Καθηγητής ρ. Λάζαρος Ι. Τσούσκας ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ Θεσσαλονίκη 2003: 20-25 Επίπεδο της συνείδησης Η µερική ή ολική απώλεια της συνείδησης του πάσχοντος είναι µια σοβαρή κατάσταση, κατά την οποία διαταράσσεται η επικοινωνία του ατόµου µε το περιβάλλον του και η οποία προκαλεί άγχος και ανησυχία κατά την παροχή των Πρώτων Βοηθειών. Η διατήρηση της ψυχραιµίας και η εφαρµογή των κατάλληλων και πλέον αποτελεσµατικών µεθόδων, οι οποίες διασφαλίζουν τη βατότητα των αεροφόρων οδών και αποµακρύνουν κάθε αιτία απόφραξής τους, όπως είναι το αίµα, ο εµετός ή τα θραύσµατα της οδοντοστοιχίας, είναι σε θέση να αποτρέψουν τις επιπλοκές και να σώσουν τη ζωή του πάσχοντος. Η απώλεια της συνείδησης οφείλεται σε διαταραχές της φυσιολογικής δραστηριότητας του εγκεφάλου και οι κυριότερες αιτίες που την προκαλούν είναι οι πρωτοπαθείς βλάβες του κεντρικού νευρικού συστήµατος, όπως είναι οι ακόλουθες: 1) Οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, οι κυριότερες των οποίων είναι η εγκεφαλική διάσειση, η εγκεφαλική θλάση και οι χωροκατακτητικές βλάβες που συµπιέζουν τον εγκέφαλο (αιµάτωµα). 2) Οι παθολογικές βλάβες του εγκεφάλου, όπως είναι η αποπληξία, η επιληψία και οι παιδικοί σπασµοί. 3) Τα νευροψυχιατρικά νοσήµατα, τα οποία εµφανίζουν την εικόνα της απώλειας της συνείδησης, χωρίς πραγµατικά να είναι, όπως είναι η υστερία. 4) Οι δηλητηριάσεις από φάρµακα και ευφραντικές ουσίες, όπως είναι τα φάρµακα που χρησιµοποιούνται για την αντιµετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης, των καρδιοπαθειών, του σακχαρώδη διαβήτη και της ανεπάρκειας των επινεφριδίων, ή ακόµη η χρήση των ναρκωτικών ουσιών και των οινοπνευµατωδών ποτών. Άλλες αιτίες απώλειας της συνείδησης είναι και οι βλάβες διάφορων οργανικών συστηµάτων που επηρεάζουν δευτεροπαθώς το κεντρικό νευρικό σύστηµα, όπως είναι η ασφυξία, η υποξία, η συγκοπή, η καρδιακή προσβολή, το διαβητικό ή υπογλυκαιµικό κώµα, η νεφρική ανεπάρκεια (ουραιµία) και οι θερµορυθµιστικές βλάβες. Α. ιάγνωση
Η εκτίµηση του επιπέδου της συνείδησης του πάσχοντος και η παρακολούθησή της έχει µεγάλη σηµασία για την ορθή και αποτελεσµατική παροχή των Πρώτων Βοηθειών. Η εκτίµηση της απώλειας της συνείδησης γίνεται κυρίως µε τις ακόλουθες τρεις µεθόδους: Α.1. Το Ιστορικό του ατυχήµατος Πολλές φορές η αιτία της βλάβης δεν είναι εµφανής και είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη και πληροφορίες από τους παρευρισκοµένους ή τους συγγενείς, εάν είναι δυνατόν. Τα σηµεία που χρειάζονται διευκρίνιση είναι τα ακόλουθα: α) Η πιθανότητα της κάκωσης, εάν δηλαδή ο πάσχων είχε κάκωση πριν από την απώλεια της συνείδησής του. β) Ο τρόπος της προσβολής, εάν δηλαδή η απώλεια της συνείδησης εµφανίστηκε απότοµα ή βαθµιαία. γ) Οι προηγούµενες προσβολές, εάν δηλαδή υπήρχαν και προηγούµενα παρόµοια επεισόδια. δ) Η προηγούµενη κατάσταση της υγείας του ατόµου, µε την αναζήτηση ειδικών καρτών ή ταυτοτήτων, οι οποίες να αναγράφουν κάποια χρόνια πάθηση του