότητα εξελίεται ύµφωνα µε τις τοπικές υνήθειες και υνθήκες. Η οργάνωη της κοινωνικής ζωής τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας ανατατώνεται υχνά από τους βενετοτουρκικούς πολέµους, το παιδοµάζωµα, τους βίαιους εξιλαµιµούς. Αλλάζει επίης ύµφωνα µε τη τάη των υπαλλήλων του ουλτάνου και των παάδων. Τα προνόµια που παραχωρούνται πολλές φορές ε κάποιες κοινότητες δεν τηρούνται. Οι υνθήκες γίνονται υχνά ανυπόφορες για τις οικογένειες των χριτιανών, κυρίως των λιγότερο προνοµιούχων. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ιλαµικός νόµος: ο θρηκευτικός νόµος των µουουλµάνων προνόµια: διευκολύνεις που παραχωρεί η οθωµανική διοίκηη τους υπόδουλους χριτιανούς Φανάρι: υνοικία της Κωνταντινούπολης που από την αρχή του 17 ου αι. είναι η έδρα του Οικουµενικού Πατριαρχείου. Εγκαθίτανται επίης εκεί πολλοί Έλληνες που παίρνουν γι αυτό την ονοµαία Φαναριώτες ραγιάδες: οι µη µουουλµάνοι υπήκοοι της οθωµανικής αυτοκρατορίας πρόκριτοι: λέγονται και προετοί, κοτζαµπάηδες ή δηµογέροντες και αποτελούν την ανώτερη τάξη των ραγιάδων παιδοµάζωµα: τρατολόγηη των παιδιών των χριτιανών από τους Οθωµανούς εξιλαµιµός: αλλαγή της πίτης και α- παµός της ιλαµικής θρηκείας παάδες: ανώτεροι αξιωµατικοί του οθωµανικού τρατού 2.7 Προετός ε νηί του Αιγαίου Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Συζητώ για τη θέη των προκρίτων κατά την περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας. [2.7] 15 ος 16 ος 17 ος 18 ος 19 ος παραχώρηη προνοµίων οργάνωη ελληνικών κοινοτήτων 18
... µαθητεία την ιτορία Οι ελληνικές κοινότητες κατά την οθωµανική κυριαρχία Ο ντε Μπρεβ πρεβευτής της Γαλλίας την Κωνταντινούπολη (1590-1606), προς το βαιλιά Λουδοβίκο ΙΓ «Οι ουλτάνοι υνηθίζουν, όταν κατακτούν ένα βαίλειο ή µια επαρχία να διατηρούν θαυµατή τάξη. ηµεύουν τις περιουίες της εκκληίας και των πολεµιτών που έπεαν τη µάχη και φυικά όλα τα αγαθά του ηττηµένου ηγεµόνα. Όο για το λαό, αφήνεται να ζει ύµφωνα µε τα ήθη και τα έθιµά του. ιατηρεί τα αγαθά του και έχει θρηκευτική ελευθερία.» 2.8 Με ποιο τρόπο αντιµετωπίζουν οι ουλτάνοι τους πληθυµούς των κατακτηµένων περιοχών, ύµφωνα µε την πηγή [2.8]; «Πληρεξούιον της χώρας Μηλέων από 19 ης Μαρτίου 1816 Ηµείς η χώρα Μηλιαίς µικροί και µεγάλοι απεφαίαµεν ήµερον όλοι κοινώς και εκλέξαµεν δια πληρεξουίους προετούς της χώρας µας τους [ ] να ε- πιτατούν, να επαγρυπνούν και να φροντίζουν εις ό- λας τας κοινάς υποθέεις της χώρας µας» Πώς εκλέγονται οι πρόκριτοι τις Μηλιές και ποια είναι τα καθήκοντά τους; [2.9] 2.11 2.9 Πόλεις τις αρχές του 19 ου αι. 2.10 πόλη πληθυµός έτος Αθήνα 