Πέτρος Χαρτοκόλλης: Χρόνος και ψυχική λειτουργία Συναίσθηση του χρόνου και µεθύστερο

Πέτρος Χαρτοκόλλης: Χρόνος και ψυχική λειτουργία Συναίσθηση του χρόνου και µεθύστερο Αριστέα Σκούλικα Είναι γνωστό ότι ο Π. Χαρτοκόλλης ασχολήθηκε σε βάθος µε τη µελέτη της ψυχοπαθολογίας των οριακών περιπτώσεων και µε εκείνη των ψυχικών εκφάνσεων της χρονικότητας. Η υφή της χρονικής εµπειρίας, η διαταραχή της αίσθησης του χρόνου, καθώς και η λειτουργία της χρονικότητας στην νοηµατοδότηση της εµπειρίας τον απασχόλησαν σε σειρά εργασιών, ορισµένα στοιχεία των οποίων θα αναπαραγάγουµε εδώ, αναζητώντας συσχετισµούς µε σχετικές αναφορές των Φρόυντ και Προυστ. Κατά την αναζήτηση λοιπόν της ουσίας της εµπειρίας του χρόνου, ο Χαρτοκόλλης τον συλλαµβάνει ως δοµή, ως µήτρα, η οποία συµβάλλει στη µορφοποίηση και το κτίσιµο του υποκειµένου. Θα προσπαθήσουµε να δείξουµε πως η ιδέα που λανθάνει πίσω από τις σκέψεις αυτές είναι ότι η χρονική εµπειρία συνεισφέρει στη νοηµατοδοτούσα λειτουργία. Το 1972 µε το Time as a Dimension of Affects ο Χαρτοκόλλης επιχειρηµατολογεί υπέρ της ιδέας ότι το άγχος και η κατάθλιψη εξαρτώνται από τον προσανατολισµό του Εγώ στον χρόνο. Το άγχος σχετίζεται µε έναν κίνδυνο ο οποίος διαγράφεται στο µέλλον, ενώ η κατάθλιψη προκύπτει από έναν κίνδυνο που έχει επιβεβαιωθεί ως πραγµατικότητα. Ο βιωµένος χρόνος προκύπτει, εξάλλου, από την διαχείριση καταστάσεων αβοήθητου (helplessness) του βρέφους, από το αρχικό δηλαδή τραύµα και τις εµπειρίες απόγνωσης του βρέφους κατά τη ρυθµική κίνηση αύξησης της έντασης µε την εκδήλωση της ανάγκης. Το τραύµα συνιστά για τον λόγο αυτό οικουµενική συνθήκη που αφορά όλους τους ανθρώπους. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1

Με τη λογική αυτή, κατά την κρίσιµη στιγµή της διαχείρισης από το Εγώ της εσωτερικής και εξωτερικής πραγµατικότητας, µπορεί να παραχθούν διαταραχές της αίσθησης και της συναίσθησης του χρόνου, ένας τύπος των οποίων είναι η βίωση του χρόνου ως συνεχούς παρόντος. Αυτό συµβαίνει όταν το άτοµο δεν µπορεί να προβάλει τον εαυτό του στο παρελθόν ούτε στο µέλλον. Άλλες φορές κυριαρχεί ο προσανατολισµός του Εγώ στο παρελθόν, οπότε συνυπάρχει κατάθλιψη, ή αντίστοιχα στο µέλλον, µε κυρίαρχο το συναίσθηµα του άγχους. Το σηµαντικότερο για τον Χαρτοκόλλη είναι ότι τα συναισθήµατα χαρακτηρίζονται ως εµπειρίες από µια εγγενή διάσταση χρόνου (σ. 104), ότι, µε άλλα λόγια, η αίσθηση του χρόνου προσδίδει στο άγχος, την κατάθλιψη και την ανία, µια µοναδική βιωµατική ποιότητα. Κρατούµε τη σκέψη ότι η συναίσθηση του χρόνου προκύπτει από την επεξεργασία του βασικού αρχικού τραύµατος, το οποίο σχετίζεται µε την εµπειρία αβοήθητου του βρέφους. Το ερώτηµα που τίθεται αφορά το λόγο για τον οποίο τα συναισθήµατα προικίζονται εντός του ψυχισµού µε στοιχεία χρονικότητας, καθώς και τον µηχανισµό της ψυχικής αυτής διεργασίας. Το 1974, στο «Origins of Time A Reconstruction of the Ontogenetic Development of the Sense of Time Based on Object- Relations Theory», ο Χαρτοκόλλης επιστρέφει στη σύνδεση της αίσθησης του χρόνου µε τη διαδικασία της κάλυψης των αναγκών του βρέφους. Στο πλαίσιο αυτό αναδεικνύονται οι ψυχικές λειτουργίες της προσµονής (expectation) και της πρόβλεψης (anticipation), µε την προσµονή να εκφράζει µια ικανότητα για προβολή στο µέλλον, παρουσία του ερεθίσµατος, και την πρόβλεψη να εκπροσωπεί µια πιο εξελιγµένη λειτουργία, η οποία αποδίδει επίσης την έννοια της προβολής των επενδύσεων στο µέλλον, χωρίς όµως να συνεπικουρείται από την ύπαρξη του ερεθίσµατος στο άµεσο περιβάλλον. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2

