ECONOMIST CONFERENCES ΟΜΙΛΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΕΠΑΝΙΔΗ PARTNER MCKINSEY & COMPANY The 17 th Roundtable with the Government of Greece EUROPE UNBOUND OVERCOMING STAGNATION: RE-IGNITING GREECE S POTENTIAL ΤΡΙΤΗ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013
ECONOMIST CONFERENCES ΟΜΙΛΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΕΠΑΝΙΔΗ PARTNER MCKINSEY & COMPANY The 17 th Roundtable with the Government of Greece EUROPE UNBOUND OVERCOMING STAGNATION: RE-IGNITING GREECE S POTENTIAL ΤΡΙΤΗ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013 Ευχαριστώ πάρα πολύ για την ευκαιρία που μου δώσατε να σας μιλήσω και καλή σας ημέρα. Βγαίνοντας από τη στασιμότητα, αυτός είναι ο δεύτερος τίτλος του συγκεκριμένου συνεδρίου κι έχει να κάνει και με την ομιλία μου. Η πτώση λοιπόν στις ιδιωτικές επενδύσεις από το 2007 μέχρι το 2011 σε όλη την Ευρώπη ήταν μεγαλύτερη από οποιαδήποτε άλλη πτώση σε απόλυτους όρους και συνδυάστηκε από πτώση του ΑΕΠ κατά την ίδια περίοδο. Χρειάστηκαν πέντε χρόνια για τις προηγούμενες οικονομίες να επανακάμψουν και παρόλα αυτά οι 27 οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήδη έχουν καθυστερήσει και σε αυτό το δύσκολο πεδίο η Ελλάδα πρέπει να επιτύχει μία άνοδο των επενδύσεων τα επόμενα χρόνια, καθώς γίνεται όλο και πιο προφανές ότι οι ιδιωτικές επενδύσεις είναι η μόνη βιώσιμη λύση με μακροπρόθεσμη προοπτική.
Να σας μιλήσω για κάποια δεδομένα πριν γι αυτές τις προκλήσεις και τέσσερα βασικά στοιχεία. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία είναι τα εξής: Πρώτον η κρίση στην Ελλάδα και η στασιμότητα που αντιμετωπίζεται και σε άλλα σημεία στην Ευρώπη συνδυάζεται με μία σχεδόν κατάρρευση των ιδιωτικών επενδύσεων τα προηγούμενα χρόνια. Ας δούμε λίγο την κατάσταση στην Ευρώπη. Η πτώση στις ιδιωτικές επενδύσεις μεταξύ του 2007 και του 2011 είναι πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων, το οποίο ξεπερνάει κατά πολύ βεβαίως την πτώση του ΑΕΠ και από αυτά τα 150 δισεκατομμύρια της πτώσης των ιδιωτικών επενδύσεων εντοπίστηκε στην Ελλάδα στην Ιρλανδία στην Ιταλία στην Πορτογαλία και στην Ισπανία, οι οποίες ήταν και οι χώρες οι οποίες έζησαν τη μεγάλη πτώση κυρίως στις τιμές των ακινήτων κατά τις απαρχές της κρίσης. Η περίπτωση της Ελλάδας λοιπόν. Βλέπουμε ότι υπάρχει κάτι παρεμφερές, αλλά και κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σε επίπεδο ποιοτικό σε σχέση με τη μείωση των ιδιωτικών επενδύσεων. Αυτό που λέμε έλλειμμα επενδύσεων, δηλαδή η πτώση των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων το 2007-2011 ισοδυναμεί σχεδόν σε απόλυτους όρους, δηλαδή περίπου 30 δις ευρώ, με την πτώση του ελληνικού ΑΕΠ κατά την ίδια περίοδο. