ταν τα παιδιά μιλο ν για τον π λεμο και την ειρήνη... 1

KEΦAΛAIO 2 ταν τα παιδιά μιλο ν για τον π λεμο και την ειρήνη... 1 Oπ M ƒπ πoà B ø πo OÀ ÂÚ ÏË Ë Hπαρο σα μελέτη έχει ως στ χο τη διερε νηση των τρ πων με τους οποίους τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας κατανοο ν και ερμηνε ουν κοινωνικά φαιν μενα, πως είναι ο π λεμος και η ειρήνη, καθώς και των τρ πων με τους οποίους ερμηνε ουν σ γχρονα κοινωνικά προβλήματα, πως είναι μια πολεμική σ ρραξη. Ένας δε τερος σκοπ ς της μελέτης είναι η διερε νηση των διαφορών στις απ ψεις των παιδιών για τα ίδια φαιν μενα ανάλογα με την ηλικία. Στη μελέτη πήραν μέρος 42 παιδιά, ηλικίας 3 έως 12 χρονών (19 αγ ρια και 23 κορίτσια) τα οποία εντοπίστηκαν μέσω της «τεχνικής της χιονοστιβάδας». Η συλλογή δεδομένων έγινε μέσω συνέντευξης. Ζητήθηκε απ τα παιδιά ανάμεσα σε άλλα, να πουν τι γνωρίζουν για την ειρήνη, τι γνωρίζουν για τον π λεμο και τι γνωρίζουν για τον π λεμο στη Γιουγκοσλαβία. Οι συνεντε ξεις είχαν διάρκεια 20-40 λεπτά της ώρας και έγιναν με τη χρήση μαγνητοφώνου. Η συλλογή δεδομένων πραγματοποιήθηκε προς το τέλος των στρατιωτικών επιχειρήσεων και μετά το πέρας της σ ρραξης στο Κ σοβο (Χειμώνας, 1999-Φθιν πωρο, 2000). Οι απαντήσεις των παιδιών υποβλήθηκαν σε θεματική ανάλυση. Σ μφωνα με τα αποτελέσματα, σαφώς φαίνεται τι τα παιδιά εκδηλώνουν έναν 1. Ευχαριστο με θερμά τις κ.κ. Σ. Μαυρογένη και Α. Κουγιουρο κη για τη συμμετοχή τους στην υλοποίηση της έρευνας. Επίσης, ευχαριστο με ιδιαίτερα τα παιδιά και τους γονείς που συμμετείχαν στη μελέτη. Η πραγμάτωσή της θα ήταν αδ νατη χωρίς αυτο ς. 107

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΑΚΚΑ MΑΡΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ BΑΣΩ ΠΛΙΟΓΚΟΥ πρώιμο πολιτικ προσανατολισμ, εκφράζοντας τ σο τις στάσεις τους απέναντι στον π λεμο και στην ειρήνη, σο και τις στάσεις τους απέναντι σε ένα σ γχρονο π λεμο. Ταυτ χρονα, παίρνουν θέση απέναντι σε συγκεκριμένες εθνικές ομάδες (π.χ. Έλληνες, Το ρκοι, Γιουγκοσλάβοι, Αμερικάνοι) απ πολ μικρή ηλικία, προσπαθώντας, απ τη μια, να κατανοήσουν τα αίτια και τα κίνητρα ιδιαίτερα του πολέμου ή μιας πολεμικής σ ρραξης και απ την άλλη, αποδίδοντας ρ λους στα εμπλεκ μενα μέρη. Επιπλέον, στις απαντήσεις των παιδιών φαίνεται να αντανακλώνται απ ψεις και πεποιθήσεις οι οποίες είτε ενισχ ονται απ το σχολείο και τα σχολικά εγχειρίδια είτε απ τους «σημαντικο ς άλλους» και την περιρρέουσα ατμ σφαιρα. Τέλος, φαίνεται τι οι τρ ποι με τους οποίους τα παιδιά κατανοο ν τα φαιν μενα του πολέμου και της ειρήνης καθώς και ένα σ γχρονο π λεμο διαφοροποιο νται ανάλογα με την ηλικία. 108 Hπαρο σα μελέτη έχει ως στ χο να διερευνήσει τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας κατανοο ν και ερμηνε ουν περίπλοκα κοινωνικά φαιν μενα, πως είναι ο π λεμος και η ειρήνη, καθώς και τους τρ πους με τους οποίους ερμηνε ουν σ γχρονα κοινωνικά προβλήματα, πως είναι μια πολεμική σ ρραξη (π.