πάσχοντος (Εικόνα 6). Εικόνα 6. Η ειδική ταυτότητα αναγνώρισης του πάσχοντος. Α.2. Η κλινική ταξινόµηση του επιπέδου της συνείδησης Η ανταπόκριση του πάσχοντος στα λεκτικά ερεθίσµατα, όπως είναι η υποβολή διαφόρων ερωτήσεων, και στα ερεθίσµατα του άλγους, όπως είναι η πίεση των λοβίων των ώτων, επιτρέπει την κλινική ταξινόµηση του επιπέδου της συνείδησης στις ακόλουθες κατηγορίες: Ι. Στη θόλωση της συνείδησης, κατά την οποία ο πάσχων απαντά καθυστερηµένα, όταν του µιλάµε, µιλάει καλά και είναι σχετικά προσανατολισµένος, ελαφρά συγχυτικός και µε σκόπιµες αντιδράσεις στο άλγος ή ακόµη είναι πολύ συγχυτικός και οι αντιδράσεις του είναι άσκοπες. 21
ΙΙ. Στο ενδιάµεσο ή προκωµατώδες στάδιο, κατά το οποίο ο πάσχων δεν απαντά στην οµιλία και αντιδρά µόνο στο έντονο άλγος µε άσκοπες λεκτικές και κινητικές αντιδράσεις. ΙΙΙ. Στην απώλεια της συνείδησης ή το κώµα, κατά την οποία ο πάσχων δεν ξυπνά µε τίποτε, στο άλγος δεν αντιδρά µε σκόπιµες ή άσκοπες κινήσεις και δεν παρουσιάζει λεκτικές αντιδράσεις, µόνο στρέφει και εκτείνει τα άκρα του και δεν εκδηλώνει καµία αντίδραση. Η εξέταση για την αντίδραση στο άλγος πρέπει να γίνεται αµφοτερόπλευρα για την αποκάλυψη πιθανού ηµισυνδρόµου. Α.3. Η εξέταση των κορών των οφθαλµών Η εξέταση των κορών των οφθαλµών περιλαµβάνει την καταγραφή του εύρους των κορών (µικρό ή µύση, µέσο και µεγάλο ή µυδρίαση), του σχήµατός τους (στρογγυλό ή όχι) και της αντίδρασής τους στο φως, µε το ευθύ και το χιαστό αντανακλαστικό. Τα κυριότερα σηµεία σοβαρής βλάβης του εγκεφάλου είναι η µονόπλευρη αντίδραση του πάσχοντος στο άλγος και η παρουσία ανισοκορίας των οφθαλµών (Εικόνα 7). Εικόνα 7. Η ανισοκορία των οφθαλµών. Τα πρώτα παθολογικά σηµεία που διαπιστώνονται στις περισσότερες περιπτώσεις είναι παροδικά και συνήθως επανέρχονται στο φυσιολογικό µετά την κατάλληλη υποστήριξη του πάσχοντος, κυρίως µε τη διόρθωση της αναπνοής ή τη χορήγηση οξυγόνου. Β. Θάνατος Ο σωµατικός θάνατος ορίζεται ως η κατάσταση της κατάργησης της εγκεφαλικής λειτουργίας, η οποία διαπιστώνεται µε τα ακόλουθα: α) Ηλεκτροεγκεφαλογραφικά, δηλαδή µε την καταγραφή απόλυτης «σιγής» στο εγκεφαλογράφηµα. β) Συνήθως κλινικά, µε τη διαπίστωση σηµείων τα οποία βεβαιώνουν για τη µόνιµη απώλεια της λειτουργίας του εγκεφαλικού στελέχους. Η διάγνωση του θανάτου συχνά είναι δύσκολη ακόµη και για το ιατρικό προσωπικό. Οι σύγχρονες µέθοδοι της καρδιοαναπνευστικής ανάνηψης συχνά αποκαθιστούν τη ζωή και µετά την παύση της αναπνοής και την απουσία 22
σφυγµών. Για το λόγο αυτό είναι πολύ σηµαντική σε κάθε περίπτωση επείγοντος περιστατικού η παροχή των Πρώτων Βοηθειών για την ανάνηψη του ατόµου να αρχίζει αµέσως και να συνεχίζεται µέχρι την τελική ιατρική γνωµάτευση του θανάτου. Στην κλινική πράξη θεωρείται ότι επήλθε ο θάνατος, όταν ο ιατρός διαπιστώσει τα πρώιµα και τα υστεροφανή σηµεία του θανάτου. Β.1. Τα πρώιµα σηµεία του θανάτου Στα πρώιµα σηµεία του θανάτου ανήκουν τα ακόλουθα: α) Η διακοπή της λειτουργίας της αναπνοής και της κυκλοφορίας