ΒΙΒΛΙΟ ΕΡΥΘΡΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΣΠΑΝΙΩΝ & ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ A - D Επιτροπή Έκδοσης: Δημήτριος Φοίτος, Θεοφάνης Κωνσταντινίδης & Γεωργία Καμάρη Επιμέλεια κειμένων: Πέπη Μπαρέκα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΑΤΡΑ 2009
THE RED DATA BOOK OF RARE AND THREATENED PLANTS OF GREECE VOLUME ONE A - D Edited by Dimitrios Phitos, Theophanis Constantinidis & Georgia Kamari Assisted by Pepy Bareka HELLENIC ΒΟΤΑΝΙCAL SOCIETY PATRAS 2009
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια της Επιτροπής Έκδοσης του βιβλίου, σύμφωνα με τον νόμο και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Εργαστήριο Βοτανικής Τμήμα Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών 26500 ΠΑΤΡΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ & ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» Αεροπόρου Παπαναστασίου 34 11527 ΑΘΗΝΑ ΙSBN: Σελιδοποίηση-Εκτύπωση: ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ - Γραφικές Τέχνες, ΑΦΟΙ ΤΕΡΖΗ Ο.Ε. 27420-29333
Ajuga piskoi Degen & Bald. Τρωτό (VU) Labiatae Ajuga piskoi Degen & Bald. in Oesterr. Bot. Z. 46: 414 (1896). Τύπος: [Αλβανία] in humidis prope Diovisda, distr. Ljaskovik (Leskovik), 7 Jul. 1896, Baldacci 136 (WU). Περιγραφή: Πολυετής, πολύκλαδη πόα. Βλαστός τετραγωνικός, ύψους 30-50 cm, τριχωτός, κυρίως στις γωνίες. Φύλλα αντίθετα, απλά, χωρίς παράφυλλα. Κατώτερα φύλλα 60-85 x 25-45 mm, ωοειδή, αραιά οδοντωτάπριονωτά. Φύλλα βλαστού σφηνοειδή στην βάση. Βράκτια παρόμοια με τα φύλλα, μεγαλύτερα από τα άνθη. Άνθη αρρενοθήλεα, ζυγόμορφα, ανά 2 σε κάθε γόνατο, με μικρό ποδίσκο. Κάλυκας συσσέπαλος, ±ακτινόμορφος, 10-νευρος, 11-15 mm, με οδόντες περίπου διπλάσιους από τον σωλήνα του. Στεφάνη συμπέταλη, δίχειλη, 25-35 mm, ροδόχρωμη, με πορφυρά νεύρα και σωλήνα που εξέχει ελαφρά από τον κάλυκα. Άνω χείλος με δύο βραχείς οδόντες, κάτω χείλος τρίλοβο. Σωλήνας στεφάνης μήκους 1 cm, με δακτύλιο τριχών στο εσωτερικό του. Στήμονες 4, εξέχοντες της στεφάνης, με νήματα τριχωτά. Ωοθήκη επιφυής με δύο καρπόφυλλα, τετράλοβη. Στύλος επάκριος, όχι γυνοβασικός. Καρπός αποτελούμενος από 4 καρπίδια. Χρωμοσωματικός αριθμός: Άγνωστος. Περίοδος ανθοφορίας: Ιούνιος-Ιούλιος. Γεωγραφική εξάπλωση: Ενδημικό είδος της Βαλκανικής Χερσονήσου. Είναι γνωστό από τη Ν. Αλβανία (Nemerce, ΝΔ. του Leskovik), ΝΔ. FYROM (Εθνικό Πάρκο Galicica), ΒΔ. Ελλάδα (Γράμος, Γορμός ποταμός-βδ. τμήμα Νομού Ιωαννίνων, Κουρί Κοζάνης) (Ζαγανιάρης 1939, Hellmann & Seybold 1980, Greuter & al. 1986, Ελευθεριάδου κ.ά. 1994, Χήτος 1998). όσο και εντός των ορίων του ελληνικού χώρου, εμφανίζεται αρκετά διακεκομμένη. Ο υποπληθυσμός στο Κουρί της Κοζάνης αναφέρεται σε μία ομάδα ατόμων σε υπόροφο δάσους μακεδονικής δρυός (Quercus trojana subsp. trojana) σε σχετικώς δροσερές θέσεις και ανέρχεται σε περίπου 50 ώριμα άτομα. Η εμφάνισή της στο Γορμό ποταμό (παραπόταμος του Καλαμά στο ΒΔ. τμήμα του Νομού Ιωαννίνων) περιορίζεται σε ένα μόνο άτομο (Χήτος 1998), ενώ η αναζήτησή της στον Γράμο, όπου αναφέρεται από τον Ζαγανιάρη (1939), δεν κατέληξε στην ανεύρεσή της. Από τη συνολική γεωγραφική εξάπλωση του είδους, φαίνεται ότι μια διεξοδική αναζήτησή του είναι πολύ πιθανόν να προσθέσει νέες θέσεις παρουσίας του στον ελληνικό χώρο. Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής: Το είδος χαρακτηρίζεται ως Τρωτό (VU) με βάση την κατηγοριοποίηση της IUCN (2001), σύμφωνα με το κριτήριο D2, κυρίως εξαιτίας της πολύ περιορισμένης περιοχής εμφάνισής του. Αν και η Ajuga piskoi δεν φαίνεται να αντιμετωπίζει κάποιον άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης στο εγγύς μέλλον, οι πληθυσμοί της θα πρέπει να ελέγχονται για πιθανές αλλαγές του επιπέδου επικινδυνότητας, ειδικά στην περίπτωση που κάποιες επεμβάσεις στην περιοχή εμφάνισής της επηρεάσουν αρνητικά το φυσικό της βιότοπο. Για παράδειγμα, η πιθανότητα μιας πυρκαγιάς ή η υπεραραίωση του άνω ορόφου των δασών στα οποία εμφανίζεται, θα είχε ως αποτέλεσμα την μεταβολή των Βιότοπος: Εμφανίζεται σε δροσερές, φωτεινές θέσεις φυλλοβόλων δασών ή θαμνώνων (δάση μακεδονικής δρυός, φυλλοβόλοι θαμνώνες με Carpinus orientalis, Quercus cerris, Q. pubescens, Acer campestre, A. monspessulanum, Sorbus torminalis, Ostrya sp. Ταξινομικά σχόλια: Η Ajuga piskoi διακρίνεται εύκολα από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά είδη του ίδιου γένους εξαιτίας του μικρού μίσχου των φύλλων, των ροδόχρωμων ανθέων που εμφανίζονται ανά δύο σε κάθε σπόνδυλο ταξιανθίας και του κάλυκα που έχει μήκος 11-15 mm. Πιθανώς σχετίζεται με τις Α. salicifolia Schreb. και Α. laxmannii Benth., οι οποίες όμως έχουν μικρότερο μέγεθος, κίτρινα ή λευκά άνθη με πορφυρές νευρώσεις και βραχύτερο κάλυκα. Ενδέχεται, επίσης, να σχετίζεται με την Α. postii Briq. από την Ανατολία. Κατάσταση πληθυσμών: Η εξάπλωση της Ajuga piskoi, τόσο στη συνολική γεωγραφική έκταση που καταλαμβάνει Γεωγραφική εξάπλωση της Ajuga piskoi στην Ελλάδα. 56
οικολογικών συνθηκών εντός της συστάδας και κατά συνέπεια την δραστική μεταβολή του φυσικού βιοτόπου, που προσφέρει κάποια προστασία στο είδος και εξασφαλίζει την επιβίωσή του. Σημαντικό κίνδυνο αποτελεί, επίσης, ο τρόπος διαχείρισης των δασών της περιοχής, τα οποία στην πλειονότητά τους είναι πρεμνοφυή. Αυτή η μέθοδος διαχείρισης ήταν αρκετά διαδεδομένη στο παρελθόν, σήμερα όμως έχει εγκαταλειφθεί και στις περισσότερες περιοχές γίνεται ανόρθωση των δασικών οικοσυστημάτων, τα οποία διαχειρίζονται ως διφυή ή σπερμοφυή. Η A. piskoi περιλαμβάνεται στον διεθνή κατάλογο της IUCN (Walter & Gillett 1998) στην κατηγορία Rare (R) για την Αλβανία. Μέτρα προστασίας: Οι περισσότεροι κίνδυνοι που απειλούν την Ajuga piskoi είναι, κυρίως, τυχαία γεγονότα ή ακούσιες ενέργειες των ανθρώπων, οι οποίοι δραστηριοποιούνται μέσα στα δάση και αγνοούν την εμφάνιση και τη σημασία του είδους. Ως κύριο μέτρο προστασίας προτείνεται η ενημέρωση τόσο των αρμοδίων διαχειριστικών αρχών, όσο και του ευρύτερου κοινού που διαβιεί ή δραστηριοποιείται μέσα στα δάση της περιοχής εμφάνισης του είδους, καθώς και η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, ώστε να συμβάλλουν όλοι στη διατήρηση ή ακόμη και στην επέκταση του πληθυσμού του. Παράλληλα, θα πρέπει να γίνει πλήρης καταγραφή, χαρτογράφηση και παρακολούθηση του πληθυσμού της A. piskoi, ώστε να αποσαφηνισθεί ο βαθμός απειλής της και να εμπλουτιστούν τα δεδομένα που την κατατάσσουν σε μια από τις κατηγορίες απειλούμενων ειδών της IUCN. Ελένη Ελευθεριάδου & Κωνσταντίνος Θεοδωρόπουλος Το βαλκανικό ενδημικό είδος Ajuga piskoi από το Κουρί της Κοζάνης. (Φωτ. E. Ελευθεριάδου). 57