Ανθοκομία (Εργαστήριο) Α. Λιόπα-Τσακαλίδη ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΩΝ ΓΕΩΠΟΝΩΝ 1
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 13 2
Ο μηχανισμός της μετάβασης από το βλαστικό στάδιο ανάπτυξης στην άνθηση δεν είναι ακόμη πλήρως κατανοητός. Εκείνο που θεωρείται από όλους αποδεκτό είναι ότι ο σχηματισμός των ανθικών καταβολών είναι το πρώτο στάδιο της άνθησης και ακολουθεί η ανάπτυξη του άνθους, η οποία περιλαμβάνει όλα τα μετέπειτα στάδια. Είναι γνωστό ότι σε αρκετά φυτά, ορισμένοι παράγοντες του περιβάλλοντος όπως η φωτοπερίοδος και η θερμοκρασία επηρεάζουν καθοριστικά την έναρξη της αναπαραγωγικής φάσης. Είναι επίσης γνωστό ότι στα περισσότερα πολυετή φυτά, ακόμη και αν υφίστανται οι κατάλληλες συνθήκες άνθησης, τα 3
φυτά δεν ανθίζουν αν δεν αποκτήσουν ένα ορισμένο ύψος ή μια ορισμένη ηλικία. Αυτή η αρχική περίοδος βλαστικής ανάπτυξης των φυτών καλείται φάση νεανικότητας. Η επικράτηση αυτής της φάσης ανάπτυξης είναι το αποτέλεσμα της απουσίας ορισμένων φυσικών φυτορρυθμιστικών ουσιών οι οποίες όταν αρχίσουν να συντίθενται δρουν σε συνδυασμό μεταξύ τους με αποτέλεσμα να διαγείρουν την άνθηση. Παράλληλα με την ύπαρξη φυσικών φυτορρυθμιστικών ουσιών που υποκινούν την άνθηση υφίστανται και άλλες που την παρεμποδίζουν (υποκινητές-παρεμποδιστές, της άνθησης). Ο ρόλος των φυτορρυθμιστικών ουσιών στη μεταβατική φάση μεταξύ νεανικότητας και ωριμότητας δεν είναι πλήρως αποσαφηνισμένος, φαίνεται όμως ότι στις διεργασίες αυτές 4
συμμετέχουν μεταξύ άλλων και οι γιββερελίνες. Η διατήρηση του φυτού στη φάση της νεανικότητας δεν φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα της παρουσίας αλλά μάλλον της απουσίας κάποιας ή κάποιων συγκεκριμένων, φυσικών φυτορρυθμισικών ουσιών. Παρακάτω δίνονται ορισμένα παραδείγματα εφαρμογής φυτορρυθμιστικών ουσιών με στόχο την επιτάχυνση της ανθοφορίας και την αύξηση του αριθμού των οφθαλμών σε καλλιεργούμενα ανθοκομικά φυτά: Ροδόδενδρο. Χρησιμοποιείται το Daminozide, το οποίο ανήκει στους επιβραδυντές αύξησης, σε δοσολογία 2,5-3,5 g/l. Συνιστάται ο ψεκασμός των φυτών 4-6 εβδομάδες μετά το τελικό τσίμπημα, όταν η νέα βλάστηση έχει μήκος 2,5-5 εκ. Εναλλακτικά μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί το 5
Chlorphonium chloride σε δοσολογία 20-40 g/l μέσω ποτίσματος του εδάφους μετά την μεταφύτευση των φυτών. γιββερελλινικό οξύ σε δοσολογία 100 mg/l. Εφαρμόζεται με ψεκασμό των φυτών όταν οι πρώτοι ανθοφόροι οφθαλμοί γίνουν ορατοί. δοσολογία 3 g/l. Εφαρμόζεται με διαβροχή του εδαφικού μίγματος των γλαστρών στο τέλος της περιόδου ανάπτυξης των φυτών. Απαιτείται καλή αζωτούχο λίπανση. δοσολογία 35 mg/l. Συνιστάται ο ψεκασμός των φυτών όταν οι 6
