ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Εργαστήριο Εκπαιδευτικού Υλικού και Εκπαιδευτικής Μεθοδολογίας Παιδαγωγικές Προδιαγραφές Εκπαιδευτικού Υλικού WIKI ΠΑΤΡΑ, Σεπτέμβριος 2012 Έκδοση 1.0

Περιεχόμενα 1 Σκοπός και τρόπος χρήσης του Οδηγού Παιδαγωγικών Προδιαγραφών Εκπαιδευτικού Υλικού WIKI 3 2 Ορισμός Wiki 4 3 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 7 3.1 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ 7 3.2 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΜΟΡΦΗΣ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ 14 3.3 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΔΙΑΔΡΑΣΗΣ 18 4 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ 20 5 ΛΙΣΤΑ ΕΛΕΓΧΟΥ 23 Βιβλιογραφία 24 2

1 Σκοπός και τρόπος χρήσης του Οδηγού Παιδαγωγικών Προδιαγραφών Εκπαιδευτικού Υλικού WIKI "... βασιζόμαστε στο αξίωμα ότι το ουσιαστικό νόημα αναδύεται από τη σχέση του περιεχομένου και του πλαισίου μέσα στο οποίο αυτό παρέχεται. Το πλαίσιο είναι τελικά αυτό που δίνει το νόημα στο περιεχόμενο." Johnson, 2002, σελ. 3 Με τη λογική αυτή και με την πρόθεση να διευκολυνθεί ο Επιστήμονας-Δημιουργός ενός δυναμικού υπερκειμένου Wiki στο έργο του, συντάχθηκε ο παρόν Οδηγός, ο οποίος στοχεύει με απλό και σύντομο τρόπο να παρουσιάσει τις βασικές προδιαγραφές ανάπτυξης και εκπαιδευτικής αξιοποίησης που χρειάζεται να πληροί ένα Wiki κατάλληλο για εκπαίδευση από απόσταση στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ). Ουσιαστικά, ο Οδηγός αυτός λειτουργεί συμπληρωματικά και επεξηγηματικά προς τις "Εκπαιδευτικές και Τεχνικές Προδιαγραφές", και ειδικότερα προς την ενότητα 7 που φέρει τον τίτλο Οδηγίες/ Κανόνες "Καλής" Εκπαιδευτικής Εφαρμογής (http://eeyem.eap.gr/services/edy/specifications/wiki/educational_specifications) για αυτό τον τύπο Ψηφιακού Εκπαιδευτικού Υλικού (ΨΕΥ), όπου παρουσιάζονται βασικοί κανόνες εξ αποστάσεως εκπαίδευσης αλλά και γενικοί κανόνες εκπαίδευσης με το Wiki. 3

2 Ορισμός Wiki Όπως αναφέρεται στις "Επιστημονικές και Τεχνικές Προδιαγραφές για το Δυναμικό Υπερκείμενο" (http://eeyem.eap.gr/services/edy/specifications/wiki/index) το Wiki "συνιστά μία ειδική κατηγορία υπερκειμένου, το οποίο δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να τροποποιούν το περιεχόμενο των σελίδων ή τους συνδέσμους ή και να προσθέτουν νέο περιεχόμενο. Συνεπώς, το Wiki συνεχώς εξελίσσεται, ανάλογα με το αναγνωστικό κοινό του. Πρόσθετη δυνατότητα είναι ο ορισμός ετικετών (tags) για τις σελίδες του Wiki από τους κατασκευαστές ή τους φοιτητές του." Η τελευταία αυτή φράση του ορισμού ενός Wiki υποδηλώνει τη μεγάλη αξία αυτού του εργαλείου για τη συνεργατική μάθηση από απόσταση, και ουσιαστικά ξεκαθαρίζονται μέσα από αυτόν τον ορισμό οι δύο διαφορετικές διαστάσεις ή καταστάσεις ενός Wiki: ανάγνωση και επεξεργασία. Η κατάσταση ανάγνωσης ενός Wiki σημαίνει ότι η σελίδα του εμφανίζεται ακριβώς ως μία συνηθισμένη ιστοσελίδα, όπως φαίνεται στην εικόνα που ακολουθεί, η οποία αντλήθηκε από το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα Wiki, την Βικιπαίδεια (Wikipedia): Για την επεξεργασία ενός Wiki, αρκεί κανείς να επιλέξει τον σχετικό σύνδεσμο "Επεξεργασία" που επίσης εικονίζεται στο προηγούμενο παράδειγμα της Wikipedia και να μεταφερθεί στην αντίστοιχη κατάσταση, προκειμένου να τροποποιήσει το περιεχόμενο του άρθρου και να το επικαιροποιήσει. 4