χ. Κ σοβο). H μελέτη, επίσης, στοχε ει στη διερε νηση των διαφορών στις απ ψεις των παιδιών για τα ίδια φαιν μενα ανάλογα με την ηλικία. Η μελέτη των απ ψεων των παιδιών για τα ζητήματα του πολέμου και της ειρήνης καθώς και για το συγκεκριμένο π λεμο είναι σημαντική για μια σειρά απ λ γους. Απ τη μια, οι γνώσεις (πληροφορίες, στάσεις, συμπεριφορά) οι οποίες αποκτο νται κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας επηρεάζουν τους τρ πους με τους οποίους οι ενήλικες κατανοο ν και ερμηνε ουν τον κ σμο (Oppenheimer et al., 1999 Vriens, 1999). Απ την άλλη, οι αρχικές εμπειρίες και οι αρχικοί πολιτικοί προσανατολισμοί επηρεάζουν τη μετέπειτα πολιτική συμπεριφορά του ατ μου (Stone & Schaffner, 2002). Επιπλέον, οι τρ ποι με τους οποίους τα παιδιά κατανοο ν τα παραπάνω φαιν μενα, καθώς και οι τρ ποι με τους οποίους ερμηνε ουν έναν πραγματικ π λεμο, συνδέονται με την πολιτική κοινωνικοποίηση των παιδιών με δεδομένο τι η τελευταία διαμορφώνεται σε σχέση με διάφορους παράγοντες που αφορο ν: (α) στην έκθεση των παιδιών σε σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά γεγον τα (Sears, 2002), (β) στην ανάπτυξη (γνωστική και κοινωνική) των παιδιών, (γ) στην έκθεσή τους στις υπάρχουσες πηγές πληροφ ρησης καθώς και (δ) στις εμπειρίες που έχει το άτομο απ το κοινωνικο-πολιτισμικ πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται (Covell, 1999 Oppenheimer, 1996, 1995 Valsiner, 1988). Τέλος, η μελέτη των απ ψεων των παιδιών για τα ζητήματα του πολέμου και της ειρήνης καθώς και για το συγκεκριμένο π λεμο είναι σημαντική, δι τι γνωρίζουμε πολ λίγα πράγματα για τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά

2. ταν τα παιδιά μιλο ν για τον π λεμο και την ειρήνη... κατανοο ν τις δι-ομαδικές σχέσεις και ειδικ τερα τα αίτια των δι-ομαδικών συγκρο σεων καθώς και για τους τρ πους με τους οποίους η πολιτική βία στην οποία εκτίθενται άμεσα ή έμμεσα τα παιδιά επηρεάζει την καταν ηση αυτών των σχέσεων (Cairns & Dawes, 1996 Sani et al., 2000). ÈÚ ÓË Î È fiïâìô : Î Ù ÓfiËÛË ÙÔ appleôï ÌÔ Î È ÙË ÂÈÚ ÓË applefi Ù apple È È Mολον τι οι επιπτώσεις του πολέμου στα παιδιά έχουν διερευνηθεί σε αρκετά υψηλ βαθμ (Cairns, 1996 Goldson, 1996 Levy-Shiff et al., 1993 κ.ά.), είναι συγκριτικά λίγες οι μελέτες που εξετάζουν τις απ ψεις και τις πεποιθήσεις των παιδιών διαφορετικής ηλικίας για τον π λεμο και την ειρήνη. Στις μελέτες αυτές, η καταν ηση της ειρήνης και του πολέμου, συνδέθηκε είτε με αναπτυξιακο ς και γνωστικο ς παράγοντες είτε με παράγοντες που αφορο ν στο ευρ τερο κοινωνικ πλαίσιο μέσα στο οποίο ζουν τα παιδιά. Πιο συγκεκριμένα, ο κ ριος γκος των μελετών που διερευνο ν τις απ ψεις παιδιών σχολικής ηλικίας για την ειρήνη και τον π λεμο, αφορο ν στην καταν ηση αυτών των φαινομένων ως εννοιών, δίνοντας έμφαση σε γνωστικο ςαναπτυξιακο ς παράγοντες. Έτσι, οι υπάρχουσες μελέτες εξετάζουν την ανάπτυξη της σκέψης των παιδιών για τις έννοιες της ειρήνης και του πολέμου ανάλογα με την ηλικία τους ή σε συνάρτηση με το γνωστικ στάδιο ανάπτυξης στο