Η ενεργοποίηση από το βρέφος της λειτουργίας της προσµονής το βοηθά όχι µόνο να αναπτύξει τη συναίσθηση του χρόνου αλλά και να µην κατακλύζεται από τις διεγέρσεις. Στην διαδικασία αυτή η συναίσθηση του χρόνου εµφανίζεται καταρχήν ως διάρκεια και, στη συνέχεια µόνο, ως προσµονή και προβολή στο µέλλον. Η διάρκεια σχετίζεται µε την επένδυση των αντιληπτικών δεδοµένων από τα συναισθήµατα, τα οποία ενέχουν εγγενώς, όπως είναι το συµπέρασµα της πρώτης εργασίας, στοιχεία χρονικότητας. Αν δεν επιτευχθεί µε τις κινήσεις αυτές έλεγχος των διεγέρσεων, το βρέφος παλινδροµεί σε ένα «κακό εαυτό-αντικείµενο», το οποίο δηµιουργεί αίσθηµα άχρονου, που είναι τραυµατικό. Με την αγχώδη και κοπιαστική αυτή διεργασία προσµονής δηµιουργείται στο βρέφος η έννοια της προοπτικής του µέλλοντος. Από τη στιγµή όµως που θα ικανοποιηθεί, το βρέφος δεν έχει πλέον ανάγκη να δοµεί τον χρόνο και µπορεί να εισέρχεται σε καταστάσεις ευχάριστης αχρονικότητας. Η προσµονή θεωρείται από τον Χαρτοκόλλη διάδοχος κατάσταση της ψευδαισθητικής ικανοποίησης της επιθυµίας. Η αντίληψη της διάρκειας, εξάλλου, γίνεται εφικτή από τη βίωση της µεταβολής που διαδέχεται την ικανοποίηση της ανάγκης. Αν η ικανοποίηση δεν επισυµβεί, και κατακλύσουν εξαιτίας αυτού οι διεγέρσεις τον ψυχισµό, η αίσθηση της διάρκειας χάνεται, όπως συµβαίνει στην περίπτωση της ικανοποίησης της επιθυµίας και της εξ αυτής απουσίας περαιτέρω µεταβολής. O Χαρτοκόλλης θέτει στη συνέχεια ως προϋπόθεση της συγκρότησης της αίσθησης του χρόνου τη δηµιουργία της σχέσης αντικειµένου και δεν την θεωρεί ουδέτερη λειτουργική διεκπεραίωση. Στο πλαίσιο αυτό η µονιµότητα αντικειµένου και εαυτού θεωρείται επίσης αναγκαία προϋπόθεση. Η συσχέτιση της συναίσθησης του χρόνου µε τη σχέση αντικειµένου γίνεται µέσω της υπόθεσης ότι το πρώτο Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3

συναίσθηµα το οποίο περιέχει ένα ελάχιστο στοιχείο µέλλοντος είναι το άγχος που εκλύεται τη στιγµή της συνειδητοποίησης από το βρέφος της µαταιότητας της ψευδαισθητικής ικανοποίησης της επιθυµίας. Η συνειδητοποίηση αυτή οδηγεί σε ταυτόχρονη δηµιουργία ανοιγµάτων προς το αντικείµενο. Αν η βίωση στο παρόν καταστάσεων στέρησης, καθώς και της προσµονής ότι θα υπάρξει ικανοποίηση, εξηγεί την αίσθηση του µέλλοντος, τίθεται ερώτηµα για τον τρόπο κατάκτησης της εµπειρίας του παρελθόντος. Ο Χαρτοκόλλης αναδεικνύει έναν µηχανισµό, ο οποίος εισάγει και οργανώνει την εµπειρία εντός της δοµής του χρόνου. Είναι η παραποµπή του Εγώ στο παρελθόν, µε σκοπό την ανεύρεση µιας άλλης εµπειρίας, η οποία θα νοηµατοδοτήσει την παρούσα και θα επιτρέψει στο Εγώ να στραφεί στο µέλλον. Το σηµαντικό εδώ είναι λοιπόν ότι η ενσωµάτωση του παρελθόντος και του µέλλοντος στις ψυχικές διαδικασίες συµµετέχει ενεργά στη νοηµατοδότηση της εµπειρίας. Η σκέψη αυτή παραπέµπει στην έννοια του µεθυστέρου (Φρόυντ,1896). Το 1975, στο «Time and Affect in Psychopathology» ο Χαρτοκόλλης εξετάζει τον τρόπο µε τον οποίο βιώνεται ο χρόνος στις διάφορες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις. Η εµπειρία του χρόνου συναρτάται και εδώ µε τη σχέση αντικειµένου, και οι διαταραχές της αίσθησης του χρόνου µε τις διαταραχές της σχέσης αυτής. Έτσι, αναφέρεται η εκδοχή της γνωστής µας επιβράδυνσης του χρόνου στην περίπτωση της κατάθλιψης, της επιτάχυνσής του στην περίπτωση της επιθετικότητας και, τέλος, της εκκένωσης ή ακινητοποίησής του στη σχιζοφρένεια. Ανάλογα είδη συµπεριφοράς παρατηρούνται και από την πλευρά του αντικειµένου το οποίο κατακερµατίζεται ή παύει να υπάρχει. Τον ίδιο δρόµο δε ακολουθεί και το συναίσθηµα. Το 1976 η µελέτη της βίωσης του χρόνου από τους ασθενείς οδηγεί µε το «On the Experience of Time and its Dynamics, with Special Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4

