Εποπτεία, Παρακολούθηση και Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης Τύπων Οικοτόπων Έννοιες κλειδιά: Τυπικά είδη, Δομές και Λειτουργίες, Πιέσεις και Απειλές, Μελλοντικές προοπτικές Παναγιώτης Διον. Δημόπουλος Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Βιολογίας Φυτών, Πανεπιστήμιο Πατρών
Εποπτεία (Surveillance) & Παρακολούθηση (Monitoring) Εποπτεία (Surveillance) Η συστηματική μέτρηση μεταβλητών και διεργασιών σε βάθος χρόνου, με στόχο τη δημιουργία μιας σειράς δεδομένων στο χρόνο. Παρακολούθηση (Monitoring) Είναι επίσης η συστηματική συλλογή δεδομένων και μέτρηση/αξιολόγηση μεταβλητών και διεργασιών με τυποποιημένο τρόπο σε τακτά χρονικά διαστήματα και σε χρονική ακολουθία. Προϋποθέτει ότι η συλλογή δεδομένων γίνεται βάσει ενός συγκεκριμένου στόχου. Στη διατήρηση της φύσης: Η παρακολούθηση είναι εργαλείο των στρατηγικών διατήρησης για την εποπτεία των επιδράσεων-επιπτώσεων των χρήσεων γης, αλλά και για την εκτίμηση (αξιολόγηση) της αποτελεσματικότητας των μέτρων διαχείρισης.
Βασικές αρχές ενός συστήματος παρακολούθησης Σκοπός ενός συστήματος παρακολούθησης είναι να απαντάει κάθε φορά σε συγκεκριμένα ερωτήματα. Το σχέδιο δειγματοληψίας και οι μέθοδοι εργασίας πεδίου επιλέγονται ανάλογα με τα αντικείμενα της παρακολούθησης. Ιδεατά ένα σχήμα παρακολούθησης θα πρέπει να είναι προσαρμόσιμο (adaptive monitoring) (EUMon project).
Σχέδιο δειγματοληψίας για τη λήψη δεδομένων παρακολούθησης
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Συμπλήρωση ειδικών πρωτοκόλλων αξιολόγησης σε κάθε site ( αλλά και εκτός του δικτύου NATURA2000) Για κάθε τύπο οικοτόπου (Τ.Ο.), πολλές διαφορετικές θέσεις δειγματοληψίας/αξιολόγησης (συμπλήρωση πρωτοκόλλων) Από το τοπικό στο εθνικό επίπεδο (bottom-up approach)
Αξιολόγηση Κατάστασης Διατήρησης Ειδών και Οικοτόπων: Εισαγωγή Χρησιμοποιείται ο πίνακας στο τμήμα Α2 (για τα είδη) ή Β2 (για τους τύπους οικοτόπων) των εντύπων αναφοράς, όπου διακρίνονται τρεις διαβαθμίσεις της κατάστασης διατήρησης: (α) Ικανοποιητική (πράσινο), όπου τα είδη και οι οικότοποι ευημερούν και αναμένεται να συνεχίσουν να ευημερούν χωρίς να απαιτείται καμία παρέμβαση στις υπάρχουσες τακτικές διαχείρισης, (β) Μη ικανοποιητική ανεπαρκής (κίτρινο), όπου απαιτείται κάποιου είδους παρέμβαση στις υπάρχουσες τακτικές διαχείρισης, ωστόσο ο κίνδυνος να εκλείψει το είδος ή ο τύπος οικοτόπου δεν είναι και τόσο υψηλός και (γ) Μη ικανοποιητική κακή (κόκκινο), όπου το είδος ή ο τύπος οικοτόπου διατρέχει σοβαρό κίνδυνο να εκλείψει (τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο).
Αξιολόγηση Κατάστασης Διατήρησης Ειδών και Οικοτόπων: Εισαγωγή Είδη Εύρος εξάπλωσης Πληθυσμός Οικότοπος είδους Προοπτικές διατήρησης Οικότοποι Εύρος εξάπλωσης Έκταση Δομή και Λειτουργίες Προοπτικές διατήρησης Κάθε μια από τις προηγούμενες παραμέτρους αξιολογείται σε μια από τις ακόλουθες 4 κλάσεις Ικανοποιητική (Favorable) Μη Ικανοποιητική Ανεπαρκής (Unfavorable Inadequate) Μη Ικανοποιητική Κακή (Unfavorable Bad) Άγνωστη (Unknown)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετροι αξιολόγησης της κατάστασης διατήρησης Τύποι οικοτόπων Εύρος Έκταση Δομή και Λειτουργίες Μελλοντικές προοπτικές Range (εύρος εξάπλωσης) Area (έκταση) Structure & functions (δομή & λειτουργίες) Η μέθοδος που έχουμε υιοθετήσει επιτρέπει την αξιολόγηση του βαθμού/κατάστασης σε διάφορες χωρικές κλίμακες, από την τοπική (βαθμός διατήρησης) έως την εθνική (επίπεδο χώρας: κατάσταση διατήρησης).