πρώτοι ανθοφόροι οφθαλμοί γίνουν ορατοί (ή 60-75 ημέρες πριν την επιθυμητή ημερομηνία άνθησης). ozide σε δοσολογία 4,5 g/l. Συνιστάται ο ψεκασμός των φυτών όταν τα φυτά της γαρδένιας έχουν αποκτήσει τα 2/3 του επιθυμητού ύψους με στόχο την μείωση του ύψους των φυτών. δοσολογία 20 mg/l. Η εφαρμογή γίνεται με ψεκασμό των φυτών όταν οι ανθοταξίες έχουν διάμετρο 2-3 cm. Χρειάζεται καλή διαβροχή και προσθήκη προσκολλητικού εφόσον δεν υπάρχει στο σκεύασμα. σε δοσολογία 2,1 g/l. Ψεκάζονται οι κορυφές (ανώτερο 1/3 του 7
ύψους των φυτών), δύο ημέρες μετά το ξεχώρισμα των ανθοφόρων οφθαλμών. 100 mg/l. Η εφαρμογή γίνεται με εμβάπτιση των βολβών για 20 ώρες στο διάλυμα της φυτορρυθμιστικής ουσίας μετά από διατήρηση τους σε θερμοκρασία 8-13 0 C για 45 ημέρες, ενώ αμέσως μετά πρέπει να επακολουθεί η φύτευση. Το γιββερελλινικό οξύ μπορεί να εφαρμοστεί και με ψεκασμό στη δόση των 1000 mg/l μετά την έκπτυξη των φύλλων, χρειάζεται όμως η προσθήκη προσκολλητικού στην περίπτωση που δεν περιέχεται το σκεύασμα. Η επέμβαση αυτή πρωιμίζει κατά 15 ημέρες περίπου την άνθηση των φυτών. 8
Φυτοπροστασία ανθοκομικών ειδών Η καλλιέργεια φυτών στο θερμοκήπιο, οδηγεί στην ανάπτυξη ενός επιλεγμένου είδους φυτού σε όλον το υπάρχοντα χώρο, γεγονός που προκαλεί διαταραχές στην οικολογική ισορροπία. Ο άνθρωπος προσπαθεί να εξασφαλίσει τις συνθήκες εκείνες για το συγκεκριμένο είδος, οι οποίες είτε θα το ευνοήσουν ή θα παρεμποδίσουν τους ανταγωνιστές του ή και τα δύο μαζί. Σ όλες τις περιπτώσεις οι επεμβάσεις του ανθρώπου πάνω στη φύση λειτουργούν σαν επιλεκτικές δυνάμεις νέες και άγνωστες για το οικοσύστημα, που καταστρέφουν παλιές και δημιουργώντας νέες ισορροπίες. Για να διατηρηθούν οι νέες ισορροπίες, απαιτείται η χρήση γεωργικών φαρμάκων ή άλλων μεθόδων προστασίας της γεωργικής παραγωγής. Το σύνολο των επεμβάσεων του ανθρώπου 9
που κατατείνουν στην προστασία της γεωργικής παραγωγής από τους ανταγωνιστές του καλείται φυτοπροστασία. Ένα από τα αντικείμενα της φυτοπροστασίας είναι η μελέτη και εφαρμογή κατάλληλων μεθόδων κατά περίπτωση για την ορθολογική αντιμετώπιση των φυτοπαρασίτων. Ο πλέον διαδεδομένος τρόπος προστασίας της γεωργικής παραγωγής είναι είναι η καταπολέμηση των φυτοπαρασίτων η οποία συνίσταται στην με κάθε τεχνικό μέσο ή τρόπο δημιουργία δυσμενών συνθηκών για την ανάπτυξη, πολλαπλασιασμό και εξάπλωση ενός φυτοπαράσιτου ή την αποτροπή ζημιών από αυτό. Εκτός από την κατάπολέμηση των φυτοπαρασίτων σήμερα εφαρμόζονται και αρκετά άλλα μέτρα φυτοπροστασίας, άλλα από τα οποία έχουν προληπτικό και άλλα κατασταλτικό χαρακτήρα. 10
