ΟΜΙΛΟΥΝΤΑ ΣΩΜΑΤΑ: ΜΙΑ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΙΓΑΙΑΚΩΝ ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Πρόταση Διδακτορικής Διατριβής Κεκές Χρήστος Μ.Δ.Ε. στην Προϊστορική Αρχαιολογία (Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας) Πτυχίο Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης (Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 2 Εισαγωγή... 2 Θεωρητικό πλαίσιο... 2 Επισκόπηση της βιβλιογραφίας... 3 Ερευνητικά ερωτήματα/υποθέσεις εργασίας... 5 Μεθοδολογία... 8 Χρονοδιάγραμμα... 9 Ενδεικτική βιβλιογραφία... 10 1
Περίληψη Η προτεινόμενη διδακτορική διατριβή πραγματεύεται το θέμα των αιγυπτιακών και των αιγαιακών χειρονομιών της Εποχής του Χαλκού. Όπως θα γίνει αντιληπτό παρακάτω, οι χειρονομίες αποτελούν εν δυνάμει δείκτες ατομικής και κοινωνικής έκφρασης. Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας θα επιχειρηθεί αφενός μια τυπολογική ταξινόμηση των χειρονομιών που απαντούν στην αιγυπτιακή γραμματεία και στην αιγυπτιακή και την αιγαιακή τέχνη και αφετέρου η ανίχνευση των κοινωνικών τους διαστάσεων και της σημασίας τους στο πλαίσιο των αιγυπτιακών και των αιγαιακών τελετουργιών. Η αναγνώριση πιθανών κοινών, στις δύο γεωγραφικές περιοχές που θα εξεταστούν, χειρονομιών θα επιβεβαιώσει τις στενές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ της Αιγύπτου και των πολιτισμών του Αιγαίου κατά την Εποχή του Χαλκού σε διπλωματικό, καλλιτεχνικό, αλλά και σε ιδεολογικό επίπεδο. Εισαγωγή Η μελέτη των χειρονομιών που απαντούν στην τέχνη και σε γραπτά τεκμήρια του αρχαίου κόσμου αποτελεί ένα ιδιαίτερο πεδίο έρευνας των κοινωνιών του παρελθόντος που τα τελευταία χρόνια προσελκύει ολοένα και περισσότερο το ερευνητικό ενδιαφέρον (ενδεικτικά Gruber 1980, Wilkinson 1987, 1991/1992, 1992, 1999, και 2001, Lateiner 1995, Wedde 1999, Morris 2001, Morris & Peatfield 2002, Corbeill 2004, Giannaki 2008, Αντωνάτος 2013, Calabro 2013 και 2014, Πλάτων 2014, Clark et al. 2015). Η προτεινόμενη διδακτορική διατριβή εντάσσεται στο παραπάνω ερευνητικό πλαίσιο και εστιάζει στους πολιτισμούς της Αιγύπτου και του Αιγαίου με χρονικό ορίζοντα την Εποχή του Χαλκού. Πρόθεσή μας είναι, υπό το πρίσμα των αιγυπτιακών και των αιγαιακών χειρονομιών, να φωτίσουμε διάφορες άγνωστες ή ελλιπώς μελετημένες πτυχές των κοινωνιών της Αιγύπτου και του Αιγαίου και να επιχειρήσουμε τη θεώρηση άλλων πιο γνωστών εκφάνσεων των παραπάνω κοινωνιών από μια διαφορετική οπτική γωνία. Θεωρητικό πλαίσιο Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί το βασικό εργαλείο απόκτησης εμπειριών μέσω της επαφής και της αλληλεπίδρασής του με τον κόσμο που το περιβάλλει. Στην 2