Σε όποια κατάσταση και αν βρεθούν οι χρήστες του Wiki, και δη οι φοιτητές που το χρησιμοποιούν συμπληρωματικά στη μελέτη τους με τη μέθοδο της εκπαίδευσης από απόσταση, θα πρέπει πρώτα από όλα να έχουν αντιληφθεί ότι αυτό που κάνουν έχει προσωπικό νόημα και αξία. Άλλωστε, όλοι οι εκπαιδευτές γνωρίζουν πλέον ότι οι μοναχικές και παθητικές δραστηριότητες, όπως η ανάγνωση, δε διευκολύνουν τη μάθηση. Αντίθετα, χρειάζεται να δομηθούν πλούσια σε ερεθίσματα και σχετικά με το εκάστοτε Μαθησιακό Αντικείμενο (ΜΑ) περιβάλλοντα, που -όπως προαναφέρθηκε- θα δώσουν νόημα και στο μαθησιακό περιεχόμενο. Επομένως, ένα Wiki για να λειτουργήσει αποτελεσματικά θα πρέπει να σχεδιαστεί και να αναπτυχθεί με βάση τις ακόλουθες αρχές: να έχει έναν ξεκάθαρο σκοπό, να προσδιορίζει και να κατηγοριοποιεί τα μαθησιακά αποτελέσματα, να παρέχει ένα πλούσιο πλαίσιο που θα υποστηρίζει το συγκεκριμένο σκοπό και τα επιδιωκόμενα μαθησιακά αποτελέσματα, τονίζοντας τη σύνδεση του δεδομένου ΜΑ με την καθημερινή ζωή, να προετοιμάζει τους φοιτητές για την εργασία τους στο νέο αυτό μαθησιακό περιβάλλον, να προάγει τη συνεργατική διαδικασία με στόχο την ενεργητική μάθηση. Αυτές οι αρχές μπορούν να υλοποιηθούν αξιοποιώντας κάποιες βασικές οδηγίες που αφορούν τόσο στον τρόπο ανάπτυξης ενός Wiki, όσο και στον τρόπο εκπαιδευτικής αξιοποίησής του, οι οποίες παρουσιάζονται στη συνέχεια. Με δεδομένο μάλιστα ότι το Ψηφιακό Περιεχόμενο του Wiki μπορεί να εμπεριέχει ποικίλες μορφές Αντικειμένων Πληροφορίας (ΑΠ), όπως: Κείμενο (σε μορφή υπερκειμένου) Στατικό οπτικό υλικό (graphic) ή καινούμενο οπτικό υλικό (animation) Ακουστικό Υλικό (Ήχο) Οπτικοακουστικό υλικό (Βίντεο) 5

ο Επιστήμονας-Δημιουργός θα πρέπει για κάθε αντίστοιχο τύπο που επιθυμεί να ενσωματώσει στο Wiki, να μελετήσει τις σχετικές προδιαγραφές που παρέχει το EΕΥΕΜ, προκειμένου να πετύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. 6

3 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Oι προδιαγραφές ανάπτυξης αναφέρονται τόσο σε βασικές οδηγίες που αφορούν στη δομή και το περιεχόμενο, όσο και σε οδηγίες που αφορούν στη μορφή, την εμφάνιση αλλά και τη διάδραση σε ένα Wiki. 3.1 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ Σύμφωνα με την πρότυπη εικόνα αρχικού σχεδιασμού Wiki που παρουσιάζεται εδώ: στο κυρίως σώμα της σελίδας του Wiki έχουμε μια λίστα συνδέσμων (επεξεργασία άρθρου) που σχετίζονται: α) με το άρθρο που υπάρχει στη σελίδα του Wiki, β) συζήτηση, γ) με την επεξεργασία του θέματος, δ) με το ιστορικό, ε) με δυνατότητα μετακίνησης του άρθρου και στ) με την παρακολούθηση (http://eeyem.eap.gr/services/edy/specifications/wiki/deliverables/initial_design_file). 7

Στη συνέχεια, θα συζητήσουμε τις βασικότερες οδηγίες αναφορικά με το εισαγωγικό υλικό ενός Wiki, τα βασικά δομικά μέρη του και πώς αυτά μπορούν να μετατραπούν από τον Επιστήμονα- Δημιουργό σε λειτουργικά μαθησιακά εργαλεία που θα προάγουν τη σαφήνεια, την ακρίβεια, την ευαναγνωσιμότητα και την κατανοησιμότητα του wiki. Oδηγία 1η: Λειτουργικότητα και Έκταση Εισαγωγικής Ενότητας Η Εισαγωγική Ενότητα εντοπίζεται σε κάθε άρθρο του Wiki, όσο εκτενές ή σύντομο και αν είναι. Όπως σε μία επιτυχημένη διαφήμιση, έτσι και στην περίπτωση του Wiki, στόχος είναι να παρουσιαστεί η πληροφορία με τον πιο ελκυστικό τρόπο, ώστε να κεντρίσει την προσοχή των φοιτητών και να αλληλεπιδράσουν με το περιεχόμενό του. Συνήθως, η εναρκτήρια παράγραφος της Εισαγωγικής Ενότητας ενός άρθρου στο Wiki συνοψίζει τα σημαντικότερα σημεία του και επεξηγεί με σαφήνεια το μαθησιακό αντικείμενο, ώστε να προετοιμάζει επαρκώς τον αναγνώστη για τις αναλυτικότερες λεπτομέρειες που έπονται. Καλό είναι να είναι σύντομη και ακριβής. Οι επόμενες παράγραφοι της Εισαγωγικής Ενότητας μπορεί να παρουσιάζουν μία περίληψη του άρθρου. Παρατηρήσεις: Η εκτίμηση της κατάλληλης έκτασης μίας Εισαγωγικής Ενότητας ενός άρθρου στο Wiki εξαρτάται από τη συνολική έκταση του άρθρου. Στις σχετικές οδηγίες της Wikipedia προτείνεται ως γενικός κανόνας, η Εισαγωγική Ενότητα να μην ξεπερνά τις δύο με τρεις παραγράφους. Ως ενδεικτικές κατευθύνσεις μπορούν να αξιοποιηθούν τα ακόλουθα ποσοτικά δεδομένα: Έκταση Άρθρου Έκταση Εισαγωγικής Ενότητας Λιγότερο από 15.000 χαρακτήρες Μία ή δύο παράγραφοι 15.000-30.000 χαρακτήρες Δύο ή τρεις παράγραφοι Περισσότεροι από 30.000 Τρεις ή τέσσερις παράγραφοι χαρακτήρες 8