οποίο βρίσκονται. Τα δεδομένα απ τις μελέτες αυτής της ομάδας δείχνουν τι ακ μα και τα μικρ τερα παιδιά είναι σε θέση να εκφράσουν ιδέες και απ ψεις για τον π λεμο και την ειρήνη, μολον τι υπάρχουν διαφορές ανάλογα με την ηλικία. Ειδικ τερα, φαίνεται τι τα παιδιά των μικρ τερων ηλικιών (κάτω των 7 χρονών) αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην καταν ηση και την περιγραφή της ειρήνης και του πολέμου, μολον τι αυτή η δυσκολία είναι πιο έντονη σε,τι αφορά την έννοια της ειρήνης (Alvic, 1968 Selman, 1980). Παρ λα αυτά, φαίνεται πως τα παιδιά αυτής της ηλικιακής ομάδας είναι, έως ένα βαθμ, σε θέση να περιγράψουν και τις δ ο έννοιες (Cooper, 1965 Vriens, 1999). Απ την ηλικία των 7 χρονών και άνω, τα παιδιά φαίνεται να αναπτ σσουν, καθώς μεγαλώνουν, λο και περισσ τερο τις ιδέες τους τ σο για τον π λεμο σο και για την ειρήνη, επικεντρώνοντας την προσοχή τους σε γεγον τα και καταστάσεις που είναι άμεσα αντιληπτές (Ηakvoort & Oppenheimer, 1999). Στην ηλικία των 11-12 ετών συντελο νται επιπλέον αλλαγές στους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά κατανοο ν τις δ ο έννοιες. πως επισημαίνει ο L. Vriens (1999), τα παιδιά, σε αυτήν την ηλικία, αρχίζουν να κατανοο ν τις πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις της ειρήνης και του πολέμου καθώς και τις συνέπειες του πολέμου. Επιπλέον, αναπτ σσουν κριτική στάση για τον π λεμο 109

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΑΚΚΑ MΑΡΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ BΑΣΩ ΠΛΙΟΓΚΟΥ και είναι σε θέση να εκτιμήσουν τα κίνητρα και τις προθέσεις των εμπλεκ μενων ομάδων (Cooper, 1965 Vriens, 1999). Στο σημείο αυτ πρέπει να επισημανθεί τι οι παραπάνω μελέτες μας δίνουν ιδιαίτερα χρήσιμες πληροφορίες για τους τρ πους με τους οποίους η σκέψη των παιδιών αναπτ σσεται στο χρ νο και για τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά κατανοο ν τις έννοιες της ειρήνης και του πολέμου. Συνδέουν, ωστ σο, την καταν ηση του πολέμου και της ειρήνης μ νο με γνωστικο ς ή αναπτυξιακο ς παράγοντες, αγνοώντας το κοινωνικ και πολιτισμικ πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτές κατανοο νται. Σ μφωνα με μια άλλη ομάδα μελετών, ο π λεμος και η ειρήνη είναι κατά κ ριο λ γο κοινωνικές έννοιες και κατά συνέπεια, η διαμ ρφωσή τους επηρεάζεται χι μ νο απ αναπτυξιακο ς και γνωστικο ς παράγοντες, αλλά και απ το κοινωνικο-πολιτισμικ πλαίσιο στο οποίο ζουν τα παιδιά. πως υποστηρίζει η Κ. Covell (1999), η ανάπτυξη των κοινωνικών εννοιών γενικ τερα επηρεάζεται απ λα τα συστήματα (οικογένεια, σχολείο, κοιν τητα, κοινωνία), τα οποία αποτελο ν το κοινωνικ περιβάλλον του παιδιο (Covell, 1999, σσ. 112-113). Παράγοντες πλαισίου που επηρεάζουν τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά κατανοο ν τις κοινωνικές έννοιες του πολέμου και της ειρήνης φαίνεται να είναι το δίκτυο των φίλων ή η εμπειρία εν ς πραγματικο πολέμου, καθώς και οι πεποιθήσεις και η ιδεολογία οι οποίες συνιστο ν το σ στημα