αρχαιότητα οι άνθρωποι κοινωνικοποιούνταν μέσω της συμμετοχής τους σε θρησκευτικές και κοσμικές τελετές ανάλογα με την ηλικία τους, το φύλο τους, την κοινωνική τους θέση (Meskell 2002, 148). Σε τέτοιου είδους δραστηριότητες το σώμα εξυπηρετούσε ταυτόχρονα την απόκτηση και τη μετάδοση της γνώσης. Οι χορευτικές κινήσεις, ο τελετουργικός, ρυθμικός βηματισμός μιας πομπής, οι επιμέρους χειρονομίες και ο ξεχωριστός συμβολισμός της καθεμιάς από αυτές μαθαίνονταν και μεταδίδονταν συμμετέχοντας ενεργά στις εκάστοτε κοινωνικές εκδηλώσεις. Ακόμη και σήμερα, για παράδειγμα, από μικρή ηλικία διδασκόμαστε μέσω της συμμετοχής μας στις εκκλησιαστικές συναθροίσεις το σημείο του σταυρού και τη στάση της προσευχής ή τα βήματα ενός παραδοσιακού χορού συμμετέχοντας σε πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις (χοροεσπερίδες, γαμήλιες δεξιώσεις κτλ.). Σύμφωνα με τον Wedde (1999, 912) ως χειρονομία ορίζεται μία κίνηση που εκτελείται με το ένα ή και τα δύο χέρια, καθώς το σώμα λαμβάνει μία ή και περισσότερες συγκεκριμένες στάσεις και περικλείει μία κωδικοποιημένη έννοια, την οποία μπορούν να αντιληφθούν όλα τα μέλη μιας κοινωνίας ή μέρος αυτής. Κατά την αρχαιότητα, οι χειρονομίες αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα κάθε πτυχής του δημόσιου και ιδιωτικού βίου, όπως των θρησκευτικών τελετουργιών (Wilkinson 1992, 17), της καθημερινής επικοινωνίας του κοινωνικού συνόλου (Ηρόδοτος, 2.80) ή της πολιτικής ρητορικής (Corbeill 2004, 107-139). Στην τέχνη της Αιγύπτου και του Αιγαίου συχνά οι ανθρώπινες μορφές αποδίδονται να λαμβάνουν συγκεκριμένες στάσεις και να εκτελούν συγκεκριμένες κινήσεις. Πρόκειται για περιπτώσεις συνειδητής επιλογής του καλλιτέχνη να αποδώσει τις μορφές του με τον τρόπο αυτό παραπέμποντας έτσι άμεσα σε επιμέρους δραστηριότητες και συμβολικά νοήματα, άμεσα κατανοητά από όλα τα μέλη των αντίστοιχων κοινωνιών ή από ορισμένες κοινωνικές τους ομάδες. Η αναγνώριση του συμβολισμού των χειρονομιών συμβάλλει στην ερμηνευτική προσέγγιση αυτών των δραστηριοτήτων και κατ επέκταση και των παραπάνω κοινωνιών. Επισκόπηση της βιβλιογραφίας Οι αιγυπτιακές χειρονομίες έχουν μελετηθεί κατά κόρον τα προηγούμενα χρόνια. Οι δημοσιεύσεις του Wilkinson (1987, 1991/1992, 1992, 9-35 και 53, 1999, 3
192-211 και 2001) αποτελούν τις πιο εμπεριστατωμένες μελέτες, κατά τη γνώμη του γράφοντα, σχετικά με τις αιγυπτιακές χειρονομίες και τον ιδιαίτερο συμβολισμό τους στο πλαίσιο της εκάστοτε εικονιστικής σύνθεσης. Στο σύγγραμμά του «Reading Egyptian art» ο Wilkinson έδειξε τη στενή συμβολική σχέση των αιγυπτιακών χειρονομιών με την ιερογλυφική γραφή, καθώς οι ανθρώπινες μορφές στην αιγυπτιακή τέχνη συχνά λαμβάνουν επακριβώς τη στάση την οποία εικονίζουν συγκεκριμένα ιερογλυφικά σημεία παραπέμποντας συμβολικά στην έννοια ή λέξη που αυτά καταγράφουν, όπως η λατρεία, ο θρήνος, η εξύμνηση κοκ. (Wilkinson 1992, 8-12). Άλλες δημοσιεύσεις πραγματεύονται ορισμένες χειρονομίες και σκηνές τελετουργικού χαρακτήρα που αποκαλύπτουν τη σχέση των Αιγυπτίων με τους θεούς (Gardiner 1950, Ogdon 1979). Η Teeter (1997), για παράδειγμα, εστίασε την έρευνά της στις χειρονομίες προσφοράς και πιο συγκεκριμένα στις στάσεις με τις οποίες αποδίδεται ο Φαραώ σε παραστάσεις που απεικονίζουν την τελετουργική προσφορά της εικόνας της Maat (θεάς της «Τάξης», της αλήθειας και της δικαιοσύνης) στους θεούς. Ο Aldred (1970) επικεντρώθηκε στο σχολιασμό των πομπικών σκηνών προσφοράς