Reference to Affects» στην ιδέα της συνάρτησης της αίσθησης του χρόνου µε τις ενορµητικές διακινήσεις. Μια ενεργός ενορµητική ώση οδηγεί σε αίσθηση αργής ροής, ενώ η Υπερ-Εγωτική ώση ή η µειωµένη ενορµητική ένταση οδηγούν σε µια αίσθηση ταχείας κίνησης του χρόνου. Η αποεπένδυση του αντικειµένου και η ενορµητική ακινητοποίηση οδηγούν εξάλλου σε αίσθηµα ακινητοποίησης του χρόνου και διακοπής της ροής του. Με τους µηχανισµούς αυτούς η χρονικότητα ενσωµατώνεται τελικά ως µέρος της εικόνας εαυτού και των συναισθηµάτων. Η άποψη για την εγγενή παρουσία του χρόνου εντός των συναισθηµάτων τα οποία λειτουργούν, µε πρώτο το άγχος (Φρόυντ, 1926) ως σήµατα, πρέπει να εξετασθεί περισσότερο µε το ερώτηµα αν και ο χρόνος λειτουργεί επίσης, κατ αναλογίαν προς το συναίσθηµα, ως σήµα. Υπενθυµίζουµε ότι µια τέτοια πεποίθηση εµφανίζεται στην καθηµερινότητα ως κοινός τόπος, όταν λέµε ότι «το µέλλον θα δείξει» ή όταν υποστηρίζουµε ότι η σηµασία κάποιου γεγονότος φαίνεται στο µεθύστερο. Ανάλογο νόηµα έχει και η έκφραση «κατόπιν εορτής». Αν αυτό ισχύει, τίθεται ερώτηµα για τον µηχανισµό µε τον οποίο ο χρόνος αποκτά σηµασιοδοτική λειτουργία. Είδαµε ότι ο Χαρτοκόλλης έχει ήδη τοποθετηθεί σχετικά, κατά την επεξεργασία του ζητήµατος της δηµιουργίας της διάστασης του παρελθόντος, µε την ιδέα ότι µια εµπειρία νοηµατοδοτείται στο µεθύστερο, παραπεµπόµενη σε µια προηγούµενη εµπειρία. Μια άλλη διαδικασία νοηµατοδότησης στο ασυνείδητο που καλούµαστε να εξετάσουµε είναι η εργασία του ονείρου. Κατ αυτήν υπάρχει όπως είναι γνωστό µετατροπή της αναπαράστασης του χρόνου σε αναπαράσταση χώρου. Ο Χαρτοκόλλης προχωρεί τον προβληµατισµό επ αυτού µε την εργασία του 1980 «Time and the Dream», όπου εξετάζει τις συνδέσεις του χρόνου µε το όνειρο. Τον απασχολεί η συνάφεια µεταξύ χρόνου και Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5