12.000 1805 Άνδρος 16.000 1820 Βοδενά (Έδεα) 12.000 1797 Θεαλονίκη 65.000 1806 Θήρα 17.000 1820 Ιωάννινα 30.000 1809 Λάρια 25.000 1803 Λιβαδειά 10.000 1805 Μιτράς 20.000 1805 Νάξος 13.000 1820 Πάτρα 10.000 1805 Σέρρες 20.000 1806 Τρίκαλα 12-15.000 1805 Τριπολιτά 20.000 1805 Ύδρα 28.190 1821 Χαλκίδα 12.000 1805 Χίος 20.000 1811 Πηγή: Κρεµµυδάς Β., Ειαγωγή την Ιτορία της νεοελληνικής κοινωνίας (1700-1821),, Αθήνα 1988,. 75 Ποιες είναι οι τρεις µεγαλύτερες πόλεις τις αρχές του 19 ου αιώνα; [2.10] Πορταριά Πηλίου (18 ος αι.) Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Παρατηρώ την πηγή [2.11] και βρίκω τοιχεία που φανερώνουν την οικονοµική ανάπτυξη της κοινότητας. ύ ν θ ε η Πώς οργανώνεται η ζωή τις ελληνικές κοινότητες κατά την τουρκοκρατία; Ποιες είναι οι δύκολες υνθήκες που βιώνουν οι ελληνικοί πληθυµοί κατά τη διάρκεια της οθω- µανικής κυριαρχίας; 19
3. Οικονοµία και επαγγέλµατα Στην περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας άνδρες και γυναίκες, αχολούνται µε τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Καλλιεργούν ως ελεύθεροι καλλιεργητές τη γη, πληρώνοντας φόρο τους Οθωµανούς ή δουλεύουν ως κολίγοι τα τιφλίκια τους. Η παγκόµια αύξηη του εµπορίου και το ενδιαφέρον για τις αγορές της οθωµανικής επικράτειας ευνοούν την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εµπορίου. Έλληνες έµποροι, εκµεταλλεύονται την οθωµανική επέκταη τη βαλκανική χερόνηο, οργανώνουν η- µαντικούς χεραίους εµπορικούς ταθµούς και αναλαµβάνουν τη διακίνηη αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων προς τις ευρωπαϊκές χώρες. Βαικά αγροτικά προϊόντα όπως το µαλλί, το βαµβάκι, το µετάξι, το λάδι, το κραί γίνονται βιοτεχνικά και κατόπιν εµπορεύιµα προϊόντα. Η εµπειρία της οικογένειας α- ξιοποιείται τώρα τη βιοτεχνία και το εµπόριο. ηµιουργούνται υντεχνίες και ηµαντικά υνεταιριτικά βιοτεχνικά κέντρα τα Αµπελάκια για τη βαφή νηµάτων, το Πήλιο για την επεξεργαία µεταξιού και την Κατοριά για τα γουναρικά. Λιµάνια όπως η Πρέβεζα, το Γαλαξίδι, η Χίος γίνονται ιχυρά εµπορικά κέντρα. Πόλεις, όπως η Τριπολιτά και τα Γιάννενα, αναδεικνύονται ε πουδαίους εµπορικούς ταθµούς για τη διακίνηη αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων. Σε διάφορες περιοχές τήνονται παζάρια και εµποροπανηγύρεις, όπου γίνονται αγοραπωληίες προϊόντων. Μετά τη υνθήκη του Κιουτούκ Καϊναρτζή (1784) τα ελληνικά εµπορικά καράβια ταξιδεύουν µε περιότερη άνεη. Έλληνες πλοιοκτήτες από την Ύδρα, τις Σπέτες και τα Ψαρά εκµεταλλεύονται τις ευνοϊκές υνθήκες, αυξάνουν τον αριθµό των πλοίων, επενδύουν τα κέρδη και µεγαλώνουν ακόµη περιότερο τις επιχειρήεις τους. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ 2.12 κολίγοι: γεωργοί την υπηρεία των τιφλικάδων τιφλίκια: µεγάλες αγροτικές εκτάεις υντεχνίες: οργανωµένα επαγγελµατικά ωµατεία υνθήκη του Κιουτούκ- Καϊναρτζή: η υµφωνία τερµατιµού του ρωοτουρκικού πολέ- µου. Σύµφωνα µε τη Συνθήκη, η Ρωία γίνεται προτάτιδα δύναµη των ορθόδοξων υπηκόων της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Τα ελληνικά πλοία αποκτούν το δικαίωµα να ταξιδεύουν µε ρωική ηµαία. Σηµαντικά λιµάνια, βιοτεχνικά και εµπορικά κέντρα τα χρόνια της οθωµανικής κυριαρχίας Αναφέρω τα οικονοµικά κέντρα του ελληνικού χώρου. [2.12] 15 ος 16 ος 17 ος 18 ος 19 ος ανάπτυξη ε µ πορίου & ναυτιλίας 20
Επαγγέλµατα... µαθητεία την ιτορία Αγροτικές αχολίες τα χρόνια της τουρκοκρατίας Παρίι, Εθνική βιβλιοθήκη 2.13 2.15 «Αυτοί που ανήκουν τις υντεχνίες (ινάφια) αυτοί είναι γνωτοί από τους τόπους καταγωγής τους [ ] Οι Στεµνιτιώτες π.χ. ήταν χρυοχόοι. Οι Κραβαρίτες της Ευρυτανίας αχολούνταν µε τη ραπτική, οι πρακτικοί γιατροί κατάγονταν από το Ζαγόρι της Ηπείρου, οι Κονιτιώτες και οι Λικοβυκιώτες υναγωνίζονταν τους Θράκες από το ιδυµότειχο, Σουφλί, τη Βιζύη και το Ορτάκιοϊ, αν χτίτες και οικοδό- µοι, οι Πωγωνιώτες της Ηπείρου ήταν περίφηµοι αρτοποιοί και οι ξυλουργοί από τη Σιάτιτα. [ ] Πατρίδα των γουναράδων υπήρξε πάντοτε η Κατοριά.» Μοχονάς Θ., Μέριµνα του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας επί τουρκοκρατίας. Συντεχνίαι Αδελφάτα Ενάφια, Αλεξάνδρεια 1949 2.14 Υπογραµµίζω τα επαγγέλµατα. [2.14] Ναυτικοί το λιµάνι της Τήνου (τέλη 18 ου αι.) Λιθογραφία ε χέδιο του Τζ. Υλαίρ Αθήνα, Μουείο Μπενάκη Παρατηρώ τις οπτικές πηγές και αναφέρω: Ποια επαγγέλµατα απεικονίζονται; [2.13], [2.15], [2.16] Ποιοι είναι οι χώροι εργαίας;. [2.13], [2.15], [2.16] 2.16 Κατεργαία βαµβακιού (αρχές 19 ου αι.) Λιθογραφία του Ο. Στάκελµπεργκ (1810-1813) Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη ύ ν θ ε η Ποιες υνθήκες, κατά τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας, ευνοούν τις οικονοµικές δρατηριότητες των υπόδουλων πληθυµών; Ποια επαγγέλµατα ακούν οι υπόδουλοι Έλληνες κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας; 21
