Εύη Μαργαρίτη Δρ. Παλαιοβοτανολογίας

Γεωργία: Oι καλλιέργειες, οι γεωργικές πρακτικές και η παραγωγή της τροφής στη Μακεδονία από την Νεολιθική ως την Ελληνιστική περίοδο. Πληροφορίες με βάση την αρχαιοβοτανολογία και τους Σπόρους της Ιστορίας Εύη Μαργαρίτη Δρ. Παλαιοβοτανολογίας Η αρχαιοβοτανολογία είναι η επιστήμη που μελετά τους αρχαίους σπόρους και τα άλλα μέρη των φυτών που αποκαλύπτονται στις διάφορες ανασκαφές και έχουν άμεση σχέση με τα αρχαιολογικά στρώματα από τα οποία προέρχονται. Τόσο οι σπόροι, όσο και άλλα μέρη του φυτού, μπορούν να διατηρηθούν ως τις μέρες μας με διάφορους τρόπους: 1. απανθρακωμένοι-όταν έρχονται σε επαφή με συγκεκριμένη θερμοκρασία 2. σε κατάσταση υψηλής υγρασίας-όταν βρίσκονται σε πολύ υγρές και αναερόβιες συνθήκεs (συνήθης μορφή διατήρησης σε αρχαιολογικούς οικισμούς της Κεντρικής & Βόρειας Ευρώπης) 3. σε κατασταση υψηλής ξηρασίας- όταν βρίσκονται σε χώρους με πολύ χαμηλή υγρασία (συνήθης μορφή διατήρησης σε χώρες όπως η Αίγυπτος) 4. ως αποτυπώματα στον πηλό διαφόρων αγγείων 5. πετροποιημένοι-(όταν ο ιστός των φυτών αντικατασταθεί με ανόργανες ενώσεις, όπως είναι π.χ το ανθρακικό ασβέστιο) 6. όταν βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με μέταλλα, όπως ο χαλκός-(ο φυτικός ιστός διατηρείται μέσω βακτηριακής δράσης των αλάτων που περιέχουν τα μέταλλα). Ολόκληρα ρόδια βρέθηκαν πρόσφατα στις ανασκαφές της Κορίνθου, όπου είχαν διατηρηθεί μέσα σε ένα χάλκινο αγγείο. 1

Η πιο συνηθισμένη κατάσταση διατήρησης των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων στην Ελλάδα είναι η απανθράκωση. Τα φυτικά κατάλοιπα ήρθαν για κάποιο λόγο σε επαφή με τη φωτιά, είτε κατά την καταστροφή των οικισμών είτε ως αποτέλεσμα της επεξεργασίας τους για κατανάλωση, απανθρακώθηκαν και έτσι διατηρήθηκαν μέσα στους αιώνες. Το αρχαιοβοτανικό υλικό έρχεται στο φως με συγκεκριμένη χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία, την επίπλευςη (νεροκόσκινο). Χώμα παρμένο από τα αρχαιολογικά στρώματα τοποθετείται σε ειδικά διαμορφωμένο βαρέλι, στο εσωτερικό του οποίου υπάρχει σύστημα σωλήνων που τροφοδοτεί νερό συγκεκριμένης και ελεγχόμενης πίεσης. Με τη συνεχή ροή του νερού και την ανάδευση του χώματος, τα απανθρακωμένα μέρη των φυτών επιπλέουν και με την υπερχείληση καταλήγουν στα ειδικά γεωλογικά κόσκινα που είναι τοποθετημένα στην εκροή του διαμορφωμένου στομίου του βαρελιού (French 1971). Η επίπλευση βασίζεται λοιπόν στο συνδυασμό της ροής του νερού, της κατάληξής του σε ειδικά γεωλογικά κόσκινα και ουσιαστικά στοχεύει στον διαχωρισμό των οργανικών υλικών από τον κύριο όγκο του χώματος που προέρχεται από τις αρχαιολογικές επιχώσεις (Φωτο 1α & 1β). Μετά την επίπλευση, ακολουθεί η μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων στο μικροσκόπιο, όπου και γίνεται η αναγνώριση των διαφόρων ειδών. Η αναγνώριση