Αξιολόγηση της Τοπικής Κατάστασης (Βαθμού) Διατήρησης: Μεθοδολογία Αξιολόγηση σε τοπικό επίπεδο (βαθμός διατήρησης) και στη συνέχεια «Τροφοδοσία» αλγόριθμου συνολικής αξιολόγησης με βάση: Πραγματική σημερινή τοπική κατάσταση (βαθμός διατήρησης) που προκύπτει από το συνδυασμό της αξιολόγησης: Τυπικών ειδών Δομών και λειτουργιών Μελλοντικές προοπτικές (future prospects) διατήρησης δομών και λειτουργιών από το συνδυασμό της αξιολόγησης: Μελλοντικής τάσης Μελλοντικής κατάστασης Συνολική αξιολόγηση δομών και λειτουργιών (structure and functions) σε συνδυασμό με τις προοπτικές διατήρησης του οικοτόπου (G, P, B) οδηγεί στο βαθμό διατήρησης του οικοτόπου
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Δομή και Λειτουργίες (περιλαμβάνονται τα τυπικά είδη) Δομή και Λειτουργίες Δομή Λειτουργίες Τυπικά είδη Φυσικά συστατικά του οικοτόπου Οικολογικές διεργασίες Θα πρέπει να είναι καλοί δείκτες της ευνοϊκής ποιότητας του οικοτόπου (π.χ. είδη δείκτες, είδη που κατά προτίμηση απαντούν σε έναν τύπο οικοτόπου) Ακόμη και στο εσωτερικό μιας χώρας μπορεί να χρειαστεί να προσδιοριστούν διαφορετικά τυπικά είδη στα διαφορετικά τμήματα του εύρους εξάπλωσης ενός οικοτόπου ή σε διαφορετικούς υπο-τύπους ενός οικοτόπου
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Τυπικά είδη Ο ορισμός τους είναι απαραίτητος για τον αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων (άρθρο 1, παράγραφος (e)) Ο καθορισμός των τυπικών ειδών είναι βασικός για την αξιολόγηση της επίδρασης των πιέσεων/απειλών στους τύπους οικοτόπων και για τη διαχείριση τους (άρθρο 6) Η οδηγία δεν καθορίζει τα τυπικά είδη των τύπων οικοτόπων Τα τυπικά είδη συνήθως δεν είναι σταθερά σε όλη την έκταση της ΕΕ Ως εκ τούτου πρέπει να ορίζονται σε εθνικό ή και σε περιφερειακό επίπεδο Χαρακτηριστικά είδη του τύπου οικοτόπου Διαφοριστικά είδη Χαρακτηριστικά είδη ιεραρχικά ανώτερων syntaxa Κοινωνικές-οικολογικές ομάδες ειδών (μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διερεύνηση της οικολογικής ποικιλότητας ενός τύπου οικοτόπου)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Τα τυπικά είδη πρέπει: Παράμετρος: Τυπικά είδη Ι) να είναι καλοί ενδείκτες της ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης ΙΙ) να είναι σχετικά στενότοπα και ευαίσθητα σε περιβαλλοντικές αλλαγές ΙΙΙ) να αφορούν όλες τις κατηγορίες ειδών (π.χ. αγγειόφυτα, λειχήνες, βρύα, ζώα) IV) να παραμένουν σταθερά για τους σκοπούς της παρακολούθησης για τη διερεύνηση των μεταβολών και των τάσεων από τη μια περίοδο αναφοράς στην άλλη Δεν είναι απαραίτητο να εμπεριέχονται στα Παραρτήματα (II, IV, V) της Οδηγίας 92/43/EK
Τυπικό είδος Είδος στο οποίο έχει βασιστεί η αναγνώριση ενός οικοτόπου Είδος αποκλειστικά συνδεδεμένο με έναν οικότοπο Είδος σταθερά παρόν αλλά δεν περιορίζεται μόνο στον οικότοπο Είδος χαρακτηριστικό του οικοτόπου Είδος που αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της δομής του οικοτόπου «Keystone είδος» που επηρεάζει σημαντικά τη δομή και τη λειτουργία του οικοτόπου