Τα μέτρα αυτά μπορούν να διακριθούν σε νομοθετικά, καλλιεργητικά, και βιολογικά. Η προσπάθεια ολοκληρωτικής αντικατάστασης των χημικών ουσιών με άλλες εναλλακτικές μεθόδους, εξίσου αξιόπιστες, οικονομικές και πρακτικές δεν φαίνεται προς το παρόν τουλάχιστο να επιτυγχάνεται (με εξαίρεση ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις). Η μείωση όμως των χρησιμοποιούμενων ποσοτήτων μπορεί να επιτευχθεί μέσω εφαρμογής μεθόδων που βασίζονται στον συνδυασμό όλων των μεθόδων που έχουν μικρή ή καμμία δυσμενη επίπτωση στο περιβάλλον, με προτίμηση των μη χημικών μεθόδων όταν αυτό είναι δυνατόν (ολοκληρωμένη φυτοπροστασία) Καταπολέμηση φυτοπαρασίτων 11
Καταπολέμηση δεν σημαίνει συνήθως την εξάλειψη μιας ασθένειας ή προσβολής. Στην πράξη το κριτήριο για την επιλογή των μέσων και της έκτασης της καταπολέμησης των φυτοπαρασίτων είναι αυστηρά οικονομικό. Αρκετές φορές, μολονότι υπάρχει προσβολή, δεν συνίσταται καταπολέμηση (λόγω μικρής προσβολής ή αυξημένου κόστους ή μη επηρεασμού της ποιότητας του τελικού προϊόντος). Σαν κανόνας θα μπορούσε να λεχθεί, ότι η διενέργεια καταπολέμησης είναι επιθυμητή εφόσον το αναμενόμενο όφελος θα είναι μεγαλύτερο από το ολικό κόστος εφαρμογής. Κατά κανόνα τα μέσα της καταπολέμησης των φυτοπαρασίτων είναι χημικές ουσίες (φυτοφάρμακα) που δρούν τοξικά προς αυτά. Για τον λόγο αυτό συνήθως γίνεται αναφορά στην χημική καταπολέμηση των φυτοασθενειών και γενικότερα 12
των φυτοπαρασίτων. Κατά κανόνα η εφαρμογή των ουσιών αυτών γίνεται με ψεκασμό. Τα τελευταία χρόνια η εφαρμογή των φυτοφαρμάκων στα θερμοκήπια γίνεται όλο και συχνότερα αυτοματοποιημένα, με νεφελοψεκαστήρες (Σχ. 6.4) Κατά την χρήση γεωργικών φαρμάκων θα πρέπει να συνυπολογίζονται και οι κίνδυνοι άμεσοι ή έμμεσοι, για τον άνθρωπο και το ευρύτερο περιβάλλον. Τα χημικά μέσα καταπολέμησης είναι χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για να θανατώσουν ή να παρεμποδίσουν ή να επιβραδύνουν την ανάπτυξη ενός φυτοπαράσιτου. Στην χημική καταπολέμηση θα πρέπει να περιληφθούν και ουσίες που δεν εμποδίζουν την ανάπτυξη αλλά μόνο τον πολλαπλασιασμό του παρασίτου (αντισποριογόνα) και ουσίες που αυξάνουν την αντοχή 13
του ξενιστή ή επηρεάζουν την αλληλεπίδραση ξενιστή-παρασίτου εμποδίζοντας την εκδήλωση της ασθένειας ή μειώνουν την έντασή της (αντιπαθογονικοί παράγοντες). Νομοθετικά μέτρα φυτοπροστασίας Η εμπορία των νωπών γεωργικών προϊόντων και κυρίως η διακίνηση πολλαπλασιαστικού υλικού, παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση και διάδοση πολλών φυτοπαράσιτων. Η αντιμετώπιση του προβλήματος γίνεται με νομοθετικά μέτρα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, με βάση τη Διεθνή Σύμβαση Φυτοπροστασίας του 1951 που περιλαμβάνουν κυρίως: υλικού από άλλες χώρες 14