Οδηγία 2η: Σαφήνεια μαθησιακών αποτελεσμάτων στην κεντρική σελίδα (Ηοme Page) Εφόσον έχει απαντηθεί το βασικό ερώτημα: "Ποιες είναι οι εκπαιδευτικές ανάγκες των φοιτητών που θα καλύψει το Wiki;" ο Επιστήμονας-Δημιουργός θα πρέπει να προσδιορίσει τα μαθησιακά αποτελέσματα, με τρόπο που να δίνουν απάντηση στο ερώτημα:"τι θα γνωρίζουν οι φοιτητές ή τι θα είναι ικανοί να κάνουν ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής τους με το Wiki;" Τα μαθησιακά αποτελέσματα διατυπώνονται με χρήση ενός παρατηρήσιμου και μετρήσιμου ρήματος, όπως το προσδιορίζω, εξηγώ, ελέγχω, σχεδιάζω, εφαρμόζω κλπ. Όσο πιο ακριβής και σαφής είναι η διατύπωση του μαθησιακού αποτελέσματος τόσο πιο εύκολα μπορεί να ελεγχθεί και να αποτιμηθεί ο βαθμός στον οποίο επιτυγχάνεται. Παρατηρήσεις: Με βάση τη ταξινομία του Bloom (Anderson and Krathwohl, 2001) τα μαθησιακά αποτελέσματα μπορούν να δομηθούν σε τρία επίπεδα: 1. επίπεδο γνώσεων 2. επίπεδο δεξιοτήτων 3. επίπεδο στάσεων Οδηγία 3η: Εγκυρότητα περιεχομένου Η εγκυρότητα του περιεχομένου διασφαλίζεται με τον έλεγχο των δεδομένων και των πηγών του. Η βιβλιογραφική τεκμηρίωση με παράθεση των πηγών σύμφωνα με το σύστημα ΑΡΑ (σχετικός Οδηγός Σύνταξης Βιβλιογραφικών Αναφορών υπάρχει στην ιστοσελίδα του EEYEM: http://eeyem.eap.gr/sites/default/files/aρα_ver2.pdf), αποτελεί καθοριστικό παράγοντα εγκυρότητας και αξιοπιστίας του περιεχομένου. Για το λόγο αυτό, ένα Wiki συνήθως περιλαμβάνει τα εξής παραρτήματα: Μία λίστα βιβλιογραφικών αναφορών στις οποίες παραπέμπει το 9

άρθρο. Μία λίστα σχετικών βιβλίων, άρθρων ή άλλων δημοσιεύσεων που δεν χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές στο άρθρο, αλλά μπορούν να προταθούν στον αναγνώστη ως Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη. Στην περίπτωση αυτή, καλό είναι κάθε προτεινόμενη πηγή να συνοδεύεται από μία σύντομη και συνοπτική περιγραφή της. Μία λίστα προτεινόμενων σχετικών ιστοσελίδων που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί ως πηγές (εξωτερικοί σύνδεσμοι). Οδηγία 4η: Επάρκεια Υπερσυνδέσμων Το Wiki συνιστά ένα δυναμικό υπερκείμενο που επιτρέπει στους φοιτητές του να έχουν εύκολη πρόσβαση σε σχετικό πληροφοριακό υλικό άλλων ιστοσελίδων. Προκειμένου ο Επιστήμονας-Δημιουργός να προσθέσει ή να αφαιρέσει υπερσυνδέσμους θα πρέπει να σκεφτεί το χώρο του άρθρου ως ένα γνωστικό δέντρο, όπου οι διάφορες υπερσυνδέσεις θα συμβάλλουν στη σαφήνεια και χρηστικότητα του Wiki, διευκολύνοντας τους φοιτητές να εμβαθύνουν τις γνώσεις τους σε ένα μαθησιακό αντικείμενο, μελετώντας ποικίλα σχετικά άρθρα. Για να επιλέξει ένας Επιστήμονας-Δημιουργός αν θα εισάγει μία υπερσύνδεση θα πρέπει να αναρωτηθεί: "Πόσο πιθανό είναι ο φοιτητής να θελήσει να μελετήσει και αυτό το πρόσθετο άρθρο;". Επομένως, καλό είναι να συμπεριληφθούν υπερσύνδεσμοι που πιθανόν οι φοιτητές να χρησιμοποιήσουν. Ωστόσο, οι υπερσύνδεσμοι δεν θα πρέπει να τοποθετούνται ο ένας δίπλα στον άλλο, σα να αποτελούν έναν ενιαίο σύνδεσμο. Επιπλέον, ένας γενικός κανόνας είναι να γίνεται υπερσύνδεση μόνο κατά την πρώτη εμφάνιση ενός όρου. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να ελέγχεται και να επιβεβαιώνεται η ορθότητα του υπερσυνδέσμου, αν, δηλαδή, ο τελικός προορισμός είναι ο επιθυμητός. Παρατηρήσεις: Οι υπερσύνδεσμοι καλό είναι να επιλέγονται με γνώμονα την πραγματική χρησιμότητά τους. Αν για παράδειγμα, ένας τεχνικός όρος 10