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι η συνδυασμένη πτώση στην κατανάλωση δημόσια και ιδιωτική, η οποία συνολικά έφτασε τα 30 δισεκατομμύρια, αντισταθμίστηκε από αντίστοιχη μείωση στις εισαγωγές, δηλαδή υπήρξε μία τρύπα στις επενδύσεις και το μόνο ουσιαστικό βάρος που κρατούσε και τραβούσε προς τα κάτω το ΑΕΠ για τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Η μείωση των 30 δισεκατομμυρίων στις επενδύσεις ήταν, χωρίς να μας προκαλεί έκπληξη, κάτι που οφειλόταν στην πτώση της οικοδομής και στο σημαντικό αποπληθωρισμό των τιμών των ακινήτων. Περίπου 70% αυτής της πτώσης των ιδιωτικών επενδύσεων οφείλεται στην πτώση της οικοδομής, όμως αν δείτε αυτή τη λίστα δεξιά βλέπετε και διάφορους τομείς όπως υγεία, εκπαίδευση, δημόσια διοίκηση, άμυνα, μεταφορές, αυτοί είναι τομείς οι οποίοι είτε άμεσα είτε έμμεσα επωφελήθηκαν στο παρελθόν από την παρουσία του κράτους ως βασικού επενδυτή. Αυτό δίνει μια πολύ σημαντική εικόνα. 2
Η πρόκληση λοιπόν των επενδύσεων στην Ελλάδα δεν έχει να κάνει μόνο με το μέγεθος, έχει να κάνει με τη φύση των επενδύσεων και με την πηγή την προέλευση των κονδυλίων. Πριν όμως τα ρίξουμε όλα στην κρίση αποδεικνύεται ότι η Ελλάδα είχε ένα μακροχρόνιο και μεγάλο έλλειμμα στις επενδύσεις ήδη πολλά χρόνια πριν την κρίση. Σε αυτή την περίπτωση αυτό έχει να κάνει με το κεφαλικό απόθεμα που επενδυόταν στις ελληνικές επιχειρήσεις σε σχέση με το ισοδύναμο κεφαλικό απόθεμα που επενδυόταν σε άλλες ισοδύναμες οικονομίες. Ένας τρόπος για να κάνουμε αυτή τη σύγκριση είναι να ρίξουμε μια ματιά στο κεφαλικό απόθεμα ανά εργάτη σε σχέση με το μέγεθος της κάθε οικονομίας. Βλέποντας τα δεδομένα πριν την αγορά 2007 και συγκρίνοντας την Ελλάδα με την Ιταλία και την Ισπανία σε αυτό το μετρικό σύστημα, δυο μεγαλύτερες οικονομίες αλλά ανταγωνιζόμενες με την Ελλάδα σε κάποιους τομείς, βλέπουμε ένα τεράστιο κενό στο κεφαλαιουχικό απόθεμα ανά εργαζόμενο σε όλους τους τομείς. Βεβαίως αυτό συσσωρεύτηκε σε πολλά χρόνια και δεν έχει να κάνει με τις δυσκολίες της τρέχουσας κρίσης που υφιστάμεθα. Μόνο και μόνο αν δείτε πάνω στην κορυφή τη γεωργία, θα έπρεπε η Ελλάδα να ανταγωνίζεται την Ισπανία και την Ιταλία. Το κεφαλαιουχικό απόθεμα ανά εργάτη είναι ένα τρίτο αυτού της Ιταλίας και της Ισπανίας. Αν αυτό το πολλαπλασιάσουμε, αυτό το κενό, με τους 750 χιλιάδες αγρότες σε όλη την Ελλάδα, έχουμε ένα κενό 570 δισεκατομμυρίων ευρώ στις επενδύσεις στον αγροτικό τομέα. Αν προσθέσουμε όλα αυτά τα κενά σε όλους τους τομείς, με την εξαίρεση της κτηματαγοράς που πάντα αυτό επηρεάζεται από τις τιμές των ακινήτων, παρά από την πραγματική παραγωγή, καταλήγουμε αν κάνουμε όλη αυτή την προσθήκη σε περίπου ένα έλλειμμα 240 δισεκατομμυρίων ευρώ ως προς το έλλειμμα επενδύσεων, το οποίο ισοδυναμεί με το ΑΕΠ της Ελλάδος. Αν λίγο πάρουμε αυτά τα δεδομένα και τα περάσουμε σε μορφή φούσκας, βλέπουμε την Ελλάδα πάνω δεξιά σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες σε αυτό το γράφημα, όπου η Ελλάδα έχει την κορυφαία θέση στο σχετικό κενό στο σχετικό έλλειμμα πριν την κρίση ως προς το κεφαλαιουχικό απόθεμα προς εργάτη, μαζί με την Πολωνία η οποία 3