χώρου στο όνειρο και αναφέρει παραδείγµατα ονείρων στον Φρόυντ (1900), στα οποία ο χρόνος απεικονίζεται ως χώρος. Παράδειγµα, µια ανθρώπινη µορφή που φαίνεται µικροσκοπική και µακρινή, µπορεί στις λανθάνουσες σκέψεις του ονείρου να τοποθετείται στο µακρινό παρελθόν. Εξάλλου, ο Χαρτοκόλλης κάνοντας αναφορά στα πρακτικά της Βιεννέζικης Ψυχαναλυτικής Εταιρείας παραπέµπεται σε µια µεταφορική εικόνα του ψυχισµού ως συστήµατος, και ταυτοχρόνως ως χώρου. Στα συγκεκριµένα πρακτικά ο Φρόυντ (1976, σ. 308) φέρεται να υποστηρίζει ότι το λανθάνον περιεχόµενο του ονείρου ανήκει σε ένα σύστηµα, εντός του οποίου το στοιχείο του χρόνου δεν παίζει ρόλο και αντίθετα εµφανίζει κάτι που µοιάζει µε ό,τι αποκαλούµε, όταν αναφερόµαστε σε αντικείµενα, χωρικότητα. Θα δούµε τι συνεπάγεται αυτό. Στο πλαίσιο αυτό και στη συνέχεια των περί αχρονικότητας του ασυνειδήτου απόψεων του Φρόυντ ο Χαρτοκόλλης υποστηρίζει (1980, σ. 862) ότι η ιδέα της αχρονικότητας αναφέρεται πάνω από όλα στο γεγονός ότι τα περιεχόµενα του ασυνειδήτου και του ονείρου έλκουν την καταγωγή από το µακρινό παρελθόν, εκπροσωπώντας παιδικές επιθυµίες και συγκρούσεις, οι οποίες, παρά το πέρασµα του χρόνου, δεν έχουν χάσει τίποτε από την ελκυστικότητα και την έντασή τους. Θεωρούµε ότι εκείνο που ο Χαρτοκόλλης επισηµαίνει εδώ είναι ότι αυτό που ονοµάζουµε αχρονικότητα είναι στην πραγµατικότητα µια συγχρονικότητα των ψυχικών υλικών. Τι εννοούµε µε τον όρο αυτό; Εννοούµε ότι εγγραφές από εντυπώσεις στο παρόν είναι το ίδιο έντονες, τονισµένες και λειτουργικές µε µνηµονικά ίχνη από το µακρινό παρελθόν. Μια ενδιαφέρουσα καταγραφή της συγχρονικότητας ανευρίσκεται στο Αναζητώντας τον χαµένο χρόνο του Προυστ που θα σχολιάσουµε πιο κάτω. Μια άλλη συναφής άποψη υπάρχει στο έργο του Green (2000) για τον χρόνο στο ασυνείδητο, τον οποίο περιγράφει Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6

διασπασµένο σε πολλαπλά θραύσµατα (éclaté). Στο σηµείο αυτό προκύπτει το ζήτηµα των ποικίλων ασυνείδητων εκφάνσεων της χρονικότητας, οι οποίες µπορεί να µας δώσουν απαντήσεις για την ουσία της εµπειρίας του χρόνου. Μια λοιπόν πτυχή της χρονικότητας στο ασυνείδητο είναι η συγχρονικότητα, όπως αναδεικνύεται από τον Φρόυντ στο άρθρο «Αναµνηµόνευση, επανάληψη και ψυχική επεξεργασία» 1 (1914, σ. 148) στο οποίο σχετικά µε την ανάµνηση-οθόνη, γράφει: «Το να ξεχνά κανείς περιορίζεται ακόµη περισσότερο όταν αξιολογούµε στην αληθινή τους αξία τις αναµνήσεις-οθόνη, η παρουσία των οποίων είναι τόσο γενικευµένη. Σε ορισµένες περιπτώσεις είχα την εντύπωση ότι η γνωστή σε όλους µας παιδική αµνησία, η οποία είναι τόσο σηµαντική από θεωρητική άποψη, ακυρώνεται ολοκληρωτικά από τις αναµνήσεις-οθόνη. Όχι µόνο µερικά αλλά όλα, όσα είναι θεµελιώδη από την εποχή της παιδικής ηλικίας, συγκρατούνται εντός των αναµνήσεων αυτών». Η ανάµνηση οθόνη είναι αναµφισβήτητα ένα πεδίο συγχρονικότητας αφού ενυπάρχουν εκεί µνηµονικά στοιχεία από ποικίλες περιστάσεις της εµπειρίας. Στο ίδιο κείµενο (1914, σ. 149) ο Φρόυντ αναφέρεται στην τύχη των ενδοψυχικών εκείνων σχηµατισµών φαντασιώσεων, συνδέσεων της σκέψης, αναφορικών διαδικασιών και συγκινησιακών ώσεων οι οποίοι δεν φθάνουν ποτέ στη συνείδηση και είναι µε την έννοια αυτή «καθαρά εσωτερικές πράξεις», οι οποίες αντιδιαστέλλονται προς τις εξωτερικές εντυπώσεις και εµπειρίες. Αυτοί λοιπόν οι σχηµατισµοί διαθέτουν µια ιδιόρρυθµη χρονικότητα, αφού µπορεί κανείς, σύµφωνα µε τον Φρόυντ, να τους θυµηθεί, υπό µια αίρεση όµως, ότι δεν θα τους είχε στην πραγµατικότητα ποτέ ξεχάσει, αφού δεν θα είχαν ποτέ υποπέσει στην αντίληψή του και δεν θα είχαν γίνει ποτέ συνειδητοί. Θεωρούµε ότι η 1 SE XII. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7