βασίζεται σε συγκεκριμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά και στην αρχή της σύγκρισης των αρχαίων σπόρων με μοντέρνο κατηγοριοποιημένο υλικό το οποίο αποτελεί τη «συλλογή αναφοράς» και είναι το βασικό «εργαλείο» ενός αρχαιοβοτανολογικού εργαστηρίου. Ύστερα από την αναγνώριση των ειδών ακολουθεί η καταγραφή και καταμέτρησή τους, που αποτελεί ουσιαστικό στάδιο πριν από την ανάλυση και ερμηνεία τους. Οι Σπόροι της Ιστορίας 1, τα υπολείμματα της καλλιέργειας, της συγκομιδής και της τροφής δηλαδή, αποτελούν αρχαιολογικά ευρήματα και παρέχουν πληροφορίες για την καθημερινή αγωνία του γεωργού της αρχαιότητας για την επιλογή των ειδών που θα καλλιεργήσει την επεξεργασία της συγκομιδής για να γίνει εδώδιμη και τις διάφορες μεθόδους καλλιέργειας 1 *φράση του Καθηγητή κ. Γ. Χουρμουζιάδη στο βιβλίο του, Λόγια από Χώμα 2

τις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων με βάση τα καλλιεργήσιμα αλλά και τα άγρια εδώδιμα φυτά την διαθεσιμότητα των άγριων καρπών ως επιπρόσθετη πηγή τροφής και ενέργειας την πιθανή φαρμακευτική χρήση των φυτών την επαρκή παραγωγή για την επιβίωσή του τη δημιουργία πλεονάσματος που θα τον βοηθήσει στις ανταλλαγές και στις σχέσεις με άλλους οικισμούς την διατροφή των εξημερωμένων ζώων την οικονομία και την καθημερινή ζωή δηλαδή σε ευρύτερο πλαίσιο Παράλληλα η αρχαιοβοτανική έρευνα διερευνά την ανασύσταση της βλάστησης και του περιβάλλοντος, και κατ επέκταση και του κλίματος κατά τις διαφορετικές περιόδους του παρελθόντος. Πληροφορίες για την γεωργία παίρνουμε και από τα υπόλοιπα αρχαιολογικά ευρήματα τα εργαλεία, τις μυλόπετρες, τα αγγεία που χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία, τη μεταφορά, την αποθήκευση και την κατανάλωση της τροφής. Συνδέοντας τα αρχαιοβοτανικά με τα αρχαιολογικά δεδομένα κατανοούμε όχι μόνο την οικονομία αλλά και την οργάνωση της κοινωνίας σε ευρύτερο πλαίσιο. Πολλοί αρχαιολόγοι έκαναν την επίπλευση κοινή πρακτική σε ποικίλες ανασκαφές και με την βοήθεια των εξειδικευμένων αρχαιολόγων, των αρχαιοβοτανολόγων ήταν δυνατό να συγκεντρωθούν σημαντικές πληροφορίες για την γεωργία στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας. Η παρουσίαση της σύστασης των δειγμάτων αποτελεί το πρώτο στάδιο της κατανόησης του ρόλου που διαδραμάτιζαν τα συγκεκριμένα είδη φυτών στον Νεολιθικό οικισμό. Ποια από τα είδη είχαν επιλεγεί και καλλιεργούνταν αποτελώντας έτσι βασικό στοιχείο της παραγωγής? Ποια ήταν αυτά που παρόλο που δεν καλλιεργούνταν αποτελούσαν ωστόσο βασικό στοιχείο στην τροφική αλυσίδα? Τι μεθόδους καλλιέργειας χρησιμοποιούσαν? Τι μεθόδους αποθήκευσης και από ποια στάδια περνούσε ο καλλιεργημένος καρπός πριν τον κύριο προορισμό του, την κατανάλωση. 3