είναι πάνω αριστερά, η οποία ωστόσο είναι η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 στην οποία υπήρχε αύξηση του αποθέματος μεταξύ του 2007-2011. Όσον αφορά την πτώση των ιδιωτικών επενδύσεων σε αυτή την περίοδο στον οριζόντιο άξονα, βλέπουμε ότι η μόνη χώρα που τα πήγε χειρότερα από την Ελλάδα ήταν η Ιρλανδία, η οποία έπεσε από ένα πολύ υψηλό επίπεδο το 2007. Το συμπέρασμα για την Ελλάδα είναι ότι θα πρέπει να μετακινηθούμε με αποφασιστικό τρόπο προς τα αριστερά και προς τα κάτω στο γράφημα αυτό, πριν να συζητήσουμε για κάποια ουσιαστική ανάκαμψη. Και τώρα τα καλά νέα. Ακόμα κι αν το επενδυτικό αυτό χάσμα που πρέπει να κλείσει είναι δύσκολο, ακόμα και αν ο απαιτούμενος κύκλος εργασιών στις επενδύσεις ισοδυναμεί με ένα άλλο παγκόσμιο ρεκόρ που θα κάνει η Ελλάδα, όπως το παγκόσμιο ρεκόρ που πέτυχε με τη δημοσιονομική προσαρμογή του 2009-2011, μπορεί να γίνει. Άλλωστε η Ελλάδα δεν έχει άλλη εναλλακτική, διότι όλες οι άλλες κινητήριες δυνάμεις του ΑΕΠ βρίσκονται σε έναν συγκεκριμένο περιορισμό. Να αποτυπώσουμε λίγο αυτό το τελευταίο που ειπώθηκε, αλλά ας ρίξουμε μια ματιά στην κλίμακα, στη σκάλα που πρέπει να ανέβει η Ελλάδα από το σημείο που βρίσκεται σήμερα, στο σημείο που το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο λέει ότι πρέπει να φτάσει. Το πρώτο σημείο έχει να κάνει με την ιδιωτική κατανάλωση, όπου αυτό θα πέσει λιγάκι, διότι υπάρχουν πάρα πολλοί άνεργοι, μεγάλη πίεση στα διαθέσιμα εισοδήματα των νοικοκυριών, τεράστια απομόχλευση η οποία πρέπει να επέλθει στους ισολογισμούς των τραπεζών. Άρα ειδικά στην καταναλωτική χρηματοδότηση καταλαβαίνουμε ότι αυτό δεν πρόκειται να συμβάλλει θετικά. Το δεύτερο βήμα έχει να κάνει με τις κυβερνητικές τις κρατικές δαπάνες θα λέγαμε. Κι εδώ θα υπάρχει μια μικρή πτώση, υπάρχουν πολλές προβλέψεις για περικοπές δαπανών στο μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα και συμφωνία μεταξύ της Κυβέρνησης και της τρόικας. Το τρίτο, που εδώ είναι λίγο πιο δύσκολο να το προβλέψουμε, έχει να κάνει με τις κρατικές επενδύσεις. Μπορεί να ανέβει λιγάκι, μπορεί να πέσει λίγο, σε κάθε περίπτωση θεωρούμε ότι θα είναι οριακή η πρόβλεψη, 4
διότι αυτή η σωρευτική δυνατότητα του κράτους να λειτουργήσει ως βασικός επενδυτής τα επόμενα χρόνια θα διαφέρει λιγάκι σε σχέση με το πώς ήταν στο παρελθόν. Θα έχουμε σημαντική αύξηση των καθαρών εξαγωγών κι αυτό θα είναι το αποτέλεσμα της βοήθειας κι αυτό θα έχει να κάνει κυρίως με τη μείωση των εισαγωγών κι όχι με την προώθηση και τον εξορθολογισμό των εισαγωγών αλλά κυρίως με τη μείωση των δαπανών εσωτερικά και τη μείωση των εισαγωγών λόγω της μείωσης του ΑΕΠ. Και υπάρχει και ένα μεγάλο ερωτηματικό. Οι ιδιωτικές επενδύσεις και αυτό θα είναι το πιο σημαντικό βήμα προς τα πάνω, μάλιστα προκειμένου να φτάσουμε τα επίπεδα που προβλέπει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ως συνολική παραγωγή, output, οι ιδιωτικές επενδύσεις πρέπει να ξεπεράσουν κατά πολύ όπως αντίστοιχα πρέπει και το ΑΕΠ να ανέβει, δηλαδή πρέπει να ξεπεράσουμε αντίστοιχα τις προβλέψεις για την αύξηση του ΑΕΠ μέχρι το 2017. Θεωρούμε ότι