αξιών βάσει του οποίου οργανώνεται μια κοινωνία ή το ευρ τερο κοινωνικο-πολιτισμικ πλαίσιο στο οποίο ζει το άτομο (Covell, 1999 Hagglund, 1999 Raviv et al., 1999). Απ τα παραπάνω, γίνεται φανερ τι τα παιδιά προσπαθο ν να κατανοήσουν περίπλοκα κοινωνικά φαιν μενα και τι η καταν ηση αυτή φαίνεται να επηρεάζεται τ σο απ αναπτυξιακο ς σο και απ κοινωνικο ς παράγοντες. Επομένως, η ειρήνη και ο π λεμος, ως κοινωνικά φαιν μενα, φαίνεται να αποτελο ν, πως επισημαίνουν οι I. Hakvoort & L.Oppenheimer (1999, σ. 59), «αναπ σπαστο τμήμα του κοινωνικο κ σμου και της κοινωνικής εμπειρίας των παιδιών». Σε ποιο βαθμ τα παιδιά, ωστ σο, γνωρίζουν για έναν σ γχρονο π λεμο ειδικά ταν δεν ζουν στην εμπ λεμη ζώνη; πως, ήδη έχουμε πει, ένας παράγοντας που συμβάλλει στην πολιτική κοινωνικοποίηση των παιδιών είναι η έκθεσή τους (άμεση ή έμμεση) σε σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά γεγον τα. Πώς, λοιπ ν, τα παιδιά κατανοο ν αυτά τα γεγον τα; 110 OÈ applefi ÂÈ ÙˆÓ apple È ÈÒÓ ÁÈ Û ÁÎÂÎÚÈÌ ÓÔ appleôï ÌÔ Στην εποχή μας, εποχή στην οποία μια πολεμική σ ρραξη μετατρέπεται σε «παγκ σμιο τηλεοπτικ γεγον ς» (Toivonen & Cullingford, 1997, σ. 53), τα παιδιά εκτίθενται σε μια πολεμική σ ρραξη έστω και εάν αυτή συμβαίνει πολ μακριά απ τη χώρα στην οποία ζει ένα παιδί.

2. ταν τα παιδιά μιλο ν για τον π λεμο και την ειρήνη... Ένας, λοιπ ν, τρ πος έκθεσης των παιδιών στον π λεμο είναι ταν βιώνουν τον π λεμο ζώντας σε μια χώρα η οποία εμπλέκεται άμεσα σε αυτ ν, αλλά είναι σε μακρινή απ σταση απ τη ζώνη πολέμου. Αυτή είναι η περίπτωση των παιδιών που έζησαν στις Η.Π.Α. κατά τη διάρκεια μιας σειράς συρράξεων στο Βιετνάμ, τη Γρανάδα, τον Π λεμο του Κ λπου και πρ σφατα στη Γιουγκοσλαβία και το Αφγανιστάν. Σ μφωνα με διάφορες μελέτες, τα παιδιά στις Η.Π.Α. φαίνεται να είναι ενήμερα για έναν π λεμο σε μεγαλ τερο βαθμ απ,τι θεωρο ν οι ενήλικες. Επίσης, φαίνεται να είναι σε θέση να μιλο ν γι αυτ ν. Για παράδειγμα, τα παιδιά, ακ μα και απ την ηλικία των 7 χρονών, γνώριζαν τ σο για τον π λεμο στο Βιετνάμ (Tolley, 1973) σο και για τον π λεμο του Κ λπου (Myers-Walls, 1992). Γνώριζαν, επίσης, ποιοι εμπλέκονται και εξέφραζαν φ βους οι οποίοι ήταν πραγματικοί (Myers-Walls, 1992). Σε,τι αφορά τον π λεμο στο Κ σοβο, τα παιδιά στις Η.Π.Α. ήταν, επίσης, ενήμερα, ήταν, δηλαδή, σε θέση να μιλο ν γι αυτ ν απ την ηλικία των 7 χρονών, και γνώριζαν τ σο τα εμπλεκ μενα μέρη σο και τα αίτια του πολέμου (Myers-Bowman et al., 2000 Myers-Walls et al., 2000). Ελάχιστες είναι οι μελέτες που διερευνο ν τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά, των οποίων η χώρα δεν εμπλέκεται άμεσα στον π λεμο και βρίσκεται μακριά απ τη ζώνη του πυρ ς, κατανοο ν και σκέπτονται για μια εμπ λεμη σ ρραξη. Σ μφωνα με αυτές τις μελέτες, τ σο τα παιδιά στην Φινλανδία (Toivonen & Gullingford, 1997) σο και εκείνα στην Αγγλία (Morrison, 1992), κατά τη διάρκεια του Πολέμου στον Κ λπο, έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις τηλεοπτικές