μπορεί να επεξηγηθεί με λίγα λόγια, τότε ένας υπερσύνδεσμος -που πιθανόν να περιλαμβάνει πρόσθετους τεχνικούς όρους- είναι περιττός. Εξάλλου, ας μην θεωρηθεί ότι οι φοιτητές θα έχουν πρόσβαση στους υπερσυνδέσμους, καθώς ενδέχεται να μελετούν το άρθρο εκτυπωμένο σε χαρτί. Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται να τηρείται ένα μέτρο μεταξύ της υπερβολικής χρήσης υπερσυνδέσμων και της ανεπαρκούς χρήσης υπερσυνδέσμων. Ένα άρθρο παρουσιάζει ελλιπή χρήση υπερσυνδέσμων, όταν λέξεις που χρειάζονται περαιτέρω επεξήγηση για την κατανόηση του άρθρου δεν υπερσυνδέονται. Επομένως, υπερσύνδεσμοι θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε: Σχετικό άρθρο το οποίο θα συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση του μαθησιακού αντικειμένου από το φοιτητή. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει πρόσωπα, έννοιες και γεγονότα που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά στους φοιτητές. Άρθρα που επεξηγούν τεχνικούς όρους (λαμβάνοντας υπόψη τον σχετικό περιορισμό που προαναφέρθηκε). Από την άλλη πλευρά, ένα άρθρο θεωρείται ότι παρουσιάζει υπερβολική χρήση υπερσυνδέσμων, όταν περιέχει εκτενή αριθμό συνδέσεων, σε σημείο που ο φοιτητής να δυσκολεύεται να τους αναγνωρίσει και να τους ακολουθήσει. Γενικότερα, προτείνεται η αποφυγή υπερσυνδέσμων σε: Λέξεις απλού κειμένου (plain text) Λέξεις κύριων γεωγραφικών χαρακτηριστικών και τοποθεσιών, γλωσσών, θρησκειών και συνηθισμένων επαγγελμάτων Μονάδες μέτρησης που είναι ευκολονόητες Ημερομηνίες Επαναλαμβανόμενες λέξεις εντός της ίδια σελίδας 11

Οδηγία 5η: Αποτελεσματικότητα εξωτερικών υπερσυνδέσμων Οι εξωτερικοί υπερσύνδεσμοι περιλαμβάνουν τα άρθρα για περαιτέρω πληροφορίες, που προτείνονται, δηλαδή, πέρα από τις παραπομπές του κειμένου. Συνήθως καταγράφονται σε μορφή λίστας στο τέλος μίας ενότητας (section). Υπάρχουν ποικίλα ζητήματα που χρειάζεται να αναλογιστεί ένας Επιστήμονας-Δημιουργός για να επιλέξει έναν εξωτερικό υπερσύνδεσμο: ο φοιτητής μπορεί να έχει πρόσβαση στο περιεχόμενο της ιστοσελίδας όπου τον παραπέμπει; το περιεχόμενο της ιστοσελίδας όπου τον παραπέμπει είναι κατάλληλο για μελέτη, δηλαδή, είναι χρήσιμο, ενημερωτικό, αξιόπιστο, έγκυρο κλπ; είναι ο σύνδεσμος ενεργός και για πόσο καιρό είναι πιθανόν να παραμείνει ενεργός; Παρατηρήσεις: Συνήθως, παραπέμπει κανείς σε: επίσημες ιστοσελίδες οργανισμών, σημαντικών προσώπων κλπ άρθρα για ένα βιβλίο, όπου πληρούνται τα νόμιμα δικαιώματα χρήσης (copyright) ιστοσελίδες που περιέχουν αξιόπιστο υλικό γενικότερα. Αντίστοιχα, καλό είναι να αποφεύγονται: Υπερσύνδεσμοι σε προσωπικές ιστοσελίδες που στόχο έχουν την πώληση προϊόντων ή υπηρεσιών, ή που περιέχουν πολλές διαφημίσεις. Υπερσύνδεσμοι που απαιτούν πληρωμή προκειμένου να έχει κανείς πρόσβαση στο σχετικό περιεχόμενο. Υπερσύνδεσμοι σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (όπως το Myspace ή το Facebook) κλπ. 12

Οδηγία 6η: Χρησιμότητα του Wiki στη δόμηση της γνώσης και στην προαγωγή του κριτικού στοχασμού Ένα Wiki μπορεί να οργανώσει και να δομήσει μία σειρά πληροφοριών με τρόπο που να διευκολύνει το φοιτητή στην κατανόησή τους. Επιπλέον, μπορεί να προάγει τον κριτικό στοχασμό και τη λήψη αποφάσεων που θα στηρίζονται σε λογικά επιχειρήματα. Ένα Wiki αποτελεί εξαιρετικό εργαλείο διαμοίρασης πληροφοριών και δόμησης μιας βάσης γνώσεων. Αυτό διευκολύνει ιδιαίτερα ΜΑ που αλλάζουν και εξελίσσονται ταχύτατα. Η δόμηση της γνώσης σε ένα wiki μπορεί να ποικίλει από πολύ απλά κείμενα, όπως οι απαντήσεις σε συχνές ερωτήσεις (Frequently Asked Questions - FAQ), έως πιο σύνθετες δομές γνώσης, όπως είναι μία θεματική εγκυκλοπαίδεια. Τυπικά δομικά μέρη ενός τέτοιου Wiki είναι: FAQ Γλωσσάρι Περιλήψεις Παράλληλα, ένα Wiki που προάγει τον κριτικό στοχασμό μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε έναν καταιγισμό ιδεών (brainstorming), ή και σε μία ερευνητική διαδικασία που θα περιλαμβάνει ανάλυση και επίλυση προβλήματος. Επομένως, ένα Wiki μπορεί ακόμη να περιλαμβάνει: Μελέτες Περίπτωσης Debates Κριτικές Συνεργατικές έρευνες 13