4. Η εκπαίδευη Η εµφάνιη των Οθωµανών Τούρκων τα βυζαντινά εδάφη και οι αλλαγές, που προκαλούνται από το καθετώς της κυριαρχίας τους, ανακόπτουν την ανάπτυξη της βυζαντινής παιδείας. Η παράδοή της όµως δεν εξαφανίζεται. Το 1454, ιδρύεται η Πατριαρχική Σχολή την Κωνταντινούπολη που παραµένει ε όλη τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας πνευµατική ετία, όπου φοιτούν πολλοί νέοι. Από τα τέλη του 16 ου αιώνα, πληθαίνουν τα χολεία κυρίως τα ατικά κέντρα των ελληνικών περιοχών. Σηµαντικά εκπαιδευτικά κέντρα είναι η Κωνταντινούπολη, η Θεαλονίκη, η Αθήνα, η Χίος, η Πάτµος. Στην πρώτη βαθµίδα της εκπαίδευης δάκαλοι, υνήθως ιερείς, διδάκουν ανάγνωη και γραφή µέα από εκκληιατικά βιβλία, τα χολεία των κοινών γραµµάτων. Εκεί φοιτούν κυρίως αγόρια, ενώ τα κορίτια είναι λιγοτά. Τις ανάγκες για ανώτερη µόρφωη καλύπτουν τα χολεία των ελληνικών µαθηµάτων, όπου διδάκονται κυρίως τα αρχαία ελληνικά γράµµατα. Από τα µέα του 18 ου αιώνα µε την οικονοµική υποτήριξη των εµπόρων και την ενεργό υµµετοχή των λογίων, γίνονται προπάθειες για ανανέωη της εκπαίδευης. Ο αριθµός των µαθητών αυξάνεται και τα χολεία ακολουθούν νέες µεθόδους διδακαλίας. Τέτοια χολεία ιδρύονται τα Ιωάννινα, τις Κυδωνίες, τη Χίο, τη Σµύρνη και αλλού. Σηµαντική είναι η προφορά των δακάλων του γένους, που µε τις ιδέες και τη διδακαλία τους υµβάλλουν την πνευµατική ανάπτυξη και προετοιµάζουν το γένος των Ελλήνων για την εθνική ανεξαρτηία. Ανάµεά τους ξεχωρίζουν ο Κοµάς ο Αιτωλός και ο Αδαµάντιος Κοραής. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ χολείο των κοινών γραµµάτων: το δηµοτικό χολείο της εποχής χολείο των ελληνικών µαθηµάτων: το γυµνάιο και το λύκειο της εποχής δάκαλος του γένους: άνθρωπος των γραµµάτων που ξεχωρίζει για την προφορά του την παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων 2.17 Σχολική τάξη τα χρόνια της οθωµανικής κυριαρχίας Χρήιµος Παιδαγωγία, Βενετία 1777 Περιγράφω τη χολική τάξη. [2.17] 15 ος 16 ος 17 ος 18 ος 19 ος αυξάνεται ο αριθµός των χολείων αλλάζει το περιεχόµενο πουδών 22
... µαθητεία την ιτορία Τα χολεία των κοινών γραµµάτων «Η διδακαλία των κοινών γραµµάτων ήταν χεδόν οµοιόµορφη ε όλα τα χολεία. Άρχιζε µε τα πινακίδια, όπου ήταν γραµµένα τα γράµµατα της αλφαβήτου, και υνέχιζε µε το υλλαβιµό και την ανάγνωη, που γινόταν µε τη βοήθεια κειµένων από θρηκευτικά βιβλία. Τα βιβλία αυτά ήταν, κατά ειρά, η «φυλλάδα» (ένα έντυπο βιβλιαράκι, η Χρήιµος Παιδαγωγία, που είχε αρχίει να εκδίδεται πριν από τα µέα του 17 ου αιώνα και περιείχε τα γράµµατα της αλφαβήτου, προευχές, το Σύµβολο της Πίτεως και άλλα θρηκευτικά κείµενα), η Οκτώηχος*, το Ψαλτήρι** και ο Απότολος***.» *βιβλίο µε εκκληιατικά τροπάρια **βιβλίο µε τους ψαλµούς του αβίδ ***οι πράξεις των Αποτόλων Λάππας Κ., «Η εκπαίδευη. Οργάνωη και λειτουργία των χολείων 1770-1821», Ιτορία του Νέου Ελληνιµού, 1770-2000, Αθήνα 2003, τ.2,. 