Εθνογραφικές μελέτες που έχουν καταγράψει την επεξεργασία των σιτηρών πριν την κατανάλωσή τους, δηλαδή όλα τα στάδια από τον αγρό ως να καταλήξουν στο καθημερινό διαιτολόγιο του ανθρώπου, έχουν βοηθήσει να ανασυστήσουμε όλες αυτές τις διαδικασίες και να τις αναγνωρίσουμε στα αρχαία φυτικά κατάλοιπα. (Jones 1984; Hillman 1981, 1984). Μετά τη συγκομιδή και τον αλωνισμό, ακολουθεί το λίχνισμα, το κοσκίνισμα της σοδειάς με χοντρό και λεπτό κόσκινο. Το τελικό στάδιο πριν την κατανάλωση αποτελεί ο καθαρισμός του προϊόντος με το χέρι για την απαλλαγή από τα ζιζάνια με μέγεθος ανάλογο με αυτό του καρπού, που δεν έχουν απομακρυνθεί κατά τα προηγούμενα στάδια. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα «ντυμένα» δημητριακά (μονόκοκκο,δίκοκκο σιτάρι και σιτάρι σπέλτα) απαιτούν περισσότερες διαδικασίες πριν από την κατανάλωσή τους. Πριν από το κοσκίνισμα προηγείται το καβούρδισμα και/ή το κοπάνισμα του καρπού για να απελευθερωθεί ο σπόρος από τα λέπυρα. Η διαδικασία αυτή είναι χρονοβόρα αλλά απαραίτητη για την προετοιμασία του καρπού για το μαγείρεμα και την κατανάλωση. Αυτή είναι και η βασική τους διαφορά από το κριθάρι και το μαλακό/σκληρό σιτάρι. Αυτό το χαρακτηριστικό των ντυμένων δημητριακών τους δίνει το πλεονέκτημα της αποθήκευσης με δύο ουσιαστικά τρόπους: ως ολόκληρα σταχίδια και ως σπόρους απαλλαγμένους από τα λέπυρα. Από όλα αυτά τα στάδια, από το θέρισμα ως την κατανάλωση, παράγονται διάφορα προϊόντα και υποπροϊόντα που μπορούν να αναγνωριστούν στα διάφορα αρχαιοβοτανικά δείγματα ανάλογα με τη ποσοτική σύστασή τους σε σπόρους, σε λέπυρα, σε αριθμό και μέγεθος ζιζανίων (Jones 1992, Hillman 1981). Είναι δυνατό δηλαδή να παρατηρήσουμε αν το προϊόν είχε π.χ κοσκινιστεί με χοντρό ή λεπτό κόσκινο ή αν ήταν έτοιμο για κατανάλωση, αν ήταν αποθηκευμένο και να αντλήσουμε πληροφορίες για την μέθοδο αποθήκευσης του. Επικεντώνοντας το ενδιαφέρον μας στον χώρο της Μακεδονίας, η Νεολιθική περίοδoς, έχει μελετηθεί πιο εντατικά και αντλούμε πληροφορίες από την Ν. Νικομήδεια (Van Zeist & Bottema 1971), τα Γιαννιτσά (Βαλαμώτη 1995), τη Δήμητρα (Renfrew1997), τη Θέρμη (Βαλαμώτη 1992), τη Σταυρούπολη (Μαργαρίτη 2002), τον Αρκαδικό (Βαλαμώτη 1998α), τα Σέρβια (Hubbard 2000), το Δισπηλιό (Μαγκαφά 2000), το Ντικιλι Τας (Βαλαμώτη 1998β) το Μακρύγιαλο (Valamoti 4

1999). Σύμφωνα με τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα οι κάτοικοι της Μακεδονίας καλλιεργούν κυρίως διάφορα είδη σιταριού, το μονόκοκκο (Triticum monoccocum), το δίκοκκο (Triticum dicoccum), το μαλακό (Triticum aestivum) και σκληρό σιτάρι (Triticum durum), γνωστό από την ευρεία καλλιέργεια του ως τις μέρες μας. Καλλιεργούν ακόμη το κριθάρι (Hordeum vulgare) και ορισμένα όσπρια, επίσης γνωστά από το καθημερινό διαιτολόγιο μας, φακή (Lens culinaris), μπιζέλια (Pisum sativum), κουκιά (Vicia Faba), λαθούρι (Lathyrus sativus), ρόβι (Vicia ervilia) και σε περιορισμένο βαθμό, ίσως το κεχρί (Panicum