3.2 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΜΟΡΦΗΣ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ Οδηγία 7η: Κατανοησιμότητα και Έκταση ενός Άρθρου Τα άρθρα για να είναι κατανοητά και ευανάγνωστα θα πρέπει να είναι σχετικά σύντομα σε έκταση, να χρησιμοποιούν απλό και συνεκτικό λόγο, χωρίς χρήση περιττών λέξεων. Ένα άρθρο που κατά την εκτύπωσή του χρειάζεται μία ή δύο σελίδες, πρέπει να χωριστεί σε ενότητες, προκειμένου να είναι εύκολη η πλοήγηση του φοιτητή σε αυτό. Για εκτενέστερα άρθρα, ο χωρισμός σε ενότητες είναι αυτονόητος. Όσο για το ύφος γραφής, στα άρθρα, για παράδειγμα, που προορίζονται για τη Wikipedia, προτείνονται δύο διαφορετικά στυλ γραφής: εκείνο του ημερήσιου τύπου (news style) και εκείνο της περίληψης (summary style). Το στυλ του ημερήσιου τύπου, που συναντά κανείς και στις εφημερίδες ή στις τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές ειδήσεις, αφορά στην τοποθέτηση της σημαντικής πληροφορίας στην αρχή του άρθρου, ενώ οι πληροφορίες μικρότερης σημασίας έπονται, καθώς το άρθρο αναπτύσσεται. Με αυτό τον τρόπο ιεραρχούνται οι πληροφορίες. Έτσι, καλύπτεται η ανάγκη πολλών αναγνωστών που περιμένουν να εντοπίσουν το σημαντικό υλικό γρήγορα και στη συνέχεια να συναντήσουν τη δευτερεύουσα πληροφορία, καθώς το ενδιαφέρον τους μειώνεται. Όσο για το στυλ της περίληψης, αυτό ομοιάζει με εκείνο του ημερήσιου τύπου, ωστόσο επικεντρώνεται σε θέματα και κατευθύνει τον αναγνώστη σε ενότητες, αντί σε φράσεις κειμένου. Στόχος είναι να καλυφθούν οι διαφοροποιημένες ανάγκες των αναγνωστών. Για παράδειγμα, άλλοι επιθυμούν να μελετήσουν σε βάθος τις λεπτομέρειες 14

ενός ζητήματος, όπως αυτό αναπτύσσεται στις επιμέρους ενότητες, ενώ κάποιοι άλλοι ικανοποιούνται με τη μελέτη της εισαγωγικής ενότητας και μόνο. Παρατηρήσεις: Ένα άρθρο έκτασης 6.000 έως 10.000 λέξεων, απαιτεί κατά μέσο όρο 30 με 40 λεπτά χρόνο μελέτης, ενώ ανάλογα και με το βαθμό δυσκολίας αναγνωσιμότητας του κειμένου δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα 40 με 50 λεπτά στο χρονοδιάγραμμα μελέτης. Επομένως, για μεγαλύτερα των 10.000 λέξεων άρθρα, ο Επιστήμονας-Δημιουργός θα πρέπει να μεταφέρει κάποιες ενότητες σε άλλα άρθρα και να τις αντικαταστήσει με περιλήψεις, προκειμένου να διατηρήσει την κατανοησιμότητα του κειμένου γύρω στο 65%, όπως έχει διαπιστωθεί ότι κυμαίνεται με μία μέση ταχύτητα ανάγνωσης. Οδηγία 8η: Αναγνωρισιμότητα, Σαφήνεια και Λακωνικότητα Τίτλου Ως τίτλος ενός άρθρου στο Wiki ορίζεται η επικεφαλίδα του περιεχομένου κάθε άρθρου. Ο τίτλος προσδιορίζει το θέμα του άρθρου και το διαχωρίζει από τα υπόλοιπα. Ως τίτλος μπορεί να τεθεί το όνομα ενός μαθησιακού αντικειμένου ή η περιγραφή του ζητήματος που πραγματεύεται η συγκεκριμένη σελίδα του Wiki. Σε κάθε περίπτωση, ένας τίτλος θα πρέπει να έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Αναγνωρισιμότητα, δηλαδή, τα ονόματα, οι έννοιες ή οι περιγραφές ενός ζητήματος που θα επιλεγούν να μπορούν να αναγνωριστούν από το μέσο αναγνώστη. Ακρίβεια, δηλαδή, οι όροι και οι λέξεις που χρησιμοποιούνται προσδιορίζουν με ακρίβεια και συνέπεια το αντικείμενο. Λακωνικότητα, δηλαδή, θα πρέπει να είναι σύντομος, συνοπτικός χωρίς περιττούς πλατειασμούς. 15

Οδηγία 9η: Μορφοποιήσεις σε τίτλους και κείμενο Χρήση πλάγιων (italic) και έντονων (bold) χαρακτήρων. Σε τίτλους, καλό είναι να αποφεύγονται οι πλάγιες μορφοποιήσεις των χαρακτήρων. Αντίθετα, με πλάγιους χαρακτήρες μορφοποιούνται: τίτλοι βιβλίων, τίτλοι ταινιών, ξενόγλωσσες λέξεις και φράσεις. Κατά την πρώτη εμφάνιση του κύριου τίτλου της σελίδας στο άρθρο θα πρέπει να γίνει μορφοποίηση με έντονα γράμματα. Οδηγία 10η: Ευαναγνωσιμότητα παραγράφων Οι παράγραφοι θα πρέπει να είναι αρκετά μικρές για να είναι εύκολες στην ανάγνωση, αλλά επαρκώς εκτενείς, ώστε να αναπτύσσουν το θέμα που πραγματεύονται. Καλό είναι να αποφεύγονται εξαιρετικά μακροσκελείς παράγραφοι, οι οποίες προτείνεται να διαχωρίζονται σε μικρότερες. Αντίστοιχα, μία πρόταση δεν μπορεί να αποτελέσει παράγραφο. Χρειάζεται, επίσης, προσοχή, καθώς ορισμένες παράγραφοι ενδεχομένως να αποδώσουν καλύτερα το νόημά τους αν τεθούν τα δεδομένα τους σε μορφή πίνακα ή λίστας. Οδηγία 11η: Καταλληλότητα χρήσης πινάκα και λίστας Έλεγχος κατάλληλης επιλογής πίνακα ή λίστας. Οι πίνακες αποτελούν έναν τρόπο παρουσίασης δεδομένων και πληροφοριών σε στήλες και σειρές. Ουσιαστικά συνιστούν μία σύνθετη μορφή λίστας. Χρειάζεται όμως προσοχή κατά πόσο είναι αναγκαία η σύνθεση ενός πίνακα, ο οποίος συνίσταται σε περιπτώσεις παρουσίασης, 16

