ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ-ΠΡΟΤΥΠΟ ΛΥΚΕΙΟ ΙΩΝΙΔΕΙΟΥ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΙΡΑΙΑ ΤΑΞΗ Α Τα σχολικά βιβλία Ιστορίας από το 1974 έως το 2004
Ομάδα μαθητών ΒΟΡΡΙΣΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΚΙΟΓΚΡΟΣΑ ΤΖΟΝΙ ΔΡΙΤΣΑΚΟΣ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΚΑΛΛΙΤΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΠΑΚΙΡΤΖΗ ΕΙΡΗΝΗ ΜΠΕΛΛΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗ-ΘΕΟΠΙΣΤΗ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΟΛΥΜΕΝΑΚΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΡΕΤΕΤΑΓΚΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ-ΕΛΕΝΗ ΣΚΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΑΓΑΚΗ ΟΛΓΑ-ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΤΑΥΡΟΥ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΣΥΡΑΚΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ-ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΑΚΟΡΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΣΙΓΚΑ ΕΛΕΝΗ ΨΩΜΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Επιβλέπουσα καθηγήτρια ΕΥΗ ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
Σκοπός της ερευνητικής εργασίας Περιδιάβαση στα εγχειρίδια ιστορίας από το 1974 έως το 2004 γιατί στα τριάντα αυτά χρόνια άλλαξαν ή έγινε προσπάθεια ν αλλάξουν πράγματα στην ελληνική κοινωνία και την εκπαίδευση. Στόχος σύγκριση βιβλίων και προσωπική κριτική
ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΕΤΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Χ. ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 1974-75 Α. ΛΑΖΑΡΟΥ - Δ. ΧΑΤΖΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΜΗΔΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ Α. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΕΩΣ ΤΟ 146 Π.Χ. 1975-76 έως 1978-79
ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΕΤΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ Λ. ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΓΕΝΟΥΣ 1979-80 έως 1983-84 και από το 1990-91 έως 1993-94 1984-85 έως 1988-89 Β. ΣΚΟΥΛΑΤΟΥ- Ν. ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Σ. ΚΟΝΔΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΥΧΟΣ Α ΣΟΦ. ΜΑΡΚΙΑΝΟΥ - ΖΑΧ. ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗ - ΝΙΚ. ΒΑΡΜΑΤΗ, ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ Α 1994-95 έως 1996-97
ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΕΤΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Β. ΑΣΗΜΟΜΥΤΗ κ.α., Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ 1997-98 έως 1999-00 Δ. ΜΑΣΤΡΑΠΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 2000 έως 2004 Τα σχολικά εγχειρίδια που ερευνήθηκαν σημειώνονται με μαύρους χαρακτήρες και ανήκουν (εκτός από το βιβλίο του Δ. Μαστραπά, που χρησιμοποιείται κατά το τρέχον σχολικό έτος) στην προσωπική συλλογή της καθηγήτριας, κας Εύης Μανοπούλου.
Αδυναμίες στη συγγραφή των σχολικών βιβλίων και την κατανομή της ύλης Απευθείας ανάθεση της συγγραφής Αντιληπτική ικανότητα μαθητών διαφορετική από τάξη σε τάξη αλλά συχνά διδάσκεται η ίδια ύλη σε διαφορετικές τάξεις (κάποτε και το ίδιο βιβλίο!)
Χ. ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Χ. ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 1.Παρουσιάζονται τα γεγονότα με αυστηρή χρονολογική σειρά 2.Ο πολιτισμός καταλαμβάνει πολύ μικρό μέρος της ύλης αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο 3.Οι εικόνες είναι λίγες και οι λεζάντες δε δίνουν πολλές πληροφορίες
Χ. ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Α. ΛΑΖΑΡΟΥ - Δ. ΧΑΤΖΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΜΗΔΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ
Α. ΛΑΖΑΡΟΥ - Δ. ΧΑΤΖΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΜΗΔΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ 1.Παρόμοια αφήγηση με αυτή στο βιβλίο του Μαλλιαρού (γεγονότα με χρονολογική σειρά) 2.Ο πολιτισμός είναι σε ξεχωριστό κεφάλαιο 3.Έχει πολλές εικόνες. Οι λεζάντες δε δίνουν πολλές πληροφορίες, αλλά αρκετές εικόνες είναι καλλιτεχνικές (έργο γραφίστα)
Α. ΛΑΖΑΡΟΥ - Δ. ΧΑΤΖΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΜΗΔΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ
Α. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΕΩΣ ΤΟ 146 Π.Χ.