ειδήσεις, γνώριζαν πολλές πληροφορίες τ σο για τα εμπλεκ μενα μέρη σο και για την τεχνολογία του πολέμου και ανέφεραν υψηλ βαθμ άγχους ή ανησυχίας. Σε ποιο βαθμ τα παιδιά, που ζουν σε μια χώρα η οποία είναι κοντά στην εμπ λεμη ζώνη και δεν εμπλέκεται άμεσα στον π λεμο, επηρεάζονται απ αυτ ν τον π λεμο; Μολον τι θεωρείται τι αυτή η περίπτωση αποτελεί έναν άλλον τρ πο έκθεσης των παιδιών σε μια πολεμική σ ρραξη (Costello et al., 1994), εν το τοις, στο βαθμ που γνωρίζουμε, δεν υπάρχουν δεδομένα για τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά κατανοο ν έναν π λεμο ο οποίος συμβαίνει σε μια γειτονική χώρα. Το ερώτημα γίνεται σημαντικ εάν λάβουμε υπ ψη, τι, απ τη μια, γνωρίζουμε πολ λίγα για το πώς τα παιδιά κατανοο ν τα αίτια της δι-ομαδικής σ γκρουσης (Cairns & Dawes, 1996). Απ την άλλη, στην Ελλάδα, η ερευνητική δραστηρι τητα για θέματα που αφορο ν στο παιδί ή/και στον ενήλικα σε σχέση με τον π λεμο και την ειρήνη ή σε σχέση με τις επιπτώσεις των πολεμικών συρράξεων των τελευταίων δεκαετιών είναι πολ περιορισμένη (Χαρίτου-Φατο ρου κ.ά., 1981 Παπαστυλιανο & Θωμά, 1994). Επιπλέον, πως επισημαίνουν οι E. Cairns & A. Dawes συζητώντας την επίδραση της πολιτικής βίας 111

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΑΚΚΑ MΑΡΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ BΑΣΩ ΠΛΙΟΓΚΟΥ στα παιδιά, «υπάρχει επίσης η πιθαν τητα η πολιτική βία να επηρεάζει τη συμπεριφορά των παιδιών έμμεσα... Η διερε νηση παρ μοιων θεμάτων θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε πώς τα παιδιά κοινωνικοποιο νται στην πολιτική βία και πώς [μπορο με] να αντιστρέψουμε αυτή τη διαδικασία» (Cairns & Dawes, 1996, σ. 133). ªÂıÔ ÔÏÔÁ ΔÔ appleï ÛÈÔ Tα γεγον τα κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κ σοβο καλ πτονταν απ τις τηλεοπτικές ειδήσεις και τα έντυπα ΜΜΕ για πολλο ς μήνες. Αν και δεν υπάρχει μια συστηματική ανάλυση του περιεχομένου των τηλεοπτικών ρεπορτάζ εκείνης της εποχής καθώς και των επιμέρους θέσεών τους, θα μπορο σε πολ γενικά να αναφερθεί τι: (α) στην αρχή τα ελληνικά ΜΜΕ καταδίκασαν τη στρατιωτική επέμβαση εκφράζοντας τη συμπαράστασή τους για το λα της (τ τε) Γιουγκοσλαβίας και (β) αργ τερα κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων, κυρίως τα έντυπα μέσα χρησιμοποίησαν πηγές που εξέφραζαν αντιπολεμικές απ ψεις, ενώ τα ρεπορτάζ των τηλεοπτικών ειδήσεων εκδήλωναν μια μάλλον ουδέτερη ή αμφιθυμική στάση. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί τι το ίδιο χρονικ διάστημα, οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης καθώς επίσης και τα ευρωπαϊκά ΜΜΕ θεώρησαν την επέμβαση του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία ως δικαιολογημένη και αναγκαία, ενώ αιτιολ γησαν τον ανθρώπινο π νο και τις καταστροφές που προκλήθηκαν ως αποτέλεσμα της επιθετικ τητας της τ τε Γιουγκοσλάβικης κυβέρνησης (Brown & Theodossopoulos, 2000). Αντίθετα, η στάση της ελληνικής κυβέρνησης, μαζί με αυτήν της ιταλικής, υπήρξε μάλλον ουδέτερη. Επιπρ σθετα, η Ελλάδα ζήτησε δημ σια να διαφοροποιήσει τη θέση της απ αυτήν του ΝΑΤΟ λ γω της γειτνίασής με τη Γιουγκοσλαβία. Τέλος, πως αναφέρουν οι J. Brown & D. Theodossopoulos (2000), η κοινή γνώμη στην Ελλάδα εκδήλωσε μια αντιπολεμική στάση, ενδεχομένως λ γω της κυρίαρχης αντίληψης τι η Γιουγκοσλαβία ιστορικά υπήρξε σ μμαχος και «αδελφή» χώρα με την Ελλάδα. 