77 2.18 2.19 Με ποια βιβλία µαθαίνουν γράµµατα τα παιδιά της εποχής; [2.18-2.19] Συµφωνεί το περιεχόµενο της οπτικής πηγής [2.19] µε το κείµενο [2.18]; Εξώφυλλα βιβλίων του «χολείου των κοινών γραµµάτων» Ο Κοµάς ο Αιτωλός, το 1779, αναφέρει: «έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθαν, δέκα χολεία ελληνικά εποίηα, διακόια δια κοινά γράµµατα.» Μια Χιώτια µάνα εύχεται για το παιδί της: «Να µάθη γράµµατα καλά ταί φρόνιµο να γίνη για να τερδίζη χρήµατα, παντού καλά να κάµνη ένα ταί είκοι κολειά µ' αληθινούς δακάλους να µάθουν γράµµατα οι φτωχοί, αθρώποι να γενούνε.» 2.21 Ποιες είναι οι απόψεις των ανθρώπων της εποχής για τη µόρφωη; [2.21] Τι είδους χολεία ιδρύει ο Κοµάς ο Αιτωλός και πόα; [2.20] ύ ν θ ε η 2.20 Ποια κατάταη επικρατεί την εκπαίδευη των υπόδουλων Ελλήνων; Ποιες είναι οι αντιλήψεις της εποχής για τα γράµ- µατα; 23
5. Η καθηµερινή ζωή Κατά τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας η καθηµερινή ζωή οργανώνεται γύρω από την οικογένεια. Οι οικογένειες είναι πολυµελείς και τηρίζονται την προφορά και τη υνεργαία των µελών τους για τις καθηµερινές ανάγκες. Τα παιδιά µαθαίνουν υνήθως το επάγγελµα των γονιών τους για να εξαφαλίουν τη ζωή τους. Η κτηνοτροφία, η γεωργία µε την αµπελουργία και την καλλιέργεια δηµητριακών, ε- λιάς και βαµβακιού, η αλιεία, η οικοτεχνία κυρίως µε την υφαντική, αποτελούν τις βαικές αχολίες των υπόδουλων πληθυµών για τη διαβίωή τους. Το πίτι είναι η βαική απαχόληη των γυναικών της οικογένειας. Το πίτι όµως δεν είναι µόνο το µαγείρεµα, το ζύµωµα, η καθαριότητα, η φροντίδα των παιδιών αλλά και ο αργαλειός, το κέντηµα, ακόµα και τα ζωντανά και τα χωράφια. Η γέννηη του παιδιού, ο γάµος αλλά και ο θάνατος αποτελούν ηµαντικά γεγονότα και υνδέονται µε πλήθος έθιµα που φέρνουν κοντά τους ραγιάδες. Έθιµα που έχουν χέη µε τις καθηµερινές αχολίες και τη θρηκευτική ζωή προφέρουν ευκαιρίες για κοινωνική υνανατροφή. Τα τοπικά πανηγύρια γίνονται αφορµή για ψυχαγωγία και βοηθούν τη διατήρηη της παράδοης, ενώ τονώνουν και την οικονοµική δρατηριότητα των περιοχών. Οι υνθήκες ζωής δεν είναι βέβαια παντού και για όλους τους υπόδουλους πληθυµούς οι ίδιες. Αλλιώς ζουν για παράδειγµα οι εύπορες οικογένειες των νηιών και αλλιώς οι κολίγοι τη Θεαλία. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ οικοτεχνία: παραγωγική εργαία το περιβάλλον του πιτιού που γίνεται από µέλη της οικογένειας χάνι: πανδοχείο 2.22 Εωτερικό πιτιού (18 ος αι.) Έγχρωµη λιθογραφία ε χέδιο του Υλαίρ Αθήνα, Μουείο Μπενάκη Περιγράφω και αναφέρω τις αχολίες των προώπων. [2.22] 15 ος 16 ος 17 ος 18 ος 19 ος χάνι την Κόρινθο αγροτικό πίτι αγορά την Αθήνα κηνή φαγητού βοκή ζώων 24