δώρων από αλλοεθνείς πρέσβεις προς το Φαραώ. Τέλος, μια πρόσφατη διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (Αντωνάτος 2013) ήρθε να καλύψει το κενό που υπήρχε στην σχετική με τις αιγυπτιακές χειρονομίες ελληνική βιβλιογραφία. Παρόλο που το θέμα των αιγυπτιακών χειρονομιών απασχόλησε αρκετά την έρευνα ορισμένα κρίσιμα ζητήματα που προκύπτουν για την αιγυπτιακή κοινωνία παραμένουν αναπάντητα ή χρήζουν περαιτέρω έρευνας. Η προτεινόμενη διατριβή δεν θα αφοσιωθεί στην τυπολογική ταξινόμηση των αιγυπτιακών χειρονομιών, αλλά θα δώσει έμφαση στις κοινωνικές τους προεκτάσεις. Όσον αφορά το Αιγαίο, ορισμένοι ερευνητές επιχείρησαν, κατά το παρελθόν, να ερμηνεύσουν συγκεκριμένες χειρονομίες που απαντούν στην αιγαιακή τέχνη. Ο Αλεξίου (1958) συζήτησε τη στάση με την οποία αποδίδονται πήλινα ειδώλια θεαινών της Μετανακτορικής περιόδου, ενώ μια πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση ορισμένων χειρονομιών των κνωσιακών τοιχογραφιών επιχείρησε ο ειδικός στην τοιχογραφική τέχνη του Αιγαίου, Cameron (1974, 50-51). Επίσης, τον Hallager (1985) απασχόλησε η χειρονομία που εκτελεί μια ανδρική μορφή στο περίφημο «Σφράγισμα του 4
Ηγεμόνα», ενώ η Morgan στο πλαίσιο της μελέτης της για τη Μικρογραφική Ζωφόρο της Δ. Οικίας του Ακρωτηρίου επιχείρησε να ερμηνεύσει ορισμένες ιδιαίτερες χειρονομίες που απαντούν στη συγκεκριμένη τοιχογραφία (Morgan 1988, 117-118). Πιο πρόσφατα, η Morris (2001) έθεσε το θεωρητικό πλαίσιο μελέτης των αιγαιακών χειρονομιών, ενώ η προσεκτική προσέγγιση του Wedde (1999) των χειρονομιών που απαντούν σε σφραγίδες και ειδώλια αποτελεί, κατά τον γράφοντα, τη συστηματικότερη έρευνα -αν και πρόκειται για προκαταρκτική δημοσίευση- των αιγαιακών χειρονομιών. Στο πλαίσιο της μελέτης των μινωικών πήλινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων οι Πιλάλη-Παπαστερίου (1992, 65-70) και Ρεθεμιωτάκης (2001, 80-83) παρουσιάζουν και σχολιάζουν ορισμένους τύπους των χειρονομιών που αυτά αποδίδονται να εκτελούν, ενώ η Morris (2009, 182-184) επιχειρεί μια συνοπτική προσέγγιση των χειρονομιών τους ανά φύλο. Η German στην έρευνά της επικεντρώθηκε στις παραστάσεις χορού, πομπών και ταυροκαθαψίων που απεικονίζονται σε προϊόντα της σφραγιδογλυφίας (German 2005), ενώ αντικείμενο μελέτης της Simandiraki-Grimshaw (2010) ήταν το ανθρώπινο σώμα στη μινωική θρησκευτική εικονογραφία. Άλλες δημοσιεύσεις επισημαίνουν το βιωματικό χαρακτήρα των μινωικών χειρονομιών (Morris & Peatfield 2002 και 2006). Τέλος, προσφάτως ο Πλάτων (2014) αναγνώρισε σε μινωικά γυναικεία ειδώλια μια ιδιαίτερη χειρονομία, την οποία και συσχέτισε με τελετές ενηλικίωσης. Παρά το πλήθος των δημοσιεύσεων λείπει μια ολοκληρωμένη, συνθετική, τυπολογική και ερμηνευτική μελέτη των αιγαιακών χειρονομιών. Εξαίρεση αποτελεί η διδακτορική διατριβή της Γιαννάκη (Giannaki 2008), η οποία, όμως, πραγματεύεται αποκλειστικά τις χειρονομίες των γυναικείων μορφών στη μινωική τέχνη. Ερευνητικά ερωτήματα/υποθέσεις εργασίας Στόχος της προτεινόμενης διδακτορικής διατριβής είναι να τεθούν και όσο αυτό θα είναι δυνατό να απαντηθούν ερωτήματα που αφορούν τις κοινωνίες της Αιγύπτου και του Αιγαίου. Με αυτό το σκεπτικό την προτεινόμενη έρευνα θα απασχολήσουν κυρίως: 1. Η δομή των κοινωνιών. 2. Οι έμφυλες σχέσεις. 5