miliaceum). Την διατροφή τους την εμπλουτίζουν με καρπούς και φρούτα που μαζεύουν από γειτονικές ή πιο απομακρυσμένες περιοχές: συλλέγουν βατόμουρα (Rubus fruticosus), κράνα (Cornus mas), βελανίδια (Quercus sp.), σαμπούκο (Sambucus sp.), σταφύλια (Vitis sp), σύκα (Ficus carica), φουντούκια (Coryllus avellana) και άγρια αχλάδια (Pyrus amygdaliformis). Μαζεύουν και αγιοτσικουδιά (Pistacia terebinthus/atlantica) ίσως όχι μόνο για τροφή και είναι εξοικειωμένοι με το λινάρι (Linum usitatissimum), ένα φυτό ελαιοδοτικό που χρησιμοποιείται και για τις ίνες του. Σημαντικό στοιχείο είναι ο μεγάλος αριθμός γιγάρτων (κουκούτσια σταφυλιού), που βρέθηκαν στον Νεολιθικό οικισμό του Ντικιλι Τας, που ίσως παραπέμπει στην διαδικασία της οινοποίησης (Μangafa 1990, Μαγκαφά και άλλοι 2001). Εκτός από αυτά τα είδη βρίσκουμε και άλλα, άγρια που δεν τα καλλιεργούν. Είναι τα ζιζάνια των διάφορων καλλιεργειών που πρέπει να τα απομακρύνουν από το προϊόν που προορίζεται για τροφή αλλά ίσως τα συλλέγουν για άλλες χρήσεις. Για την Πρώιμη Εποχή του χαλκού έχουμε πληροφορίες που προέρχονται κυρίως από την Μεσημεριανή Τούμπα (Βαλαμώτη 2002) και το Αρχοντικό (Βαλαμώτη 1997) και παρατηρούμε ότι στον κατάλογο των ειδών προστίθεται και ένα άλλο είδος σιταριού, το σιτάρι σπέλτα (Triticum spelta). Από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού τα δεδομένα προέρχονται από την Τούμπα (Μαγκαφά και άλλοι 1998), στην καρδιά της Θεσσαλονίκης, την Άσσηρο(Jones 1983) και τον Καστανά (Kroll 1983). Αυτήν την περίοδο συνεχίζουν να καλλιεργούν τα είδη που εντοπίζονται στις προηγούμενες περιόδους αλλά φαίνεται ότι προστίθενται η καμελίνα (Camelina sativa), η μήκων η υπνοφόρος (Papaver somniferum) και η καλλιέργεια του κεχριού (Panicum miliaceum) γίνεται πιο εκτενής (Βαλαμώτη 2002). 5

Επίσης στην Τούμπα Θεσσαλονίκης γίνεται λόγος για παραγωγή κρασιού που συνάγεται από τις απανθρακωμένες φλούδες, μίσχους και γυμνά γίγαρτα σταφυλιού που έχουν εντοπιστεί (Μαγκαφά και άλλοι 1998, 2001). Από την Γεωμετρική περίοδο τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα προέρχονται μόνο από δύο θέσεις: την Μεσημεριανή Τούμπα (Βαλαμώτη 2002) και την Κρανιά, στην Πιερία (Μαργαρίτη 2002 υπό έκδοση). Στην Μεσημεριανή οι απανθρακωμένοι σπόροι είναι περιορισμένοι ενώ στην Κρανιά Έχουν βρεθεί πολύ μεγάλες ποσότηετες. Τα είδη των δημητριακών που κυριαρχούν δεν είναι διαφορετικά από όσα έχουν προαναφερθεί αλλά ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μεγάλες ποσότητες κριθαριού και μαλακού/σκληρού σιταριού που έχουν βρεθεί σε μια αποθηκευτική κατασκευή, ανάμεσα σε πλήθος σπασμένων αγγείων, ενώ έρχονται να προστεθούν σπόροι ροδιού (Punica granatum) και καρπουζιού (Citrullus lanatus). Στις μεταγενέστερες περιόδους, εκτός από τα αρχαιολογικά δεδομένα πληροφορίες για την γεωργία και τις διάφορες καλλιέργειες παρέχουν τόσο οι περιγραφές των αρχαίων συγγραφέων (όπως ο Θεόφραστος και πλήθος Ρωμαίων όπως ο Κάτωνας, ο Πλίνιος κ.