π.χ.: μαθηματικών δεδομένων, συγκριτικών στοιχείων, ταυτόσημων λέξεων σε μία ή περισσότερες γλώσσες. Σε κάθε περίπτωση, ένας πίνακας επιλέγεται γιατί υπάρχει πραγματική ανάγκη, και όχι απλά για χάρη πρόσθετης μορφοποίησης των δεδομένων. Oδηγία 12η: Σωστή τοποθέτηση εικόνων Έλεγχος κατάλληλης τοποθέτησης εικόνων Εάν ένα άρθρο στο Wiki μπορεί να εικονογραφηθεί θα πρέπει να επιλεγεί η κατάλληλη θέση της εικόνας σε σημείο που να επεξηγεί το κείμενο που συνοδεύει. Αποφύγετε να τοποθετήσετε το κείμενο ανάμεσα σε δύο εικόνες. Επιπλέον, αποφύγετε να τοποθετήσετε εικόνες στα αριστερά, στην αρχή μίας ενότητας ή υποενότητας, καθώς αυτό δυσκολεύει τον αναγνώστη να εντοπίσει την αρχή του κειμένου. Εικόνες στα αριστερά της σελίδας, μπορούν να τοποθετηθούν μετά από την πρώτη παράγραφο. Εντός της εικόνας καλό είναι να αποφεύγεται η εισαγωγή κειμένου. Παρατηρήσεις: Μία εικόνα μπορεί να είναι δική σας, δηλαδή, κάποια φωτογραφία που τραβήξατε με τη φωτογραφική σας μηχανή ή με το κινητό σας ή με την κάμερά σας, ή μία εικόνα, ένα σκίτσο που σχεδιάσατε εσείς. Ενδέχεται όμως να πρόκειται για μία εικόνα που αντλήσατε από το διαδίκτυο. Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να εξασφαλίσετε άδεια χρήσης της από τον ιδιοκτήτη. 17

3.3 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΔΙΑΔΡΑΣΗΣ Η έννοια της διάδρασης και αλληλεπίδρασης του φοιτητή με το Wiki αφορά στον τρόπο επικοινωνίας μεταξύ των δύο πλευρών. Χαρακτηριστικά όπως η προσβασιμότητα, η ευχρηστία, η απλότητα, η ελκυστικότητα, η αναγνωσιμότητα, η γλώσσα, η φιλικότητα προς το φοιτητή από πλευράς σχεδιασμού και δόμησης ενός Wiki κρίνονται αναγκαία, προκειμένου να διασφαλιστεί η συμμετοχή και συνεισφορά του φοιτητή στη μελέτη, συγγραφή, επικαιροποίηση και οργάνωση του μαθησιακού περιεχομένου με τον πιο εύκολο και άνετο τρόπο. Οδηγία 13η: Η πλοήγηση στο Wiki να είναι εύκολη, χωρίς αποπροσανατολισμούς Οι φοιτητές θα πρέπει να είναι ικανοί να εντοπίζουν την πληροφορία που χρειάζονται άμεσα και αβίαστα στο σύνολο του Wiki, ανεξαρτήτως της έκτασής του. Επιπλέον, να είναι σε θέση με μία ματιά να αναγνωρίζουν το τι μπορούν και τι δεν μπορούν να κάνουν στο Wiki. Καλό είναι να παρέχονται στους φοιτητές ποικίλοι τρόποι εύρεσης της πληροφορίας μέσα από τη συντομότερη και απλούστερη διαδρομή μεταξύ δύο σημείων, αποφεύγοντας περιττές επαναλήψεις. Σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να διευκολύνουν την όλη διεργασία στοιχεία όπως: οι δυνατότητες αναζήτησης, ο πίνακας περιεχομένων, οι ενότητες που τιτλοφορούνται με σαφήνεια, το γλωσσάριο εννοιών η χρήση χρώματος, οι μορφοποιήσεις με έντονα και πλάγια γράμματα, η βοήθεια στο χρήστη, ένας χώρος όπου οι ομάδες θα μπορούν να επικοινωνούν, να θέτουν ερωτήματα, να σχεδιάζουν και να εφαρμόζουν δράσεις (team process page) κλπ. 18