3. Η τελετουργική σημασία του ανθρώπινου σώματος και ο ρόλος των χειρονομιών στον καθημερινό και τον τελετουργικό βίο. 4. Οι επαφές της Αιγύπτου με το Αιγαίο. Όσον αφορά την Αίγυπτο, η συμβολή της προτεινόμενης διδακτορικής διατριβής στη βιβλιογραφία έγκειται στη διερεύνηση των κοινωνικών προεκτάσεων των αιγυπτιακών χειρονομιών, καθώς οι μέχρι τώρα έρευνες αναλώνονταν στη μελέτη της εικονογραφίας. Καταρχάς, μέσω της μελέτης αναφορών της αιγυπτιακής γραμματείας (Lichtheim 1973, 67 και 71 και 1976, 161), του Ηροδότου (Ηρόδοτος 2.80), αλλά και παραστάσεων της αιγυπτιακής τέχνης αναμένεται να αναγνωριστεί η ύπαρξη ενός διαχρονικού προτύπου ενδεδειγμένης κοινωνικής συμπεριφοράς που αφορά την επίδειξη σεβασμού των Αιγυπτίων προς τους ανωτέρους τους. Η επίδειξη σεβασμού γινόταν μέσω μιας ιδιαίτερης «σωματικής συμπεριφοράς» που περιλάμβανε ένα ευρύ corpus στάσεων και κινήσεων του σώματος, το οποίο απαντά συχνά και στην αιγυπτιακή τέχνη. Παράλληλα, η ταξινόμηση των αιγυπτιακών χειρονομιών ανά κοινωνική θέση, φύλο κτλ. αναμένεται να προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα για τις καθημερινές και τις τελετουργικές δραστηριότητες στις οποίες επιδίδονταν τα μέλη των ανώτερων και των κατώτερων αιγυπτιακών κοινωνικών τάξεων και να αποσαφηνίσει το ρόλο και τη θέση του γυναικείου φύλου σε τέτοιου είδους δραστηριότητες. Για παράδειγμα, η εκτέλεση της χειρονομίας hnw (χενού) (Wilkinson 1992, 17) αποκλειστικά από ανδρικές μορφές στην αιγυπτιακή τέχνη υποδεικνύει τη μη ενεργή συμμετοχή ή ακόμα και την απαγόρευση της παρουσίας γυναικών στην τελετουργική «Απαγγελία των Δοξολογιών» (Wilkinson 1992, 17) στο πλαίσιο της οποίας εκτελείτο η συγκεκριμένη χειρονομία. Από τη διεθνή βιβλιογραφία απουσιάζει μια ολοκληρωμένη, συνθετική, τυπολογική και ερμηνευτική μελέτη των αιγαιακών χειρονομιών και η προτεινόμενη διδακτορική έρευνα σκοπεύει να καλύψει αυτό το κενό. Βασικό στόχο θα αποτελέσει η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου τυπολογικού καταλόγου. Στην περίπτωση του Αιγαίου η αναγνώριση των κοινωνικών προεκτάσεων των χειρονομιών αποτελεί ένα περίπλοκο ζήτημα. Αφενός γιατί λείπουν τα γραπτά τεκμήρια που θα έδιναν περισσότερες πληροφορίες για τις αιγαιακές κοινωνίες (οι πινακίδες Γραμμικής Β 6
είναι αποσπασματικές και κυρίως λογιστικού χαρακτήρα). Αφετέρου διότι παρόλο που αναφερόμαστε στο Αιγαίο ως σύνολο και στις αιγαιακές χειρονομίες ως «οικουμενικές» στον αιγαιακό χώρο, ωστόσο δεν πρέπει να αγνοούμε το γεγονός ότι το Αιγαίο συναποτελούν διάφορες πολιτισμικές μονάδες (Κυκλάδες, μινωική Κρήτη, μυκηναϊκός κόσμος), ότι οι αιγαιακές κοινωνίες εξελίσσονται και πιθανότατα διαφοροποιούνται με την πάροδο του χρόνου και ότι ακόμα και στην ίδια γεωγραφική περιοχή, όπως η Κρήτη, κατά την ίδια περίοδο απαντούν τοπικές διαφοροποιήσεις. Έχοντας υπόψη μας τα παραπάνω