Α. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΕΩΣ ΤΟ 146 Π.Χ. 1.Η αφήγηση δεν περιορίζεται στον ελληνικό πολιτισμό 2.Η τέχνη είναι ενσωματωμένη στα επιμέρους κεφάλαια 3.Έχει πολλές έγχρωμες εικόνες με κατατοπιστικές λεζάντες
Α. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΕΩΣ ΤΟ 146 Π.Χ.
Α. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΕΩΣ ΤΟ 146 Π.Χ. Χ.ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Σύγκριση με
ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 1. Η αφήγηση ξεκινάει από την αυγή του ανθρώπινου πολιτισμού και φτάνει μέχρι τον Ελληνορωμαϊκό κόσμο (2 ος π.χ. αι. 3 ος μ.χ. αι.) 2. Κυριαρχεί ο ελληνικός πολιτισμός 3. Για πρώτη φορά, όμως, περιγράφεται ένας πολιτισμός έξω από τα όρια της Μεσογείου : ο κινεζικός
ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 4. Υψηλή αναλογία εικόνων κειμένου (178 εικόνες σε 242 σελίδες) 5. Αδυναμίες στην παρουσίαση της τέχνης (Παληκίδης,2009) 6. Φτωχές σε πληροφορίες λεζάντες
ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ Ο πίνακας που απεικονίζει «Φοίνικες εμπόρους (που) επιδεικνύουν τα εμπορεύματά τους στις ακτές της Αγγλίας» είναι άγνωστης εποχής και άγνωστου ζωγράφου!
Λ. ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
Λ. ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΓΕΝΟΥΣ 1.Η ιστορία παρουσιάζεται ως ιστορία των επαναστάσεων 2.Η αφήγηση ξεκινά από την προϊστορία και φτάνει μέχρι την εποχή μας 3.Οι εικόνες εισάγουν την εξής καινοτομία : απεικονίζουν «ωμά» θέματα και συνοδεύονται από πολύ κατατοπιστικές λεζάντες
Λ. ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
Η γνώμη ενός εκπαιδευτικού για τα δύο τελευταία βιβλία ΕΠ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 1. Μία παραδοσιακή ελληνοκεντρική ιστορία που αναγνωρίζει τη συνεισφορά και το ρόλο των άλλων λαών. Λ. ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΓΕΝΟΥΣ 2. Μία ιστορία που βλέπει και την ελληνική υπό το πρίσμα της παγκόσμιας εξέλιξης που έχει ταξικά χαρακτηριστικά. Β. Συμεωνίδης, http://o-mikron.blogspot.com/
Δ. ΜΑΣΤΡΑΠΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Δ. ΜΑΣΤΡΑΠΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 1. Δομή του περιεχομένου αντίστοιχη του βιβλίου της Καλογεροπούλου Ι.Η αφήγηση δεν περιορίζεται στον ελληνικό πολιτισμό ΙΙ.Η τέχνη είναι ενσωματωμένη στα επιμέρους κεφάλαια 2. Η αφήγηση με ειδική επιστημονική ορολογία πιο δυσνόητη από αυτή στο βιβλίο της Καλογεροπούλου, που είναι πιο απλή και γλαφυρή
Σύγκριση των δύο βιβλίων ΒΙΒΛΙΑ Α.Καλογεροπουλου, Ιστορία των αρχαίων χρόνων Αντώνη Ν.Μαστραπά, Ιστορία του αρχαίου κόσμου ΓΛΩΣΣΑΡΙΑ Η συγγραφέας αφιερώνει πέντε σελίδες για την επεξήγηση του λεξιλογίου που χρησιμοποιεί Ερμηνευτικοί πίνακες όρων κατά κεφάλαιο και ευρετήριο όρων στο τέλος ΧΡΟΝΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ Αρχαίοι χρόνοι ως τα 146 π.χ. Από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ανατολής έως την εποχή του Ιουστινιανού ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Μιάμιση σελίδα παραχωρείται για την αναλυτική χρονολογική κατανομή Τρεις σελίδες παραχωρούνται για την διπλά αναλυτική κατανομή χρονολογιών ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Καταγράφονται σε ενιαία σύντομη λίστα τα βιβλία και άρθρα που χρησιμοποιήθηκαν ως βοηθήματα Εκτενής λίστα. Χωρίζεται σε δυο κατηγορίες : α) γενικά έργα, β) ειδικά έργα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αναφέρονται αναλυτικά τα κεφάλαια και οι ενότητες Ο τρόπος του βοηθά τον αναγνώστη για την εύρεση πληροφοριών που αναζητεί
Δ. ΜΑΣΤΡΑΠΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 3. Πολλές πηγές και πολλοί πίνακες (π.χ. ερμηνευτικών όρων) 4. Πολλές έγχρωμες εικόνες (φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες) που συνδυάζονται με τις πηγές
Δ. ΜΑΣΤΡΑΠΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Χ.ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Σύγκριση με
Δ. ΜΑΣΤΡΑΠΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 4. Πολλές έγχρωμες εικόνες (φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες) που συνδυάζονται με τις πηγές πιο εποπτικό το βιβλίο, πιο παραστατική η πληροφορία
Σύγκριση όλων των βιβλίων ως προς τους χάρτες ΒΙΒΛΙΟ ΧΑΡΤΕΣ Μαλλιαρού Γεωγραφικοί και ιστορικοί. Λεπτομερείς. Λαζάρου-Χατζή Γεωγραφικοί κυρίως. Αρκετά γενικοί. Καλογεροπούλου Ιστορικοί και θεματικοί. Πληροφοριακοί. Βρανόπουλου Ελάχιστοι, ιστορικοί. Λίγο πληροφοριακοί. Σταυριανού Θεματικοί, πολύ πληροφοριακοί. Μαστραπά Ιστορικοί, πολύ πληροφοριακοί.