112 OÈ Û ÌÌÂÙ ÔÓÙ - Û Ó ÓÙ ÍË Στην παρο σα μελέτη, πήραν μέρος 42 παιδιά, ηλικίας 3 έως 12 χρονών (19 αγ ρια και 23 κορίτσια) τα οποία εντοπίστηκαν μέσω της «τεχνικής της χιονοστιβάδας». Ο αρχικ ς εντοπισμ ς των παιδιών έγινε μέσω προσωπικών επαφών με γονείς του οικείου περιβάλλοντος των μελών της ερευνητικής ομάδας και στη συνέχεια, αυτοί οι γονείς υπέδειξαν άλλους γονείς κ.ο.κ. Η ηλικιακή

2. ταν τα παιδιά μιλο ν για τον π λεμο και την ειρήνη... ομάδα των 3 έως 6 ετών επιλέχτηκε κυρίως για να προσδιοριστεί η ηλικία κατά την οποία τα παιδιά αρχίζουν να μιλο ν για τα φαιν μενα της ειρήνης και του πολέμου. Η συλλογή δεδομένων πραγματοποιήθηκε προς το τέλος των στρατιωτικών επιχειρήσεων και μετά το πέρας της σ ρραξης (Χειμώνας, 1999-Φθιν πωρο, 2000) και έγινε μέσω συνέντευξης απ δ ο ειδικά εκπαιδευμένες ερευνήτριες. Ζητήθηκε, ανάμεσα σε άλλα, απ τα παιδιά να πουν: (α) τι γνωρίζουν για την ειρήνη, τι, κατά τη γνώμη τους, συμβαίνει στην ειρήνη, (β) ποιοι εμπλέκονται στην ειρήνη, (γ) τι γνωρίζουν για τον π λεμο, τι, κατά τη γνώμη τους, συμβαίνει στον π λεμο, (δ) ποιοι εμπλέκονται στον π λεμο, (ε) τι γνωρίζουν για τον π λεμο στη Γιουγκοσλαβία, (στ) ποιοι πολέμησαν σ αυτ ν τον π λεμο και (ζ) γιατί πολέμησαν αυτοί οι άνθρωποι. Οι συνεντε ξεις είχαν διάρκεια 20-40 λεπτά της ώρας και μαγνητοφωνήθηκαν. Το πλάνο της συνέντευξης κατασκευάστηκε για τις ανάγκες διακρατικής μελέτης (Myers-Bowman et al., 2000 Myers-Walls et al., 2000) που αποσκοπο σε στη διερε νηση των απ ψεων παιδιών που προέρχονταν απ τις Η.Π.Α., τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα για τον π λεμο της Γιουγκοσλαβίας. Υποβλήθηκε στην τεχνική της «αντίστροφης μετάφρασης» και προσαρμ στηκε ανάλογα, δεδομένου τι η συλλογή δεδομένων στην Ελλάδα έγινε σε διαφορετικ χρονικ διάστημα απ,τι έγινε στις Η.Π.Α. και στη Γιουγκοσλαβία. Για να εξοικειωθο ν τα παιδιά με τις ερευνήτριες, με τη διαδικασία της συνέντευξης και με την παρουσία μαγνητοφώνου, καθώς και για να μπορέσουν, ειδικά τα μικρ τερα παιδιά, να εστιάσουν την προσοχή τους στην ειρήνη και τον π λεμο, ζητήθηκε να ζωγραφίσουν κάτι με θέμα την ειρήνη και τον π λεμο. Στη συνέχεια: (α) ζητήθηκε απ τα παιδιά να περιγράψουν τι ζωγράφισαν και (β) να απαντήσουν με βάση το πλάνο των ερωτήσεων της συνέντευξης. appleôùâï ÛÌ Ù - ÙËÛË Hανάλυση που ακολουθεί αποσκοπεί στο να περιγράψει σ ένα γενικ επίπεδο τους τρ πους με τους οποίους τα παιδιά μιλο ν για σημαντικά κοινωνικά ζητήματα, πως είναι η ειρήνη και ο π λεμος, καθώς και για σ γχρονα και σημαντικά κοινωνικά προβλήματα, πως είναι μια πολεμική σ ρραξη. Η ανάλυση