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Τυπικά είδη (παράδειγμα Τ.Ο. 1310) Ι) Τυπικά είδη: Συμπληρώστε δίπλα σε κάθε τυπικό είδος τη Σχετική Αφθονία του (Abund.) και τη ζωτικότητά του (Vit.) Σχετική Αφθονία: συμπληρώστε για κάθε είδος που καταγράψατε στην επιφάνεια αξιολόγησης μια από τις ακόλουθες κλάσεις της κλίμακας AFOR: A =Άφθονο, F = Συχνό, O = Ευκαιριακό ή Διάσπαρτο, R = Σπάνιο. Όταν η αξιολόγηση του βαθμού διατήρησης πραγματοποιείται σε επιφάνεια που είναι μεγαλύτερη από το μέγεθος της δειγματοληπτικής επιφάνειας που συνιστάται για την τεκμηρίωση παρουσίας ενός τύπου βλάστησης-τύπου οικοτόπου. Ζωτικότητα (Vit.): χρησιμοποιείστε μια από τις 3 κατηγορίες, 1: καχεκτικά φυτά που δεν συμπληρώνουν τον κύκλο ζωής τους ή δενδρώδη ή θαμνώδη είδη που απαντώνται μόνο με τη μορφή ποών, 2: καχεκτικά φυτά, με λίγα άνθη και σπέρματα ή δενδρώδη είδη που απαντώνται μόνο ως θάμνοι, 3: φυτά με κανονική ή υψηλή ζωτικότητα. Είδος Abund. Vit. Είδος Abund. Vit. Salicornia europaea Scirpus maritimus Aeluropus littoralis Limonium angustifolium Συμπληρώνουμε όταν στην επιφάνεια υπάρχουν ένα ή περισσότερα είδη που δεν υπάρχουν στον κατάλογο, αλλά κατά την κρίση του ερευνητή είναι ιδιαίτερης σημασίας (άφθονα, ενδείκτες υποβάθμισης, invasive κτλ.)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία (Τυπικά είδη)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Δομή και Λειτουργίες (μη περιλαμβανόμενων των τυπικών ειδών) Για κάθε τύπο οικοτόπου ορίσαμε ένα κατάλογο (checklist) ειδικών δομών και λειτουργιών (ποιοτικών ή/και ποσοτικών) που είναι ενδεικτικές της ποιότητας του εκάστοτε οικοτόπου. Βιοτικά χαρακτηριστικά: π.χ. ποικιλότητα, απουσία ξενικώνχωρο-κατακτητικών (alien-invasive) ειδών Δομικά χαρακτηριστικά: π.χ. κάλυψη βλάστησης, ηλικιακή δομή, στρώσεις/όροφοι βλάστησης Αβιοτικά χαρακτηριστικά: π.χ. εδαφικές συνθήκες, ενδείξεις/σημάδια διαταραχής
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Δομή και Λειτουργίες (μη περιλαμβανόμενων των τυπικών ειδών)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Δομή και Λειτουργίες (μη περιλαμβανόμενων των τυπικών ειδών) Αξιολογούμε τις εξειδικευμένες δομές και λειτουργίες του εκάστοτε τύπου οικοτόπου σε κάθε θέση συμπλήρωσης πρωτοκόλλου. Βάσει της παρουσίας ορισμένου ποσοστού των επιλεγμένων εξειδικευμένων δομικών στοιχείων και σύμφωνα με έναν αλγόριθμο υπολογισμού προκύπτουν οι κλάσεις: FV (Ικανοποιητική) U1 (Μη ικανοποιητική Ανεπαρκής) U2 (Μη ικανοποιητική Κακή) XX (Άγνωστη)
Αξιολόγηση Δομών και Λειτουργιών (μη περιλαμβανόμενων των τυπικών ειδών): Παραδείγματα 9390: Scrub and low forest vegetation with Quercus alnifolia 6220: Pseudo-steppe with grasses and annuals of Thero-Brachypodietea
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Παράμετρος: Δομή και Λειτουργίες (μη περιλαμβανόμενων των τυπικών ειδών) Αξιολογούμε τις εξειδικευμένες δομές και λειτουργίες του εκάστοτε τύπου οικοτόπου σε κάθε θέση συμπλήρωσης πρωτοκόλλου. Βάσει της παρουσίας ορισμένου ποσοστού των επιλεγμένων εξειδικευμένων δομικών στοιχείων και σύμφωνα με έναν αλγόριθμο υπολογισμού προκύπτουν οι κλάσεις: FV (Ικανοποιητική) U1 (Μη ικανοποιητική Ανεπαρκής) U2 (Μη ικανοποιητική Κακή) XX (Άγνωστη) Αν αυτό το ποσοστό είναι 50% η κατάσταση αξιολογείται ως Favourable (A) Αν αυτό το ποσοστό είναι 25% αλλά < 50% η κατάσταση αξιολογείται ως Inadequate (B) Αν αυτό το ποσοστό είναι < 25% η κατάσταση αξιολογείται ως Bad (C)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Πιέσεις και Απειλές Σε κάθε θέση δειγματοληψίας καταγράφουμε τις πιέσεις και τις απειλές χρησιμοποιώντας τη λίστα με τις πιθανές πιέσεις και απειλές σύμφωνα με: την κωδικοποίηση και περιγραφή που δίνεται στο Section III.c (Evans & Arvela 2011) και τον διαθέσιμο στο Reference Portal (http://biodiversity.eionet.europa.eu/article17/reference_portal) κατάλογο