Β. Σκουλάτου, Το σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, Σεμινάριο 3-Ιστορία, Αθήνα, Ιαν.1984 4 κανόνες για την επιτυχή σύνταξη ενός σχολικού εγχειριδίου ιστορίας 1. αλληλουχία και σφαιρική έκθεση του ιστορικού φαινομένου 2. σεβασμός για τα δημιουργήματα και τη συμβολή του κάθε λαού στο πολιτιστικό οικοδόμημα 3. σχετικότητα της ιστορικής αλήθειας-μετριοπάθεια στην προσέγγιση-γόνιμος διάλογος με την ιστορία στη θέση της εναγώνιας προσπάθειας για τη σύλληψη της πραγματικότητας 4. συνολικότητα ως προς την εξιστόρηση της ανθρώπινης πορείας
Σπ. Τουλιάτου, Μεθοδολογικές παρατηρήσεις στα εγχειρίδια ιστορίας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, Σεμινάριο 9-Το μάθημα της ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Μάρτιος 1988. Τα εγχειρίδια σήμερα είναι βελτιωμένα σε σχέση με τα παλιότερα ως προς την επιλογή και την ανάλυση των γεγονότων της Παγκόσμιας και Ελληνικής Ιστορίας
Σπ. Τουλιάτου, Μεθοδολογικές αλλά παρουσιάζουν σοβαρές μεθοδολογικές αδυναμίες και στρεβλώσεις βιβλιογραφική ενημέρωση ανεπαρκής και μονομερής-μονόπλευρη ενημέρωση δεν υπάρχουν ενιαία μεθοδολογικά κριτήρια συγγραφής των βιβλίων παρουσίαση ιστορικών γεγονότων σύμφωνα με ποικίλες ερμηνευτικές, σχολές συχνά αντιφατικές μεταξύ τους, στο ίδιο εγχειρίδιο
Σπ. Τουλιάτου, Μεθοδολογικές παράθεση γεγονότων με χρονική και όχι αιτιακή αλληλοδιαδοχή και εξαφανίζονται οι εσωτερικές συνδέσεις και σχέσεις εκλεκτική αξιολόγηση των ιστορικών γεγονότων - ο μαθητής δεν μπορεί να τα εντάξει σ ένα εννοιολογικό πλαίσιο
Βιβλίο Α. Μαστραπά βιβλιογραφική ενημέρωση «οικουμενικό βλέμμα» προς τους διάφορους πολιτισμούς αλλά μεθοδολογική συνέπεια πολυπρισματικότητα της ερμηνείας εσωτερικές συνδέσεις σφαιρικότητα και συνολικότητα στην αναψηλάφηση των ιστορικών περιόδων
Βιβλιογραφία Άγγελου Παληκίδη, Ο ρόλος της εικόνας στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (1950-2002), Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη 2009. Β. Σκουλάτου, Το σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, Σεμινάριο 3-Ιστορία, Αθήνα, Ιανουάριος 1984. Σπ. Τουλιάτου, Μεθοδολογικές παρατηρήσεις στα εγχειρίδια ιστορίας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, Σεμινάριο 9-Το μάθημα της ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Μάρτιος 1988.
Ευχαριστίες Ευχαριστούμε τον κ. Άγγελο Παληκίδη για την ευγενική προσφορά του βιβλίου του, που μας ήταν πολύ χρήσιμο για την εργασία μας.