Οδηγία 14η: Το Wiki να είναι ευανάγνωστο Η εύκολη ανάγνωση των άρθρων του Wiki συμβάλλει στην επίτευξη των μαθησιακών αποτελεσμάτων, καθώς ο φοιτητής μπορεί να προσεγγίσει τις πληροφορίες χωρίς δυσκολία. Τα κείμενα πρέπει να διαβάζονται με άνεση. Σε αυτό μπορεί να συμβάλλει η κατάλληλη επιλογή γραμματοσειράς καθώς και οι μορφοποιήσεις που θα επιλεγούν. Για παράδειγμα, δύσκολα διαβάζει κανείς ένα κείμενο που έχει όλα τα γράμματα κεφαλαία. Αντίστοιχα, εκτενή κείμενα είναι δύσκολα στην ανάγνωση. Παρατηρήσεις: Συστήνεται η προτίμηση γραμματοσειρών τύπου serif (όπως Arial, Helvetica, Verdana), αντί των sans serif (όπως Times, Garamond), καθώς τα γράμματα είναι πιο απλά, με ίδιο πάχος γραμμής, χωρίς περιττές λεπτομέρειες. Προτείνεται η χρήση μεγέθους 10-12 pixel για γραμματοσειρές serif και 12-16 pixel για γραμματοσειρές sans serif. Τέλος, χρήσιμο είναι να θυμάται κανείς ότι ένα σκουρόχρωμο κείμενο σε φωτεινό φόντο είναι περισσότερο ευανάγνωστο. 19

4 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Oι προδιαγραφές εκπαιδευτικής αξιοποίησης αφορούν ουσιαστικά στη διαδικασία τροποποίησης και συμπλήρωσης του περιεχομένων του Wiki. Σε αυτό το πλαίσιο δράσης, ο Επιστήμονας- Δημιουργός σε πρώτη φάση, και κατ' επέκταση οι εκάστοτε εκπαιδευτές αναμένεται να ενεργήσουν ως διευκολυντές και σύμβουλοι προς τους φοιτητές που θα εμπλακούν στη μαθησιακή αυτή διεργασία με τρόπο ποιοτικό, καινοτόμο και συνεργατικό (Richardson, 2006. Schwartz et al., 2004). Οδηγία 15η: Ανάπτυξη ομαδικών ρόλων και ομαδικών κανόνων Σε ομάδες φοιτητών που θα συνεργαστούν για πρώτη φορά στο πλαίσιο ενός Wiki, είναι σημαντικό να δοθεί πρώτα από όλα χώρος και δυνατότητα να συζητήσουν και να προσδιορίσουν τους ρόλους και τους κανόνες λειτουργίας τους Wankel, 2010. Tapscott & Williams, 2006). Ουσιαστικά, δηλαδή, να προσδιοριστούν για κάθε μέλος της ομάδας τα καθήκοντα και οι συμπεριφορές που αναμένεται να έχουν. Στις σελίδες του Wiki που αφορούν στη διεργασία της ομάδας (Team Process Pages) ο Επιστήμονας-Δημιουργός μπορεί να ζητά από τους φοιτητές να απαντήσουν στο ερώτημα: "Ποιος θα είναι ο δικός μου ρόλος σε αυτό το Wiki;" Οι ρόλοι θα πρέπει να είναι ευέλικτοι και μπορεί να ποικίλουν από τον ερευνητή, τον γλωσσικό επιμελητή, τον συγγραφέα, τον συντάκτη του άρθρου στο περιβάλλον του Wiki. 20

Οδηγία 16η: Ενθάρρυνση αυτο-οργάνωσης και συνεργατικών συμπεριφορών Οι φοιτητές χρειάζεται να οργανώσουν τόσο την ατομική τους δράση, όσο και την ομαδική τους δραστηριότητα στο πλαίσιο τροποποίησης του περιεχομένου ενός Wiki (Hu & Johnson, 2011. Reinhold, 2006). Στην προσπάθεια οργάνωσης της δράσης των φοιτητών για συνεργατική συγγραφή ενός άρθρου στο Wiki χρειάζεται αρχικά να περάσουν από ένα προ-συγγραφικό στάδιο καταιγισμού ιδεών (brainstorming). Αυτό θα τους διευκολύνει να οργανώσουν τις σκέψεις και τις ιδέες τους πριν ξεκινήσουν τη συγγραφή των άρθρων. Αυτή είναι μία διαδικασία που χρειάζεται να γίνει εντός του Wiki, και όχι σε προγράμματα εκτός του Wiki, όπως είναι π.χ. το Word. Παρατηρήσεις: Οι φοιτητές χρειάζεται να αυτο-οργανώσουν τη μάθησή τους παρακινούμενοι ώστε: να λάβουν δράση, να θέσουν ερωτήματα, να κάνουν επιλογές, να συνεργαστούν. Σε αυτή τη μαθησιακή διεργασία οι φοιτητές διευκολύνονται αν παροτρυνθούν να θέσουν ερωτήματα ευθέως στον εκπαιδευτή τους όπως: Πώς θα σας φαινόταν αν πρόσθετα μία σελίδα για το συγκεκριμένο θέμα; Πώς θα φαινόταν αν αναδιοργάνωνα τα θέματα με νέα σειρά; Υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι προσέγγισης του ζητήματος; Το σημαντικό είναι οι φοιτητές να λάβουν από τον εκπαιδευτή σχόλια, συμβουλές και κατευθύνσεις για αξιοποίηση πρόσθετων πηγών και υλικών, αλλά όχι άμεσες απαντήσεις και έτοιμες λύσεις. Επομένως, ο σημαντικότερος κανόνας στη διαδικασία τροποποίησης του περιεχομένου του Wiki από τους φοιτητές συνοψίζεται ως εξής: "Ο εκπαιδευτής δεν τροποποιεί ποτέ το περιεχόμενο της σελίδας που 21