α.). Παρολαταύτα,, τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα δίνουν άμεσες και συγκεκριμένες πληροφορίες για κάθε περιοχή, βγαλμένες από την Μακεδονική γη, ξεχωριστές για κάθε οικισμό. Από την Ελληνιστική περίοδο, αρχαιοβοτανικά δεδομένα προέρχονται από το κέντρο της Θεσσαλονίκης, την Πλατεία Διοικητηρίου, όπου βρέθηκαν απανθρακωμένοι σπόροι σιταριού, κριθαριού, βρώμης (Avena sp.), σίκαλης (Secale cereale), όσπρια και ελαιοπυρήνες (Olea europaea). Εντυπωσιακό εύρημα αποτελούν οι χιλιάδες σπόροι σουσαμιού (Sesamum indicum) και κελύφη κουκουναριών (Pinus pinea) (Μαγκαφά 1995). Στην Όσσα (Μαγκαφά 1992) καλλιεργούν το αμπέλι και στα Βρασνά (Αδάμ-Βελένη & Μαγκαφά 1996) παράγουν λάδι, όπως φανερώνουν τα κατάλοιπα γιγάρτων και απανθρακωμένων ελαιοπυρήνων καθώς και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Πολύ μεγάλη ποσότητα απανθρακωμένου αρχαιοβοτανικού υλικού προέρχεται από την N. Πιερία και από τις αγροτικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Σκοτίνας, στη θέση Κομπολόι και Nτουβάρι, του Πλαταμώνα και στη θέση Κρανιά και των Νέων Πόρων, στη θέση Τρία Πλατάνια. Στις δύο πρώτες αγροικίες καλλιεργούν το αμπέλι, εκτεταμένα και εντατικά όπως φανερώνουν τα χιλιάδες γίγαρτα (Φωτο 2) και 6

οι ολόκληρες απανθρακωμένες ρώγες σταφυλιού (Μargaritis 2003). Μεγάλες ποσότητες ολόκληρων και θρυμματισμένων ελαιοπυρήνων προέρχονται από την αγροικία στη θέση Τρία Πλατάνια (Φωτο 3), δίνοντας πολλές πληροφορίες για την καλλιέργεια και τη χρήση του ελαιόδεντρου και την πιθανή παραγωγή λαδιού (Μargaritis 2003). Εντοπίζονται επίσης δημητριακά και όσπρια, σύκα, βατόμουρα, καθώς, μεγάλες ποσότητες καρυδιών, φουντουκιών αλλά και σουσαμιού και κουκουναριών (Φωτο 4) από τις Ελληνιστικές επιχώσεις στη θέση Κρανιά στις υπώρειες του κάστρου του Πλαταμώνα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ: Αδάμ-Βελένη, Π. & Μαγκαφά, Μ. 1996. Αρχαίο Ελαιοτριβείο στα Βρασνά του Νομού Θεσσαλονίκης. Στο Ελιά και Λάδι Τριήμερο Εργασίας, Καλαμάτα, 7-9 Μαϊου 1993. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΤΒΑ, 92-104. Βαλαμώτη, Σ. Μ. 1992. Απανθρακωμένα φυτικά κατάλοιπα από την προϊστορική Θέρμη. Μια προκαταρκτική μελέτη. Στο Δ. Γραμμένος, Μ. Παππά, Ντ. Ούρεμ- Κώτσου και άλλοι, ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΘΕΡΜΗΣ Β ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΑΡΑ ΤΟΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΘΕΡΜΗ Α. ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1989. Ανάτυπο εκ του ΚΗ τόμου των «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ» 18, 443-455. Θεσσαλονίκη. Βαλαμώτη, Σ.