... µαθητεία την ιτορία Η παράδοη Ο Γάλλος περιηγητής Γκρελό γράφει (1670): 2.23 Ελληνικός χορός την Πάρο (18 ος αι.) Έγχρωµη λιθογραφία ε χέδιο του Υλαίρ Αθήνα, Μπενάκειος Βιβλιοθήκη «Οι Έλληνες έχουν και µερικές ακό- µα ευκαιρίες διακεδάεων. Είναι οι τέερες κυριότερες γιορτές του χρόνου: του Αγίου Ανδρέου, του Α- γίου Νικολάου, των Τεαράκοντα Μαρτύρων και του Αγίου Γεωργίου. [ ] Στη γιορτή του Αγιαντρέα γίνονται επικέψεις, και οι γυναίκες κάνουν πάντοτε τηγανίτες. Στη γιορτή του Αγίου Νικολάου ζυµώνουν πίττα και ρίχνουν το προζύµι έναν παρά. Κι' οποίος πετύχει το νόµιµα θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς. Πρέπει να το φυλάξη προεχτικά. Στη γιορτή των Αγίων Σαράντα χορεύουν τραγουδώντας αυτό το δίτιχο : Ας χορέψουµε κι' ας είναι των Αγίων Σαράντα είναι.» 2.24 Ποιες είναι ύµφωνα µε την πηγή [2.24] οι κυριότερες γιορτές κατά τη διάρκεια του έτους; [2.24] Είναι και ήµερα οι ίδιες; [2.24] 2.25 Πανηγύρι την Αθήνα (αρχές 19 ου αι.) Προµετωπίδα από το βιβλίο E.Ντοντβέιλ Αθήνα, Μπενάκειος Βιβλιοθήκη Με ποιους τρόπους διακεδάζουν οι υπόδουλοι Έλληνες; [2.23-2.26] Ποιες πηγές δείχνουν, κατά τη γνώµη µου, καλύτερα πώς διακεδάζουν οι ελληνικοί πληθυµοί κατά την τουρκοκρατία; [2.23-2.26] 2.26 Συνοδεύοντας τη νύφη (18 ος αι.) Χαλκογραφία του Π. Γκύ Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη ύ ν θ ε η Ποιες ευκαιρίες διακέδαης έχουν οι ελληνικοί πληθυµοί κατά την ο- θωµανική κυριαρχία; Με ποιες εργαίες αχολούνται οι οικογένειες των υπόδουλων Ελλήνων; 25
6. Η πνευµατική ζωή Κάτω από την οθωµανική απειλή, πολλοί Έλληνες λόγιοι µετακινούνται προς τις ευρωπαϊκές χώρες και κυρίως την Ιταλία. Εκεί, αναπτύουν ηµαντική υγγραφική και εκδοτική δρατηριότητα. Εµπορικά κέντρα όπως η Χίος και η Κωνταντινούπολη, αναδεικνύονται και ε ηµαντικά πνευµατικά κέντρα. Ιδιαίτερη πνευµατική και καλλιτεχνική κίνηη παρατηρείται τα Ιόνια νηιά, καθώς ε όλη τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας βρίκονται ε διαρκή επαφή µε τη ύη. Στην Κρήτη, τα τέλη του 16 ου αιώνα, παρατηρείται πνευµατική και καλλιτεχνική άνθηη, που ονοµάζεται Κρητική Αναγέννηη. Αναπτύεται ιδιαίτερα η ποίηη και το θέατρο. Τα έργα που δηµιουργούνται επηρεάζονται από την ιταλική Αναγέννηη. Σηµαντικοί εκπρόωποι της Κρητικής Αναγέννηης είναι ο Βιτέντζος Κορνάρος και ο Γεώργιος Χορτάτζης. Στις τέχνες κυριαρχεί η εκκληιατική ζωγραφική, ιδιαίτερα τα µεγάλα θρηκευτικά κέντρα της εποχής, το Άγιο Όρος και τα Μετέωρα. Ξεχωρίζουν ηµαντικοί αγιογράφοι όπως ο Θεοφάνης και ο Μ. αµακηνός. Παράλληλα, λαϊκοί ζωγράφοι δηµιουργούν αξιόλογα έργα. Ο λαός