αυτό είναι εφικτό. Αυτό που ελπίζουμε να δούμε όσον αφορά την εξέλιξη των μόνιμων επενδύσεων, είναι ότι η τεράστια πτώση των 37 δισεκατομμυρίων ευρώ το 2007-2012 ως προς τις επενδύσεις, δηλαδή μιλάμε για μία πτώση 60%, μπορεί να αναστραφεί πλήρως μέχρι το 2017, εάν λάβουμε υπόψιν μας το βασικό σενάριο του ΔΝΤ για τις επενδύσεις και σε αυτό προσθέσουμε την ώθηση από τις ιδιωτικοποιήσεις που και ο κ. Σταυρίδης θα μας πει περισσότερα πιο μετά και την ενδεχόμενη δυναμική που θα έρθει από τη βάση 13 τομέων της ελληνικής οικονομίας, σύμφωνα με τη μελέτη της McKinsey για τις προκλήσεις της ελληνικής οικονομίας τα επόμενα χρόνια. Εντοπίσαμε αυτό που βλέπετε δεξιά, δηλαδή μία μέση σωρευτική αύξηση η οποία συνολικά θα δώσει παραπάνω από 16 δισεκατομμύρια ευρώ σε 13 τομείς εκ των οποίων 8 αναδυόμενοι, το οποίο περιλαμβάνει βεβαίως και το φαινόμενο διάχυσης από κάποιους τομείς σε άλλους. Ακόμα όμως κι αν όλα αυτά τα 16 δισεκατομμύρια ελλείμματος δεν ανακτηθούν και πάλι θα υπάρχει μια βελτίωση στη δομή των επενδύσεων με λιγότερες επενδύσεις να έρχονται απευθείας οι έμμεσα από το δημόσιο 5
τομέα, καθιστώντας έτσι πιο βιώσιμο το επιχειρηματικό μοντέλο για τα επόμενα χρόνια στην Ελλάδα. Αυτό βέβαια μας οδηγεί στο τελευταίο σημείο και πως μπορούμε να το καταφέρουμε αυτό; Θα απαιτήσει μία ουσιαστικά θεμελιωδώς διαφορετική προσέγγιση από αυτή που είχαμε μέχρι στιγμής, ένα νέο ρόλο για το κράτος, με αυστηρές προτεραιότητες και ειδικά όσον αφορά τις παρεμβάσεις του και αυτό που εμείς ονομάζουμε μακροοικονομικό ακτιβισμό. Να πως λειτουργεί: Πρώτον, ξεκινούμε με την επιλογή συγκεκριμένων τομέων. Παρατηρείστε ότι δε μιλάμε για τομείς στους οποίους θα γίνουν επενδύσεις, ο ιδιωτικός τομέας οι αγορές είναι πολύ καλύτερες στο να επιλέξουν τους τομείς προς επένδυση από οποιουδήποτε κράτους, αλλά εδώ μιλούμε για τους τομείς όπου οι πόροι που διαθέτει το κράτος μπορεί να έχουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο. Δεν είναι πυρηνική φυσική, γνωρίζουμε ποιες είναι οι δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας και ποιοι θα είναι αυτοί οι τομείς. Δεύτερον, πρέπει να καταλάβουμε τι είναι αυτό που δε λειτουργεί σε αυτούς τους τομείς, ποιοι είναι οι φραγμοί στις επενδύσεις, ποια είναι τα μοναδικά αυτά ρίσκα οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι επενδυτές, τι καθιστά την απόδοση της επένδυσης κάτι δύσκολο να προβλεφθεί και να υπολογιστεί. Τρίτο βήμα. Έχει να κάνει με την ανάλυση του κόστους και των οφελών από πλευράς πολιτικής. Για παράδειγμα η συγκεκριμένη έκπτωση φόρου για την προώθηση εξαγωγών στη μεταποίηση τροφίμων θα συμβάλλει θετικά σε ένα καθαρό αποτέλεσμα; Μετά από αυτό και όχι πιο πριν, έχουμε να συζητήσουμε το θέμα της υλοποίησης της εκτέλεσης και της διασφάλισης ότι υπάρχουν αρκετοί ικανοί άνθρωποι για να φέρουν αυτά εις πέρας, άρα τόσο σε ότι αφορά την ανάπτυξη των πολιτικών αλλά και στο επίπεδο της υλοποίησής τους. Στην Ελλάδα πολλές φορές τείνουμε να βάζουμε αυτό που λέμε το κάρο μπροστά από το άλογο, άρα τσεκάρουμε κάποιες δράσεις πριν να επιλέξουμε αν αυτές είναι σωστές ή όχι. Η γνώση είναι πάρα πολύ σημαντική για πολύ σημαντικούς τομείς, όπως και το θέμα των ιδιωτικοποιήσεων, 6