για χρονικό διάστηµα µεγαλύτερο από πέντε λεπτά της ώρας. β) Η απώλεια της συνείδησης. γ) Η χάλαση του µυϊκού τόνου, η οποία διαπιστώνεται µε το άνοιγµα των βλεφάρων, τη διαστολή της κόρης του οφθαλµού, το άνοιγµα του στόµατος και την απώλεια ούρων και κοπράνων. δ) Το σηµείο του Jolle, το οποίο είναι η παραµόρφωση του κυκλικού σχήµατος της κόρης του οφθαλµού σε ελλειπτικό σχήµα κατά την αµφιδακτυλική πίεση του βολβού. Β.2. Τα υστεροφανή σηµεία του θανάτου Τα κυριότερα υστεροφανή σηµεία του θανάτου είναι τα ακόλουθα: α) Η θόλωση του κερατοειδούς χιτώνα του οφθαλµού. β) Η πτώση της θερµοκρασίας του πτώµατος. γ) Η πτωµατική ακαµψία. δ) Οι πτωµατικές υποστάσεις. ε) Η µεταθανάτια πηκτικότητα. στ) Η σήψη, η οποία εµφανίζεται µε την αποσύνθεση των µαλακών στοιχείων του πτώµατος. Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής στο θέµα: 23
«Επίπεδο της συνείδησης» ΕΡΩΤΗΣΗ 1 : Η απώλεια της συνείδησης * (Α) είναι διαταραχή της επικοινωνίας µε το περιβάλλον (Β) επιδεινώνεται µε την αποµάκρυνση των ξένων σωµάτων * (Γ) υποχωρεί µε τη διατήρηση της βατότητας των αεροφόρων οδών ( ) οφείλεται σε βλάβη του νωτιαίου µυελού ΕΡΩΤΗΣΗ 2 : Πρωτοπαθείς βλάβες του Κ.Ν.Σ. που προκαλούν απώλεια της συνείδησης είναι * (Α) οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις * (Β) η επιληψία (Γ) η καρδιακή ανακοπή ( ) το υπογλυκαιµικό κώµα ΕΡΩΤΗΣΗ 3 : ευτεροπαθείς βλάβες του Κ.Ν.Σ. που προκαλούν απώλεια της συνείδησης είναι (Α) το εγκεφαλικό αιµάτωµα * (Β) η υποξία (Γ) η υστερία * ( ) η ουραιµία ΕΡΩΤΗΣΗ 4 : Η εκτίµηση του επιπέδου της συνείδησης γίνεται µε * (Α) τη λήψη του ιστορικού του ατυχήµατος * (Β) την εξέταση των κορών των οφθαλµών (Γ) την πρόκληση του αντανακλαστικού της επιγονατίδας ( ) τον έλεγχο της αναπνευστικής λειτουργίας ΕΡΩΤΗΣΗ 5 : Στο ιστορικό του ατυχήµατος διερευνάται (Α) η παρούσα κατάσταση του πάσχοντος (Β) η καρδιοαναπνευστική λειτουργία * (Γ) ο τρόπος της προσβολής της απώλειας της συνείδησης * ( ) η ύπαρξη ειδικών ταυτοτήτων ΕΡΩΤΗΣΗ 6 : Η κλινική ταξινόµηση του επιπέδου της συνείδησης γίνεται µε * (Α) τα λεκτικά ερεθίσµατα 24
(Β) τα κοιλιακά αντανακλαστικά * (Γ) τα ερεθίσµατα άλγους ( ) το επίπεδο της καρδιακής λειτουργίας ΕΡΩΤΗΣΗ 7 : Στο προκωµατώδες στάδιο ο πάσχων (Α) απαντά στα λεκτικά ερεθίσµατα * (Β) δεν απαντά στα λεκτικά ερεθίσµατα * (Γ) απαντά στα ερεθίσµατα του άλγους ( ) δεν απαντά στα ερεθίσµατα του άλγους ΕΡΩΤΗΣΗ 8 : Στην εκτίµηση του επιπέδου της συνείδησης η εξέταση των κορών των οφθαλµών περιλαµβάνει την εκτίµηση (Α) του χρώµατός τους * (Β) του εύρους τους (Γ) της αγγείωσής τους * ( ) της αντιδραστικότητάς τους ΕΡΩΤΗΣΗ 9 : Τις σοβαρές κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις χαρακτηρίζουν (Α) η θόλωση της συνείδησης (Β) η αµφοτερόπλευρη αντίδραση στον πόνο * (Γ) το κώµα * ( ) η ανισοκορία ΕΡΩΤΗΣΗ 10 : Τα πρώιµα σηµεία του θανάτου είναι * (Α) το κώµα * (Β) το σηµείο του Jolle (Γ) η θόλωση του κερατοειδούς του οφθαλµού ( ) η πτώση της θερµοκρασίας του σώµατος 25