πιέσεων και απειλών Οι πιέσεις και απειλές χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της μελλοντικής τάσης (future trend) των Δομών και Λειτουργιών σε κάθε θέση δειγματοληψίας Πιέσεις (P) και Απειλές (T) (έως το 2ο επίπεδο) A Agriculture A01 Cultivation A02 modification of cultivation practices A04 grazing A05 livestock farming and animal breeding (without grazing) A06 annual and perennial non-timber crops A07 use of biocides, hormones and chemicals A08 Fertilisation A09 Irrigation A10 Restructuring agricultural land holding A11 Agriculture activities not referred to above B Sylviculture, forestry B02 Forest and Plantation management & use P, T ή PT Imp. P για πιέσεις, T απειλές, P/T για παράγοντες που δρουν ως πίεση και απειλή H για υψηλή σημασία/επίδραση, M για μέτρια σημασία/επίδραση και L για χαμηλή σημασία/επίδραση. Χρησιμοποιούμε τις κατηγορίες του επιπέδου 2 για "υψηλής σημασίας" πιέσεις ή απειλές. Τα όρια για το χρόνο είναι 6 χρόνια πριν για τις πιέσεις και 12 χρόνια (προοπτική) για τις απειλές.
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Μελλοντικές προοπτικές δομών και λειτουργιών Με εργασία πεδίου αξιολογείται για κάθε τύπο οικοτόπου η μελλοντική τάση (future trend ) και η μελλοντική του κατάσταση (future status Ανάλογα με τις P, T, P/T και τη σημασία/επίδρασή τους πάνω στις οικοτοπικές δομές Ανάλογα με το ποσοστό (%) της έκτασης που βρίσκεται σε ικανοποιητική κατάσταση (π.χ. 75% είναι το κατώφλιο για την Ικανοποιητική Τιμή Αναφοράς (FRV)
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης: Μεθοδολογία Μελλοντικές προοπτικές Οι μελλοντικές τάσεις αξιολογούνται με βάση τα αποτελέσματα της παραμέτρου «Πιέσεις και Απειλές» Η μελλοντική κατάσταση μπορεί να αξιολογηθεί με υπολογισμό ή εκτίμηση μέσω expert judgement με όλη τη διαθέσιμη πληροφορία
Λαμβάνοντας υπόψη μας τις θετικές, ουδέτερες ή αρνητικές επιδράσεις που ασκούν οι πιέσεις και απειλές στους τύπους οικοτόπων οι μελλοντικές προοπτικές του οικοτόπου ταξινομούνται ως Καλές, Φτωχές, Κακές, Άγνωστες G (Good) P (Poor) B (Bad) X (Unknown) Προοπτικές διατήρησης δομών και λειτουργιών
Προοπτικές διατήρησης με το παράδειγμα του οικοτόπου 9390 στην Κύπρο σε διαφορετικά N2000 sites
Αξιολόγηση του Βαθμού Διατήρησης (κλίμακα δειγμ. επιφάνειας): Μεθοδολογία Τυπικά είδη Δομές και Λειτουργίες Πραγματική κατάσταση δομών και λειτουργιών Μελλοντική τάση Μελλοντική κατάσταση Προοπτικές διατήρησης δομών και λειτουργιών Αξιολόγηση των προοπτικών διατήρησης μέσω Μελλοντικής Κατάστασης και Τάσης Τελική Αξιολόγηση Δομών και Λειτουργιών Προοπτικές διατήρησης οικοτόπου G (Good) P (Poor) B (Bad) Βαθμός Διατήρησης
Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης (Εθνική κλίμακα): Αποτέλεσμα 2013
Από τη θέση δειγματοληψίας στην εκτίμηση σε εθνικό επίπεδο (Το παράδειγμα του Τ.Ο. 9270 Ελληνικά δάση οξιάς με Abies borisii-regis) Εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης σε εθνικό επίπεδο
HabMon Greece Habitats Monitoring in Greece Σχεδιασμός πρωτοκόλλων δειγματοληψίας για την αξιολόγηση ανά τύπο οικοτόπου Καταγραφή πρωτοκόλλων δειγματοληψίας και αξιολόγηση βαθμού και κατάστασης διατήρησης Συνθετική αξιολόγηση ανά τύπο οικοτόπου σε εθνικό επίπεδο Διαχείριση: Τύπων Οικοτόπων Περιοχών NATURA Τοποθεσιών Φυτικών Ειδών Δομών / Λειτουργιών Αξιολογητών Εισαγωγή / Εξαγωγή δεδομένων (μέσω excel)
Entity-Relationship diagram