εκφράζεται κυρίως µέα από το δηµοτικό τραγούδι. Θέµατα όπως η ξενιτιά, η κλαβιά, οι κλέφτες εµπνέουν τους ανώνυµους δηµιουργούς. Το δηµοτικό τραγούδι υνδέεται µε την καθηµερινή ζωή των ραγιάδων και την ελπίδα τους για λευτεριά. Τα χρόνια πριν την Επανάταη, µε το κίνηµα του Νεοελληνικού ιαφωτιµού, διευρύνεται η πνευµατική και η καλλιτεχνική ζωή των Ελλήνων. Τα ενδιαφέροντά τους περιλαµβάνουν θεατρικές παρατάεις, µεταφράεις βιβλίων και αρχαίων ελληνικών κειµένων, ποιητικές υλλογές, λογοτεχνικά έργα αλλά και έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Κρητική Αναγέννηη: πνευµατική και καλλιτεχνική άνθηη την Κρήτη που επηρεάζεται από την Ιταλική Αναγέννηη Νεοελληνικός ιαφωτιµός: πνευµατικό κίνηµα που διαδίδει τις ιδέες της ελευθερίας και της ανεξαρτηίας Σκηνή χορού ε τοιχογραφία µονατηριού Τοιχογραφία τις αρχές του 18 ου αι. Άγιο Όρος, Μονή Μεγίτης Λαύρας 2.27 Παρατηρώ τον τρόπο µε τον οποίο ο ζωγράφος υνδέει τη θρηκεία µε την καθηµερινή ζωή. [2.27] 15 ος 16 ος 17 ος 18 ος 19 ος Κρητική Αναγέννηη Νεοελληνικός ιαφωτιµός 26
... µαθητεία την ιτορία Κρητική Αναγέννηη: Βιτέντζος Κορνάρος 2.28 Βιτέντζος Κορνάρος (1556-1613;) Γεννιέται τη Σητεία και κατάγεται από βενετοκρητική οικογένεια ευγενών. Το 1585 εγκαθίταται τον Χάνδακα (Ηράκλειο). Είναι µέλος του Συµβουλίου των Ευγενών και Φεουδαρχών του Χάνδακα και αναλαµβάνει διάφορα τοπικά διοικητικά αξιώµατα. Είναι λόγιος και ποιητής. Το ηµαντικότερο έργο του είναι ο «Ερωτόκριτος» που γράφεται το κρητικό γλωικό ιδίωµα τις αρχές του 17 ου αιώνα. Το έργο τυπώνεται για πρώτη φορά τη Βενετία το 1713. Θέµα του έργου είναι ο έρωτας του Ερωτόκριτου και της Αρετούας. Άλλο ηµαντικό έργο του είναι η «Θυία του Αβραάµ». Ποιος είναι ο αιώνας υγγραφής και ο χρόνος έκδοης του «Ερωτόκριτου»; [2.28] Στίχοι από τον «Ερωτόκριτο» του Βιτέντζου Κορνάρου: Εξώφυλλο του «Ερωτόκριτου», έργο του Βιτέντζου Κορνάρου «Απ ό,τι κάλλη έχει άνθρωπος, τα λόγια έχουν τη χάρη να κάµουι κάθε καρδιά παρηγοριά να πάρη κι οπού κατέχει να µιλή µε γνώη και µε τρόπο, κάνει και κλαίι και γελούν τα µάτια των ανθρώπω.» 2.29 Σε ποια γλώα είναι γραµµένο το έργο του Β. Κορνάρου; [2.29] Σε ποιον τόπο µιλάνε µ αυτόν τον τρόπο ήµερα; [2.28] & [2.29] Η ιτορία του Ερωτόκριτου και της Αρετούας εµπνέει µόνο την εποχή της ή και άλλες; Παρατηρώ το έργο του Θεόφιλου [2.30] και απαντώ. Ερωτόκριτος και Αρετούα Έργο του Θεόφιλου (1910) 2.30 ύ ν θ ε η Ποιες είναι οι περιοχές που ακµάζουν πνευµατικά και ε ποιο καθετώς κυριαρχίας υπάγονται; Ποια είναι η πνευµατική ζωή των υπόδουλων Ελλήνων κατά την περίοδο της ξένης κυριαρχίας; 27