φτιάχνουν οι φοιτητές!". Μόνο συμβουλεύει. Oδηγία 17η: Προσδιορισμός της αξιολόγησης Στη διαδικασία τροποποίησης και συμπλήρωσης περιεχομένου του Wiki, είναι ουσιαστικό να προσδιοριστεί το πώς οι φοιτητές και οι ομάδες τους θα βαθμολογηθούν και θα αξιολογηθούν για αυτή τη δράση τους. Και είναι ουσιαστικό διότι ο τρόπος με τον οποίο θα αξιολογηθούν, μπορεί να επηρεάσει το επίπεδο και την ποιότητα των συνεισφορών των φοιτητών σε αυτές τις συμπληρώσεις των άρθρων, αλλά και τη συνολική ικανοποίησή τους από το μαθησιακό περιβάλλον του Wiki (West & West, 2009. Mindel & Verma, 2006). Η αξιολόγηση για να είναι επιτυχής θα πρέπει να λάβει υπόψη τους εξής παράγοντες: τι θα αξιολογηθεί; ποιος θα αξιολογηθεί; ποιος θα συμμετέχει στην αξιολόγηση; Παρατηρήσεις: Το εργαλείο της ρούμπρικας (rubric) μπορεί να διευκολύνει σημαντικά την αξιολόγηση της συμμετοχικότητας των φοιτητών στην τροποποίηση του περιεχομένου. Ενδεικτικά κριτήρια αξιολόγησης μπορεί να είναι τα ακόλουθα: ανοικτότητα (θετική στάση για συνεργασία και εναλλακτικές προσεγγίσεις μάθησης) τήρηση χρονοδιαγράμματος ομάδας ρόλοι (σαφής προσδιορισμός των καθηκόντων κάθε μέλους της ομάδας) αυτο-οργάνωση των μελών της ομάδας ισομερής συνεισφορά μελών ομάδας οργάνωση του Wiki συνέπεια περιεχομένου του Wiki 22

5 ΛΙΣΤΑ ΕΛΕΓΧΟΥ Συνοψίζοντας, τα βασικά σημεία που χρειάζεται να ελέγξει o Επιστήμονας-Δημιουργός ενός Wiki προσδιορίζονται ως εξής: Ορίζονται με σαφήνεια ο σκοπός και τα μαθησιακά αποτελέσματα που αναμένεται να έχουν οι φοιτητές από την αλληλεπίδρασή τους με το Wiki; Η εισαγωγική ενότητα του Wiki είναι λειτουργική και αναπτύσσεται στην ενδεδειγμένη έκταση; Τα δομικά μέρη του Wiki, όπως το γλωσσάρι, οι περιλήψεις, οι συχνές ερωτήσεις (FAQ), οι μελέτες περίπτωσης, οι δραστηριότητες, οι κριτικές, οι συνεργατικές έρευνες κλπ, διευκολύνουν τη δόμηση της γνώσης και προάγουν τον κριτικό τρόπο σκέψης στους φοιτητές; Το περιεχόμενο των άρθρων είναι σύγχρονο, έγκυρο και αξιόπιστο; Οι υπερσύνδεσμοι, εσωτερικοί και εξωτερικοί που προτείνονται, είναι πραγματικά αναγκαίοι και χρηστικοί, χωρίς να γίνεται υπερβολική ή ελλιπής χρήση τους; Τα άρθρα είναι ευανάγνωστα και κατανοητά, χωρίς περιττούς πλατειασμούς ή περιορισμένη ανάπτυξη; Οι τίτλοι προσδιορίζουν με ακρίβεια, σαφήνεια και περιεκτικότητα το περιεχόμενο; Οι μορφοποιήσεις σε τίτλους και παραγράφους προάγουν την ευαναγνωστικότητα; Οι πίνακες, οι λίστες, οι εικόνες και τα λοιπά πρόσθετα οπτικοακουστικά στοιχεία έχουν την απαιτούμενη καταλληλότητα, ποιότητα και ποσότητα; Η πλοήγηση στο Wiki είναι εύκολη, ευχάριστη και ικανοποιητική; Έχει προβλεφθεί διαδικασία αξιολόγησης της συνεργασίας των φοιτητών στο Wiki και της συμβολής του Wiki στην επίτευξη των μαθησιακών αποτελεσμάτων; 23

Βιβλιογραφία Anderson, L. & Krathwohl, R. (2001). A Taxonomy for Learning, Teaching, and Assessing: A Revision of Bloom's Taxonomy of Educational Objectives. New York: Longman. Hu, Q. & Johnson, E. (2011). Using a Wiki-Based Course Design to Create a Student-Centered Learning Environment: Strategies and Lessons. Journal of Public Affairs Education, 18 (3), pp. 493-512. Johnson, E.B. (2002). Contextual teaching and learning: What it is and why it's here to stay. Thousand Oaks, CA: Sage. Mindel, J. L., & Verma, S. (2006). Wikis for Teaching and Learning. Communications of AIS, 18 (1), 2-38. Reinhold, S. (2006). WikiTrails: Augmenting Wiki Structure for Collaborative, Interdisciplinary Learning. 2006 International Symposium for Wikis, Odense, Denmark. Richardson, W. (2006). Blogs, Wikis, Podcasts, and Other Powerful Web Tools for Classrooms. Thousand Oaks, California: Corwin Press. Schwartz, L., Clark, S., Cossarin, M. and Rudolph, J. (2004). Educational wikis: Features and selection criteria. International Review of Research in Open and Distance Learning, 5(1). Tapscott, B. & Williams, A. (2006). Wikinomics: How mass collaboration changes everything. New York: Portfolio Hardcover (Penguin). Wankel, Ch, (Ed.) (2010). Cutting-edge Social Media Approaches to Business Education: Teaching with LinkedIn, Facebook, Twitter, Second Life, and Blogs (PB).Charlotte, North Carolina: Information Age Publishing. West, J. & West M. (2009). Using Wikis for Online Collaboration: The Power of the Read-Write Web. San Francisco, CA: Jossey-Bass. 24