εκδοχή αυτή της ασυνείδητης µνήµης και αναµνηµόνευσης µπορεί να θεωρηθεί αχρονική. Κατανοούµε ότι το λεπτό σηµείο εδώ είναι ότι σηµασία δεν έχει πότε συνέβησαν οι συγκεκριµένες ψυχικές πράξεις, αλλά ποια θέση καταλαµβάνουν στο εσωτερικό του ψυχικού συστήµατος. Είναι µια σκέψη που µας φέρνει κοντά σε εκείνη των Πρακτικών της Βιεννέζικης Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (1976), που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Η συγκεκριµένη αχρονικότητα οδηγεί, κατά βάθος, σε µια συγχρονική έκφραση των ψυχικών παραγώγων. Η έννοια της συγχρονικότητας µπορεί, όπως είπαµε ήδη, να εφαρµοσθεί και στις ειδικές εµπειρίες αναµνηµόνευσης (réminiscence) που περιγράφει ο Προυστ, ο ήρωας του οποίου είναι συγκλονισµένος από την ικανότητα της συνείδησης να ανακαλεί εδώ και τώρα, µε εντυπωσιακή ακρίβεια και χαρακτηριστική ζωηρότητα των αισθητηριακών δεδοµένων, µακρινές εµπειρίες του παρελθόντος. Έναυσµα για αυτή την «ολική επαναφορά» είναι ουδέτερες σχετικά εµπειρίες του παρόντος, οι οποίες έχουν για κάποιο λόγο τη δύναµη να ανοίγουν τις θύρες της συγχρονικότητας, δείχνοντας εκεί στο βάθος, και ανασύροντας µνηµονικά ίχνη, προσλαµβάνουσες και εµπειρίες, τα οποία επιλέγονται στη βάση µιας συνειρµικής συνάφειας µε την εµπειρία του παρόντος. Οι συνειρµικές αυτές συνδέσεις διατρέχονται από εξαιρετικά ισχυρές συναισθηµατικές διακινήσεις, ούτως ώστε οι ανακλήσεις να γίνονται σε ένα πλαίσιο συναισθηµατικού συγκλονισµού και τα ανακαλούµενα υλικά να περιέχουν αισθητηριακά δεδοµένα εξίσου έντονα µε τα συναισθήµατα, µε το σύνολο της εµπειρίας να χαρακτηρίζεται από µια ανεξάντλητη σχεδόν ανάδειξη και επένδυση της λεπτοµέρειας. Η τελευταία πληροί µια ειδική λειτουργία, η οποία συνοψίζεται στον συνειρµικό ρόλο της λεπτοµέρειας, ότι δηλαδή καθεµία από αυτές αποτελεί άνοιγµα σε πολλές συνειρµικές αλληλουχίες και στην εξ αυτών διατύπωση και εµπλουτισµό του νοήµατος. Η λεπτοµέρεια δρα Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 8

λοιπόν ως δίαυλος νοήµατος. Ο Προυστ θεωρεί, στο Le temps retrouvé II (σ. 19), ότι οι εµπειρίες αυτές οι οποίες δεν διαρκούν πολύ, εκπτύσσονται εκτός χρόνου, καθώς φέρνουν σε αλληλεπίδραση υλικά από διαφορετικά χρονικά ορόσηµα. Το παρελθόν δίπλα στο παρόν και το µέλλον. Εδώ ο Προύστ θέτει ερώτηµα για την σκοπιµότητα µιας τέτοιας ψυχικής κίνησης και διατυπώνει µια υπόθεση. Μέσω της λειτουργίας αυτής οι ανακαλούµενες σκηνές, γράφει (όπ. π., σ. 30), αποκτούν τη δυνατότητα να εγκολπώνονται νέες αλήθειες υπό µορφήν νέων σκέψεων τις οποίες µεταφέρουν οι αναµνήσεις και που το υποκείµενο µπαίνει στη διαδικασία να αποκρυπτογραφήσει. Η λειτουργία των αναµνηµονεύσεων αυτών µοιάζει συνεπώς να είναι για τον συγγραφέα σχετική µε µια νέα νοηµατοδότηση των υλικών της µνήµης. Φαινόµενα αυτού του τύπου έχουν ενδιαφέρον επειδή εµφανίζονται και στη µεταβίβαση, ως «νησίδες αληθινής ζωής», όπως αναφέρει ο Φρόυντ (1914, σ. 149). Μια άλλη µορφή χρονικότητας είναι, κατά τον Φρόυντ, εκείνη της πρώτης παιδικής ηλικίας (Φρόυντ, όπ. π., σ. 149), κατά την οποία τα ψυχικά γεγονότα δεν γίνονται κατανοητά όταν συµβαίνουν, αλλά σε δεύτερο χρόνο, εµφανιζόµενα στα όνειρα ή σε παραδροµές. Ο ασθενής, αντί να τα θυµηθεί, είτε τα ονειρεύεται, είτε τα κάνει πράξεις, είτε τα επαναλαµβάνει. Η επανάληψη είναι ένα σηµαντικό στοιχείο της χρονικότητας. Από τη µια δηµιουργεί έναν ρυθµό ο οποίος γεννά βιώµατα χρόνου, ενώ από την άλλη, στην περίπτωση που οδηγεί στο ταυτόσηµο, στην αέναη επιστροφή του ίδιου, ο χρόνος εκκενώνεται και καταργείται. Μοιάζει σαν η επανάληψη του ταυτόσηµου είναι µια έκφραση άχρονου στο επίπεδο της συνείδησης. Επιστρέφουµε τώρα στο είδος χρονικότητας που είχε διαπιστώσει ο Φρόυντ και στην οποία στέκεται και ο Χαρτοκόλλης (1980), τη µετατροπή στο ασυνείδητο του χρόνου σε χώρο. Είπαµε ήδη ότι η πραγµατικότητα αυτή αποδίδει σηµασία στη θέση των ψυχικών πράξεων Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 9