δεν περιορίζεται στον εντοπισμ κατηγοριών απαντήσεων, αλλά θεμάτων που προκ πτουν καθώς μιλο ν τα παιδιά. Η επιλογή αυτή κρίθηκε αναγκαία, δεδομένου τι η θεματική ανάλυση αποτελεί μια ευέλικτη μέθοδο ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων και επιτρέπει τη λεπτομερή επεξεργασία των απ ψεων και των πεποιθήσεων των συμμετεχ ντων καθώς και των αποδ σεων στις οποίες προβαίνουν αυτοί καθώς συζητο ν για ένα θέμα (Smith, 1999). Επιπλέον, γενικά απ την ανάλυσή μας, φαίνεται τι υπάρχουν διαφορο- 113 Πολιτική Ψυχολογία 8

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΑΚΚΑ MΑΡΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ BΑΣΩ ΠΛΙΟΓΚΟΥ ποιήσεις στις απαντήσεις των παιδιών ανάλογα με την ηλικία, ωστ σο οι διαφοροποιήσεις αυτές δεν είναι απ λυτα σαφείς. Έτσι, η προσπάθειά μας επικεντρώνεται αποκλειστικά στην αποτ πωση των τάσεων που παρατηρο με ανά ηλικιακή ομάδα και χι στην εξαγωγή συμπερασμάτων για την ανάπτυξη της σκέψης των παιδιών τ σο στο ζήτημα της ειρήνης σο και σε αυτ του πολέμου. ÈÚ ÓË ( ) OÚÈÛÌfi ÙË ÂÈÚ ÓË - È ÛÙ ÛÂÈ ÙË ÂÈÚ ÓË Hθεματική ανάλυση των ορισμών των παιδιών για την ειρήνη κατέδειξε 3 διαστάσεις: (α) η «θετικά προσδιορισμένη» ειρήνη, (β) η ειρήνη ως «αντίθετο του πολέμου» και (γ) η αξιολ γηση της ειρήνης. Η «θετικά προσδιορισμένη» ειρήνη περιλαμβάνει περιγραφές των παιδιών που τονίζουν τα θετικά χαρακτηριστικά της ειρήνης, καθώς και τα θετικά συναισθήματα ή τις αξίες ή τις διαπροσωπικές σχέσεις που επικρατο ν ταν υπάρχει ειρήνη. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά θεωρο ν τι, στην ειρήνη, οι διαπροσωπικές σχέσεις χαρακτηρίζονται απ αγάπη, φιλία, αλληλεγγ η και ευτυχία. Το φυσικ περιβάλλον ευδοκιμεί, ενώ το ευρ τερο κοινωνικ πλαίσιο κυριαρχείται απ αξίες, πως η δημοκρατία και η δικαιοσ νη: «...στον κ σμο υπάρχει φιλία, λοι είναι ενωμένοι μεταξ τους και ε... είναι φίλοι, φτιάχνουν παρέες, κάνουνε ωραία πράγματα κ.λπ.» (Κορίτσι, 11 χρονών). «Τα παιδιά είναι χαρο μενα, οι άνθρωποι είναι καλά και ο κ σμος δεν παθαίνει τίποτα...» (Αγ ρι, 10 χρονών). Η ειρήνη ως «αντίθετο του πολέμου» περιλαμβάνει αναφορές στην ειρήνη ως αντίθετο της εμπ λεμης σ γκρουσης καθώς και αναφορές στην απουσία του πολέμου και των συνεπειών του, πως είναι οι σκοτωμοί, οι συγκρο σεις, οι τραυματισμοί, ο θάνατος και τα πλα. Η καταν ηση της ειρήνης ως «αντίθετο του πολέμου» συνάδει με την έννοια της «αρνητικής ειρήνης» (Galtung, 1964, αναφέρεται στους Hakvoort & Oppenheimer, 1999), την απουσία, δηλαδή, της «άμεσης βίας». Σ μφωνα με τους Hakvoort & Oppenheimer (1999), η χρήση της έννοιας της «αρνητικής ειρήνης» είναι ένας βασικ ς και πρωταρχικ ς τρ πος με τον οποίο τα παιδιά κατανοο ν το φαιν μενο της ειρήνης. Τα παιδιά, δηλαδή, πρώτα κατανοο ν «τι-δεν-είναι- ειρήνη» και μετά τις άλλες διαστάσεις της: 114 «τι η ειρήνη είναι πάρα πολ καλ πράγμα, γιατί δεν έχουμε π λεμο και είναι πιο καλά και ζο με πιο ήρεμα. Στην ειρήνη δεν υπάρχει καθ λου π λεμος» (Κορίτσι, 9 χρονών).