Μ. 1995. Γεωργικά Προϊόντα από το Νεολιθικό Οικισμό Γιαννιτσών Β: μια προκαταρκτική προσέγγιση μέσω των αρχαιοβοτανικών δεδομένων Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 6, 177-184. Βαλαμώτη, Σ.Μ. 1997. Αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα από τον οικισμό του Αρχοντικού. Ανασκαφική περίοδος Σεπτεμβρίου 1993, Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και Θράκη 7, 155-158. Βαλαμώτη, Σ.Μ. 1998α. Γεωργικές και τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες στον νεολιθικό οικισμό του Αρκαδικού Δράμας. Προκαταρκτική εξέταση των 7

αρχαιοβοτανικών δεδομένων. Στο Η ΔΡΑΜΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Β Επιστημονική Συνάντηση. Δράμα 18-22 Μαϊου 1994. Δημοτική Επιχείρηση Κοινωνικής Πολιτιστικής και Τουριστικής Ανάπτυξης. Ιστορικό Αρχείο.(Σειρά Δημοσιευμάτων, ΑΡ.3),129-137 Βαλαμώτη, Σ.Μ. 1998β. Η εκμετάλευση της αμπέλου στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης κατά την Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού. Στο Αμπελοοινική Ιστορία στο Χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης, 158-169. Ε Τριήμερο Εργασίας. Νάουσα 17-19 Σεπτεμβρίου 1993. ΕΤΒΑ και Ίδρυμα Φ. Μπουτάρη. Βαλαμώτη, Σ.Μ. 2002. Απανθρακωμένα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα από τη Μεσημεριανή Τούμπα: προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Στο Γραμμένος, Δ.Β. & Κώτσος, Σ. (εκδ.), Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό Μεσημεριανή Τούμπα Τρίλοφου Ν. Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βορείου Ελλάδας 1, 315-319. French, D.H. 1971. An experiment in water sieving. Anatolian Studies 21, 59-64. Jones, G.E.M. 1983. The use of Ethnographic and Ecological Models in the interpretation of archaeological plant remains. Case studies from Greece. Cambridge, unpublished PhD dissertation. Jones, G.E.M. 1984. Interpretation of archaeological plant remains: The application of ethnographic models from Greece. In van Zeist W. & Casparie, W.A. (eds.) Plants and ancient man Studies in palaeoethnobotany.bakelma Rotterdam. Jones, G.E.M. 1992. Weed phytosociology and crop husbandry: identifying a contrast between ancient and modern practice. Review of Palaeobotany and Palynology 73: 133-143. Hillman, G. 1981.Reconstucting crop husbandry practices from charred remains of crops. In R. Mercer (ed.), Farming Practice in British Prehistory. Edinburgh, University Press. p.132-162. 8

Hillman, G.1984.Interpretation of archaeological plant remains: The application of ethnographic models from Turkey. In van Zeist W. & Casparie, W.A. (eds.) Plants and ancient man Studies in palaeoethnobotany. Bakelma Rotterdam, Hubbard, R.N.L.B. 2000. The Environment and Agriculture. In Ridley, C., Wardle, K. A. and Mould, C.A. (eds.), Servia I. Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971-73. Directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley. The British School at Athens. Supplementary Volume No. 32, pp. 293-355. Kroll, H. J. 1983. Die Pflanzenfunde Στο B.Hansel, Kastanas. Ausgrabungenin einem Siedlungshugel der Bronze und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979. Praehistorische Archaeologie in Sudosteuropa 2. Berlin, Spiess. Mangafa, M. 1990. The Plant Remains from the Late Neolithic/Early Bronze Age site of Dikili Tash, Macedonia, Greece. Unpublished MSc Dissertation, University of Sheffield. Μαγκαφά, Μ. 1992. Παράρτημα στο Αδάμ-Βελένη, Π, Ιωαννίδου, Ε. 1992. Όσσα 1992. Η κεραμική του Οικισμού και τα Αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 6, 381-389. Μαγκαφά, Μ. 1995. Αποθήκευση φυτικών προϊόντων σε δημόσιο κτίριο της Ύστερης Αρχαιότητας. Αρχαιοβοτανική μελέτη στην Πλατεία Διοικητηρίου. Παράρτημα. Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και Θράκη 9, 209-214. Μαγκαφά, Μ. 2002. Η αρχαιοβοτανική μελέτη του οικισμού. Στο Χουρμουζιάδης, Γ.Χ (εκδ.), Δισπηλιό: 7500 χρόνια μετά. University Studio Press. Θεσσαλονίκη, 115-134. Μαγκαφά, Μ., Κωτσάκης, Κ. και Ανδρέου, Σ. 1998. Αμπελοκαλλιέργεια στην προϊστορική Μακεδονία. Τα δεδομένα της προϊστορικής Τούμπας Θεσσαλονίκης. Αμπελοοινική Ιστορία στο Χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης, 158-169. ΕΤΒΑ 9

Μαγκαφά, Μ., Κωτσάκης, Κ. & Στράτης, Γ. 2001. Πειραματική απανθράκωση προϊόντων της αμπέλου και η διερεύνηση της χρήσης της κατά την αρχαιότητα. Ιn, Bassiakos, Y., Aloupi, E. and Facorellis, Y. (eds.), Archaeology Issues in Greek Prehistory and Antiquity. The Hellenic Society of Archaeometry and the Society of Messenian Archaeological Studies, pp. 495-510. Μαργαρίτη, Ε. 2002. Αρχαιοβοτανικά δεδομένα από τον Νεολιθικό οικισμό της Σταυρούπολης. Μια πρώτη προσέγγιση. Στο Γραμμένος, Δ. Β. Και Κώτσος, Σ. Σωστικές ανασκαφές στο Νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας 2, Θεσσαλονίκη. Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας. Μαργαρίτη, Ε. 2002 (υπό έκδοση) Γεωμετρική Κρανιά. Αρχαιοβοτανικό Υλικό. Παράρτημα. Στο Αρχαία Μακεδονία Οκτώβριος 2002. Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών. Margaritis, E. 2003. Archaeobotanical data. In Adam-Veleni, P., Poulaki, E. and Tzanavari, K. (eds.), Ancient Country houses on Modern Roads, Archaeological Museum of Thessaloniki, Ministry of Culture, TAPA, Athens, 64-72. Renfrew, J.M. 1997. Plant Husbandry at prehistoric Dimitra. Στο Γραμμένος, Δ. (εκδ.), Νεολιθική Μεκεδονία, Παράρτημα 14, Αθήνα, ΤΑΠΑ, 200-227. Valamoti, S.M. 1999. Charred Plant Remains from Makriyalos: Preliminary Observations. In P. Halstead (ed.), Neolithic Society in Greece, Sheffield Academic Press. Zeist,W. van and Bottema, S. 1971. Plant Husbandry in Early Nea Nikomedeia, Greece Acta Botanica Neerlandica 20, 524-538 10