εντός του ψυχικού συστήµατος, και όχι στον χρόνο επέλευσής τους. Θα προσπαθήσουµε να κατανοήσουµε αυτήν την τοποθέτηση περισσότερο. Ας πούµε καταρχήν ότι η θέση των ψυχικών πράξεων στον ψυχικό χώρο θα πρέπει να συναρτάται και µε την τοποθέτησή τους στον χρόνο. Η πρώτη σκέψη που µπορεί να κάνει κανείς σχετικά µε την µετατροπή του χρόνου στο ασυνείδητο σε χώρο είναι ότι ο χρόνος και ο χώρος έχουν µεταξύ τους µια ειδική συνάφεια. Εξάλλου, καθώς στο εµφανές περιεχόµενο του ονείρου όλα τα υλικά παίρνουν εικονογραφική και γλωσσική µορφή, δεν µπορεί να µη συµβεί το ίδιο και µε τις χρονικές έννοιες. Η χωρική απόδοση του χρόνου ίσως να έχει λοιπόν να κάνει µε το γεγονός της πρωταρχικότητας της εικονογραφικής απόδοσης των σκέψεων του ονείρου, όπου οι χωρικές αποδόσεις κυριαρχούν. Η σκέψη διοχετεύεται και ενσωµατώνεται σε σκηνές. Εκτός αυτού όµως, χωρικές ιδιότητες αποδίδονται και στο σύστηµα των συνειρµών. Ένα παράδειγµα υπάρχει στο Σχεδίασµα (1896, σ. 354), όπου, για να σκεφθεί την περίπτωση της Έµµα, για να συνδέσει δηλαδή και να νοηµατοδοτήσει τα δεδοµένα, ο Φρόυντ διαµορφώνει ένα σχήµα. Υπενθυµίζουµε τα βασικά στοιχεία της περίπτωσης: Η Έµµα, στην αρχή της εφηβείας και µετά από ένα ανώδυνο περιστατικό σε ένα κατάστηµα, όπου δύο νέοι πωλητές την κοιτάζουν και γελούν, αναπτύσσει µια φοβία και αδυνατεί να πηγαίνει µόνη της στην αγορά. Σε µικρότερη ηλικία είχε υποστεί σε ένα παντοπωλείο σεξουαλική παρενόχληση από τον ιδιοκτήτη του καταστήµατος. Στο σχήµα του Φρόυντ, τα περιστατικά τοποθετούνται σε τρεις διαφορετικές χρονικές στιγµές: παρόν της φοβίας, πρόσφατο παρελθόν της σκηνής των πωλητών και της γένεσης της φοβίας, παλαιό παρελθόν της σεξουαλικής κακοποίησης. Οι στιγµές αυτές συνυπάρχουν στο ίδιο επίπεδο µε τις σκέψεις, ως εάν χρονικές στιγµές και σκέψεις να είναι στο πεδίο αυτό οµοειδείς οντότητες. Παραπέµπουµε τον αναγνώστη στο Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 10