2. ταν τα παιδιά μιλο ν για τον π λεμο και την ειρήνη... «ταν δεν γίνεται π λεμος κι αγαπάει ο ένας τον άλλο. Τα παιδιά έχουν να φάνε, είναι με τους γονείς τους, δεν σκοτώνονται άνθρωποι...» (Κορίτσι, 10 χρονών). Απ τις απαντήσεις των παιδιών για την ειρήνη, προκ πτει τι τα παιδιά μιλο ν για την ειρήνη χρησιμοποιώντας ταυτ χρονα και τις δ ο προαναφερθείσες διαστάσεις της, πως φαίνεται απ τα παραπάνω αποσπάσματα. Σ μφωνα με τη Hagglund (1999), το γεγον ς αυτ δείχνει τι τα συγκεκριμένα κοινωνικά φαιν μενα είναι πολ πλοκα και πολυδιάστατα και δεν μπορο ν ε κολα να διακριθο ν το ένα απ το άλλο. Γενικά, και οι δ ο διαστάσεις που εντοπίστηκαν απ την ανάλυσή μας, η «θετικά προσδιορισμένη» ειρήνη και η ειρήνη ως «αντίθετο του πολέμου», συνάδουν με την έννοια και τον ορισμ της «θετικής ειρήνης». Σ μφωνα με τον J. Galtung (1996, αναφέρεται στους Hakvoort & Oppenheimer, 1999), η έννοια της «θετικής ειρήνης» αφορά στη συνεργασία ανάμεσα στα κράτη και τις ομάδες καθώς και στην απουσία της άμεσης βίας. Η αξιολ γηση της ειρήνης αποτελεί την τρίτη διάσταση την οποία χρησιμοποιο ν τα παιδιά καθώς μιλο ν για την ειρήνη. Στο σ νολ τους, τα παιδιά ταν μιλο ν για την ειρήνη προβαίνουν, ταυτ χρονα, και στην αξιολ γησή της, εκφράζοντας έντονα τη θετική στάση τους απέναντι σε αυτήν. Επιπλέον, συχνά, τα παιδιά αιτιολογο ν την αξιολ γησή τους, είτε κάνοντας αναφορά στα θετικά χαρακτηριστικά της ειρήνης είτε αντιδιαστέλλοντάς την με τον π λεμο και τις συνέπειές του: «τι η ειρήνη είναι πολ καλ πράγμα και πρέπει πάντα να έχουμε ειρήνη και να μην έχουμε π λεμο, γιατί αν έχουμε π λεμο θα καταστραφο ν πολλά και θα πεθάνουν πολλοί άνθρωποι» (Αγ ρι, 10 χρονών). OÈ È ÛÙ ÛÂÈ ÙË ÂÈÚ ÓË Ó ËÏÈÎÈ Î ÔÌ Γενικά, παρατηρήθηκε τι ορισμένα απ τα παιδιά ηλικίας 4-6 χρονών, δεν είναι σε θέση να περιγράψουν την ειρήνη, ενδεχομένως λ γω περιορισμών στη γνωστική τους ανάπτυξη. Ωστ σο, αξίζει να σημειωθεί, τι τα παιδιά αυτής της ηλικίας, ακ μα και στην περίπτωση που δεν είναι σε θέση να μιλήσουν για την ειρήνη, είναι σε θέση να την αξιολογήσουν, αποδίδοντάς της θετικο ς χαρακτηρισμο ς. Το ε ρημα αυτ μας ενθαρρ νει να ισχυριστο με τι η καταν ηση της ειρήνης ως κοινωνικο φαινομένου και ως έννοιας συμβαίνει πρωτίστως με τη χρήση της αξιολογητικής της διάστασης. Δεδομένου, επίσης, τι οι αξιολογήσεις που κάνουν τα παιδιά αντανακλο ν τις στάσεις τους για την ειρήνη, μπορο με να πο με τι οι στάσεις των παιδιών φαίνεται να αναπτ σσονται πολ πριν τα παιδιά να είναι σε θέση να περιγράψουν την ειρήνη. Χαρακτηριστικά, είναι τα παρακάτω αποσπάσματα: 115