φυτοπαράσιτου. ή πιστοποιημένου πολλαπλασιαστικού υλικού Καλλιεργητικά μέτρα φυτοπροστασίας Περιλαμβάνουν καλλιεργητικές τεχνικές που αποσκοπούν στη δημιουργία συνθηκών, δυσμενών, για την ανάπτυξη του φυτοπαράσιτου και ευνοϊκές για την καλλιέργεια. Τέτοιες τεχνικές είναι η αμειψισπορά, η πρωίμιση ή οψίμιση της σποράς ή φύτευσης, η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών, η καταστροφή των 15
υπολειμμάτων προηγούμενων καλλιεργειών, η χρήση χωνεμένης κοπριάς, η ηλιοαπολύμανση, κ.λπ.. Βιολογικά μέτρα φυτοπροστασίας Αφορά κυρίως την χρήση μη παθογόνων μυκήτων, βακτηρίων, ιών, εντόμων κ.λπ. τα οποία δρούν ανταγωνιστικά ως προς τα φυτοπατράσιτα μη επιτρέποντας την ανάπτυξή τους. Στα βιολογικά μέτρα φυτοπροστασίας συμπεριλαμβάνονται επίσης και η χρήση εντομοελκυστικών ή εντομοαπωθητικών φυτών. Ολοκληρωμένη Φυτοπροστασία Αναφέρεται στην συνδυασμένη εφαρμογή των καλλιεργητικών βιολογικών και χημικών μεθόδων, με σκοπό τον περιορισμό της 16
χρήσης των χημικών ουσιών στο απολύτως απαραίτητο μέγεθος, ώστε να μειωθεί και όχι να εξαλειφθεί ο πληθυσμός των επιβλαβών οργανισμών. Το επίπεδο της μείωσης θα πρέπει να είναι τέτοιο ώστε να μην προκαλούνται, οικονομικά μη αποδεκτές ζημιές ή απώλειες στην παραγωγή. Η εφαρμογή της προϋποθέτει κεντρικό σχεδιασμό σε μια ευρύτερη περιοχή. Εχθροί και ασθένειες των ανθοκομικών Όπως όλα τα φυτά έτσι και τα ανθοκομικά προσβάλλονται από διάφορες παθήσεις. Η ευρωστία των φυτών είναι κυρίαρχος παράγοντας αντιστάσεως κατά των φυτοασθενειών. Εντούτοις από μόνος του τις περισσότερες φορές δεν επαρκεί, δεδομένου ότι οι περισσότερες ασθένειες οφείλονται σε φυτοπαράσιτα. Γι αυτό 17
η διάγνωση των παθήσεων και η έγκαιρη αντιμετώπισή τους θεωρούνται σήμερα από τους πλέον βασικούς καλλιεργητικούς χειρισμούς που έχουν ανάγκη οι ανθοκομικές καλλιέργειες στα θερμοκήπια. Οι φυτοασθένειες μπορούν να διακριθούν στις εξής κατηγορίες: α) Φυσιολογικές ασθένειες, β) ιώσεις, γ) βακτηριακές ασθένειες, δ) μυκητολογικές ασθένειες και ε) ασθένειες οφειλόμενες σε έντομα, ακάρεα, νηματώδεις και λοιπούς ζωικούς εχθρούς. Φυσιολογικές ασθένειες 5α Οι παθήσεις αυτές των φυτών δεν οφείλονται σε μολυσματικές ή παρασιτικές προσβολές, αλλά σε φυσιολογικά αίτια. Ιώσεις 5β Στις παθήσεις αυτές, παρ όλο που συμπεριφέρονται ως παρασιτικές και είναι μεταδοτικές, το αίτιο που τις προκαλεί (ιός) 18
δεν έχει καμία σχέση με τους γνωστούς παθογόνους οργανισμούς (βακτήρια, μύκητες). Είναι άμορφα κρυσταλλικά σωματίδια, πρωτεϊνικής φύσεως, με μικρές διαστάσεις, μεταδίδονται, με τον εμβολιασμό ασθενικού φυτού σε υγιές, με τσιμπήματα εντόμων. Βακτήρια 5γ Τα βακτήρια ή σχιζομύκητες είναι μονοκύτταροι οργανισμοί που στερούνται χλωροφύλλης. Μύκητες 5δ Οι μύκητες είναι μικροσκοπικά φυτά, που μοιάζουν λίγο-πολύ με τα μανιτάρια. Έχουν κύτταρα επιμήκη με τρόπο που να σχηματίζουν νήματα κάθε ένα από τα οποία καλείται υφή, το σύνολο των οποίων αποτελεί το μυκήλιο. Ζωικά παράσιτα 5ε Τα έντομα αντιπροσωπεύονται με πάρα πολλά είδη στο ζωικό βασίλειο (πάνω από 900.000) πολλά από τα οποία προσβάλλουν τα ανθοκομικά φυτά. 19