σχετικό χωρίο και παραθέτουµε το σχήµα (Σχήµα 1) που προτείνει ο Φρόυντ. Σχήµα (1) Υπάρχει εδώ ένα πλέγµα συνειρµών οι οποίοι διεγείρονται στη φοβία µε συγχρονικό τρόπο, ενώ η παραγωγή τους τοποθετείται στις τρεις διαφορετικές χρονικές στιγµές που αναφέραµε. Εµπεριέχεται στο σχήµα και στη συγχρονικότητα που αυτό εκφράζει, µια καταγραφή της ανέλιξης του χρόνου από αριστερά προς τα δεξιά και από κάτω προς τα επάνω. Αριστερά έχουµε το σχετικά πρόσφατο παρελθόν (Shopassistants) όπου οργανώθηκε η φοβία, και δεξιά (Being alone, Shop, Flight) το παρόν της φοβίας. Κάτω (Assault) έχουµε το µακρινό παρελθόν, τη στιγµή της σεξουαλικής αποπλάνησης ένα γεγονός το οποίο το υποκείµενο δεν ήταν σε θέση τότε να κατανοήσει και είχε παραµερίσει, το οποίο κατέστη τραυµατικό σε δεύτερο χρόνο, µε την έλευση της εφηβείας, οπότε και απωθήθηκε. Στο επάνω µέρος του σχεδίου διακρίνονται τα αποτελέσµατα του τραύµατος αυτού, τα οποία υποστασιοποιούνται στην οργάνωση της φοβίας. Τα δεδοµένα αυτά αποτυπώνονται σε µια επιφάνεια, ορισµένα από τα στοιχεία της οποίας είναι συµβολικά ισοδύναµα. Συγκεκριµένα, παρατηρούµε ότι οι λέξεις «γέλιο» και «ρούχα» είναι τα στοιχεία τα Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 11

οποία υποστηρίζουν τη λειτουργία του συνειρµικού δικτύου, είναι οι συµβολικές γέφυρες που συνδέουν τα γεγονότα µεταξύ τους, οργανώνοντας ταυτοχρόνως την επιφάνεια, εντός της οποίας συναρτώνται συµβολικά ισοδύναµα και χρονικά ορόσηµα. Η διάρθρωση χρονικών αναφορών και συµβολικών στικτικών παρουσιών (λέξεις) σκοπό έχει να «αποσπάσει» από το υλικό το νόηµά του, το νόηµα δηλαδή της φοβίας. Φαίνεται λοιπόν ότι η αλληλεπίδραση των γεγονότων του περιστατικού µε τους πωλητές κατά τη σύσταση της φοβίας στο εγγύς παρελθόν και της σεξουαλικής αποπλάνησης στο παντοπωλείο στο µακρινό παρελθόν και η επίδρασή τους επί του ψυχισµού για τη δηµιουργία της φοβίας εξαρτάται σε σηµαντικό βαθµό από τη χρονική στιγµή κατά την οποία συνέβησαν, µε τον χρόνο εδώ να δρα ως ρυθµιστής των ιδιοτήτων των αναµνήσεων, ως ρυθµιστής δηλαδή του νοήµατός τους και της συµβολικής τους δράσης, Εξάλλου, η αλληλεπίδραση των δύο γεγονότων -παλαιό και νέο τραύµα- καθορίζεται από τις συµβολικές τους οµοιότητες. Με τη λογική αυτή η αποπλάνηση της Έµµα θα είχε διαφορετικές επιπτώσεις αν είχε συµβεί σε άλλη στιγµή της ζωής της, δηλαδή µετά την εφηβεία. Διαφορετικές επιπτώσεις θα είχαν και τα γεγονότα στο εµπορικό κατάστηµα που οδήγησαν στη φοβία, αν περιείχαν διαφορετικούς συµβολικούς συντελεστές, οι οποίοι δεν θα οδηγούσαν συνειρµικά στη σηµασιολογική ταυτοποίηση των γεγονότων αυτών. Η συγκεκριµένη τοποθέτησή τους στον χρόνο και η συµβολική τους συνάφεια διαµορφώνουν λοιπόν από κοινού τις µεταξύ τους συσχετίσεις, µε το βάρος των δύο συντελεστών, του χρονικού και του συµβολικού συντελεστή των λέξεων, να είναι ισοδύναµο. Επισηµαίνουµε την πολυπλοκότητα του µεθυστέρου που αναδεικνύεται µε αυτές τις σκέψεις. Το παλαιότερο γεγονός της αποπλάνησης αποκτά το νόηµά του και καθίσταται τραυµατικό υπό τις Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 12