διαφορετικά ουσιαστικά τι κάνει ο δημόσιος τομέας; Προσπαθεί να επιταχύνει τα πάντα, έχοντας πολύ λίγους πόρους και μια μικρή δεξαμενή ταλέντων κι αυτό που θα γίνει θα είναι κάτι επαναστατικό για την Ελλάδα κι όχι μόνο για την Ελλάδα. Παράδειγμα, οι μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα, παραδοσιακά ο τρόπος που ανασχηματίζουμε τα προγράμματα γίνεται οριζοντίως. Δηλαδή φορολογικές μεταρρυθμίσεις, μεταρρυθμίσεις στην εργασία, μεταρρυθμίσεις στον τομέα του περιβάλλοντος. Αντίθετα, αυτό που τώρα πρέπει να κάνουμε, είναι ενεργά να έχουμε μία κάθετη προσέγγιση. Δηλαδή αν το κάνουμε αυτό θα μπορέσουμε να ομαδοποιήσουμε την ελληνική οικονομία σε πέντε μεγάλους τομείς: Στα εμπορεύσιμα προϊόντα, στις υπηρεσίες, στους φυσικούς πόρους και τις υποδομές, το εμπόριο και τα δημόσια αγαθά. Ο κάθε ένας από αυτούς τους τομείς, τις ομάδες, τα clusters όπως λέμε, τις στοιβάδες, ομαδοποιεί τις αλλαγές που πρέπει να γίνουν σε κάθε τομέα, προκειμένου να έχουμε μια απτή αύξηση της ζήτησης. Τότε και μόνο τότε θα πρέπει να παρέμβει αυτή η οριζόντια προσέγγιση. Για κάθε έναν από αυτούς τους πέντε εκ των βιομηχανικών τομέων ο ρόλος του κράτους θα είναι να άρει τους φραγμούς για τις επενδύσεις και να επιταχύνει τη σωστή λειτουργία της αγοράς κατά 7 οριζόντιους τομείς. Δηλαδή φορολογία, αδειοδότηση, κτηματολόγιο, δημόσια υγεία, χρηματοδότηση, δανειοδότηση και θεσμικό και νομικό πλαίσιο. Σε αυτούς τους οριζόντιους τομείς αν δεν έχουμε συνυπολογίσει τις κάθετες παρεμβάσεις, τότε ουσιαστικά θα έχουμε να κάνουμε με μία σπατάλη πόρων και άλλη μία άσκηση στη ματαιοπονία. Βεβαίως όλοι γνωρίζετε ότι υπάρχουν κάποια θετικά στοιχεία από συγκεκριμένους τομείς, όπως στην περίπτωση του τουρισμού έχουμε τη χρήση των λιμανιών για κρουαζιέρες, τη χρήση εγκαταλελειμμένων εγκαταστάσεων. Όσο πιο γρήγορα λοιπόν το κράτος καταλάβει ποιος είναι ο ρόλος του, ότι είναι του διευκολυντή κάποιου ο οποίος άρει τα σημεία στένωσης στις εκχωρήσεις, παρά κάποιου που παρεμβαίνει δυναμικά στις επενδύσεις, τότε όλα θα πάνε καλύτερα. Σας αφήνω λοιπόν με κάποιες παρατηρήσεις. 7
Πρώτον, αν δεν κάνουμε αυτή τη χώρα ένα παράδεισο για επενδύσεις, τότε η ανάκαμψη δε θα έρθει. Δεν υπάρχει απλά κανείς άλλος τρόπος για να αναπτυχθεί αυτή η οικονομία στο υπόλοιπο της δεκαετίας. Δεύτερον, το παράθυρο της ευκαιρίας είναι ανοιχτό, είναι μπροστά μας. Το κρατικό χρέος έχει περιοριστεί σημαντικά, οι ιδιωτικοί επενδυτές σκανάρουν την αγορά και οι μη χρηματοοικονομικές εταιρείες αυτή τη στιγμή κάθονται πάνω σε περισσότερο ρευστό από ότι καθόταν στο παρελθόν. Τρίτον, το κράτος πρέπει από διευθυντή να μετατραπεί σε διευκολυντή των επενδύσεων και θα πρέπει να άρει τα προβλήματα τα οποία έχουν συσσωρευτεί εδώ και πάρα-πάρα πολλά χρόνια. Ευχαριστώ πάρα πολύ. 8