Φυσιολογικές ασθένειες 5α Τα φυτά μπορούν να πάθουν ζημιές από: ερμοκρασίες θρεπτικού στοιχείου. νεκρώσεις Ιώσεις Τα συνήθη συμπτώματα των ιώσεων είναι: Προσβάλλονται μόνο τα φύλλα που είναι σε ανάπτυξη. 20
13 Εργαστήριο Ανθοκομίας ανάγλυφες ανωμαλίες στο έλασμα των φύλλων, νανισμός, βραχυγονάτια διαστήματα. Καταπολέμηση: μόνο προφυλακτικά μέτρα Βακτήρια Οι προσβολές από βακτήρια παρουσιάζονται σα βούλες, λιγότερο ή περισσότερο βαθουλές στα φύλλα, τα οποία σιγά σιγά, ξηραίνονται. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζονται μικροί ή μεγάλοι όγκοι και χαρακτηριστικές παραμορφώσεις στο λαιμό και 21
στα άλλα μέρη του φυτού. Πολλές φορές τα μέρη που προσβάλλονται (ρίζες, βολβοί) σαπίζουν. Μύκητες Οι μύκητες που προσβάλουν τα καλλιεργούμενα φυτά διακρίνονται σε τέσσερις τάξεις: η καπνιά ες, όπως η μαύρη κηλίδωση της τριανταφυλλιάς, οι σεπτωριάσεις, οι αδρομυκώσεις, οι 22
φουζαριώσεις, η ριζοκτόνια, η αλτερνάρια, η ασκοχύτωση, ετερισπορίωση. Ζωικά παράσιτα Υπάγονται τα: Έντομα: - - η γρυλλοτάλπη (Gryllotalpa gryllotalpa) - - η ψαλίδα (Forficula auricularia) Θυσσανόπτερα, όπως: - - ο θρίπας των θερμοκηπίων (Heliothrips haemmorrhoidalis) 23
- - Αφίδες ή μελίγκρες - - Κοκκοειδή (ψώρες) - - Αλευρώδης των θερμοκηπίων - - μηλολόνθη (Melolontha melolontha) - - κετόνια ή χρυσόμυγα (Cetonia aurata) - - σιδεροσκούληκο (Afriotes lineatus) - - φυλλορύκτες - - καραφατμέ ή κοφτοσκούληκο (Agrotis segetum) - - υλοτόμος της τριανταφυλλίας (Hylotoma rosae) - - βλαστορύκτες (monophadnus elongatulus) 24
- - μυρμήγκια (Iridomyrmex humilis) Δίπτερα, όπως: - - κηκιδόμυγα των εμβολίων (Thomasiancana oculiptera) - - μύγα των γαρύφαλλων (Hylemia brunnescens) - - φυτόμυζα (Phutomyza atricornis) Ακάρεα Από τα ακάρεα οι τετράνυχοι είναι αυτοί που προκαλούν σοβαρές ζημιές στα φυτά. 25
Νηματώδεις Είναι μικρά σκουλήκια που ζούν στο έδαφος, προσβάλουν το εναέριο ή τις ρίζες των φυτών. Ορισμένοι ζούν στο εξωτερικό μέρος του φυτού (εκτοπαράσιτα) και άλλοι ζουν στα φύλλα τα στελέχη και τα άνθη (ενδοπαράσιτα). Στις ρίζες σχηματίζουν εξογκώματα. Ορισμένα είδη είναι: - - Meloidogyne sp. - - Hederodera radicicola - - Ditylenchus disparsi - - Aphelanchoides Γαστερόποδα 26
Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα γνωστά σαλιγκάρια και οι λίμακες, κάνουν αρκετές ζημιές τρώγοντας τα νεαρά 27