νέες συνθήκες της εφηβείας. Επίσης, τα τραυµατικά γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος παίρνουν το νόηµά τους και αποκτούν την συγκεκριµένη παθογόνο ικανότητά τους από τη συσχέτισή τους µε το τραύµα της αποπλάνησης. Το µεθύστερο, δηλαδή η νοηµατοδότηση των ψυχικών γεγονότων στη βάση της συσχέτισής τους µε άλλα, και συγκεκριµένα µε γεγονότα του παρελθόντος, συνοδεύεται από ένα οµοειδές και συµµετρικό φαινόµενο του επικαθορισµού του παρελθόντος (τραύµα αποπλάνησης) από το παρόν (εφηβεία, περιστατικό στο κατάστηµα). Στην περίπτωση αυτή ένα στοιχείο του ενεστώτος της παιδικής εµπειρίας είναι διαµορφωµένο έτσι ώστε να επικαθορίζεται από το µέλλον. 2 Η ανωτέρω διαπλοκή της χρονικότητας µε την νοηµατοδότηση αποτελεί κεντρικής σηµασίας έκφανση της εγγενούς δυναµικής του ψυχισµού, ο οποίος λειτουργεί ως σύστηµα που συµπεριέχει τις διαστάσεις αυτές. Όµως για ποιο λόγο συµβαίνουν αυτά, ποιο είναι το ζητούµενο; Έχουµε ήδη δώσει µια απάντηση όπως την διατυπώνει ο Προύστ σχετικά µε τις δικές του εµπειρίες αναµνηµόνευσης. Η υπόθεσή µας είναι ότι όπως στον Προύστ έτσι και στην περίπτωση της Έµµα, καθίσταται δυνατόν διά του τρόπου αυτού να εισέλθει στον ψυχικό µεταβολισµό ένα νέο νόηµα. Στην περίπτωση της Έµµα είναι το νόηµα της αποπλάνησης, το οποίο, µετά την έλευση της εφηβείας αναζητούσε έκφραση και επεξεργασία µε σκοπό την κατανόηση. Παράλληλα, διαµορφώνεται και το νόηµα της συνάντησης µε τους πωλητές που είχε αναστατώσει την ασθενή στο πρόσφατο παρελθόν, ένα νόηµα που συσχετίζεται µε τις νέες δυνατότητες της εφηβείας. Κατά τρόπο ανάλογο και η αλήθεια που διακρίνει ο Προυστ µέσα στις δικές του εµπειρίες αναµνηµόνευσης συνιστά ψυχική κίνηση ίδιας υφής, µια αναδιατύπωση δηλαδή ή µια εκ νέου διατύπωση του νοήµατος. 2 Εδώ θα ταίριαζε η φράση του Bion A memoir of the future. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 13

Ο Χαρτοκόλλης παρουσιάζει υπό το ίδιο πρίσµα την περίπτωση µιας αναλυοµένης η οποία δεν µπορεί να αντιληφθεί τα συναισθήµατα που της προκαλεί ένα όνειρο, παρά µόνο στο µεθύστερο: ο χρόνος που διαρρέει από τη βίωση του ονείρου, της επιτρέπει να αποδώσει στις σκηνές του ονείρου το νόηµά τους. Ο χρόνος µετατρέπεται λοιπόν εντός του ψυχισµού, όπως το συναίσθηµα ή οι λέξεις, σε πρόσηµο, το οποίο συµβάλλει στον καθορισµό του νοήµατος µιας συγκεκριµένης ψυχικής κατάστασης του υποκειµένου, προς γνώσιν του Εγώ. Ίσως να είναι µε τον τρόπο αυτό που λειτουργεί και ως συνιστώσα του αναλυτικού πλαισίου (Hartocollis, 2003). Βιβλιογραφία Freud, S. (1914). Remembering, Repeating and Working-Through. SE XII, 145-156. Freud, S. (1896). Project for a Scientific Psychology. SE I (1950) 281-391. Green A. (2000): Le temps éclaté. Paris, Les éditions de minuit. Hartocollis, P. (1972). Time as a Dimension of Affects. J. Amer. Psychoanal. Assn., 20:92-108 Hartocollis, P. (1974). Origins of Time-A Reconstruction of the Ontogenetic Development of the Sense of Time Based on Object- Relations Theory. Psychoanal Q., 43:243-261 το 1974. Hartocollis, P. (1975). Time and Affect in Psychopathology. J. Amer. Psychoanal. Assn., 23:383-395. Hartocollis, P. (1975). The Present of Things Future-Explorations of Time in Human Experience: By Thomas J. Cottle and Steven L. Klineberg. New York: The FREE Press, 1974. 290 pp.. Psychoanal Q., 44:484-487. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 14

Hartocollis, P. (1976). On the Experience of Time and its Dynamics, with Special Reference to Affects. J. Amer. Psychoanal. Assn., 24:363-375. Hartocollis, P. (1978). Time and Affects in Borderline Disorders. Int. J. Psycho-Anal., 59:157-163. Hartocollis, P. (1980). Time and the Dream. J. Amer. Psychoanal. Assn., 28:861-877. Hartocollis, P. (2003). Time and the Psychoanalytic Situation. Psychoanal Q., 72:939-957. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 15

Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 16