θεωρούμε εφικτή τουλάχιστον την άντληση συμπερασμάτων σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων στις αιγαιακές κοινωνίες. Στην αιγαιακή τέχνη η διάκριση των ρόλων των δύο φύλων είναι πολλές φορές αρκετά σαφής. Συγκεκριμένες χειρονομίες αποδίδονται να εκτελούνται αποκλειστικά από ανδρικές ή από γυναικείες μορφές. Η ερμηνεία αυτής της συνειδητής διάκρισης αποτελεί ένα μείζον ζήτημα που αφορά και την ερμηνευτική προσέγγιση των αιγαιακών κοινωνιών. Η δομή των αιγαιακών κοινωνιών απασχολεί διαρκώς τους ερευνητές που ειδικεύονται στην αιγαιακή αρχαιολογία (ενδεικτικά Krzyszkowska & Nixon 1983, Laffineur & Niemeier 1995, Rehak 1995). Στην προτεινόμενη διατριβή θα επιχειρηθεί η προσέγγιση αυτού του ζητήματος υπό το πρίσμα ορισμένων χειρονομιών που απαντούν στην αιγαιακή τέχνη και υποδεικνύουν πως οι μορφές που τις εκτελούν κατέχουν μια ανώτερη κοινωνική θέση από τις μορφές που τις πλαισιώνουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η χειρονομία κυριαρχίας που εκτελεί η ανδρική μορφή στο περίφημο «Σφράγισμα του Ηγεμόνα» (Hallager 1985, 22-23, Niemeier 1988, 240-242, Koehl 1995, 24). Στο πλαίσιο της προτεινόμενης διατριβής θα εξεταστεί ποια ήταν η σχέση του ανθρώπινου σώματος με το υπερβατικό στην αντίληψη των Αιγυπτίων και των Αιγαίων και εάν μέσω των χειρονομιών το αιγυπτιακό και το αιγαιακό σώμα γίνονται «τελετουργικοί αγωγοί» της θεϊκής δύναμης και μέσο επαφής και αλληλεπίδρασης με το θείο. Συχνά στην αιγυπτιακή τέχνη ο Φαραώ αποδίδεται να υψώνει το ένα του χέρι και κραδαίνοντας ένα όπλο ετοιμάζεται να εξολοθρεύσει τους αιχμάλωτους εχθρούς του ή κάποια αντίθεη δύναμη, όπως ο Άποφις. Μια τέτοια παράσταση της Πτολεμαϊκής περιόδου από το Edfu πλαισιώνει μια επιγραφή στην οποία ο θεός Ώρος 7
απευθύνεται στο Φαραώ Πτολεμαίο Ι Φιλομήτωρ λέγοντάς του: «Σου δίνω δύναμη ως ο υιός της Ίσιδος (και) τη δύναμη του Άμμωνα στα χέρια σου» (Kousoulis 1999, 68). Από τα παραπάνω συνάγεται πως τα χέρια στην αιγυπτιακή αντίληψη, τουλάχιστον κατά την Πτολεμαϊκή περίοδο, λειτουργούσαν ως δέκτες της θεϊκής δύναμης και θα πρέπει να εξεταστεί αν αυτό ίσχυε και σε προγενέστερες περιόδους. Όσον αφορά το Αιγαίο, ο βιωματικός χαρακτήρας ορισμένων αιγαιακών χειρονομιών, όπως η εκστατική κίνηση μιας μορφής εν μέσω μιας τελετουργικής δράσης να λυγίσει τα κλαδιά ενός δένδρου, υποδεικνύει τη μετατροπή του σώματος σε μέσο για το θρησκευτικό βίωμα (βλ. και Morris & Peatfield 2002, 105). Τέλος, θα επιχειρηθεί μια συγκριτική μελέτη των αιγυπτιακών και των αιγαιακών χειρονομιών, ώστε να διαπιστωθεί εάν: Α. Απαντούν κοινές χειρονομίες στην τέχνη των δύο περιοχών. Β. Οι κοινές μορφολογικά χειρονομίες μοιράζονται και την ίδια σημασιολογία. Αν ισχύουν τα δύο παραπάνω κριτήρια τότε θα πρέπει να αναζητηθούν και να ερμηνευθούν τα αίτια και οι συνέπειες αυτής της εικονογραφικής και συμβολικής κοινής. Παρόμοια συγκριτική μελέτη δεν είχε πραγματοποιηθεί κατά το παρελθόν και οι πιθανές κοινές χειρονομίες που θα προκύψουν θα επιβεβαιώσουν τις στενές σχέσεις των πολιτισμών της Αιγύπτου και του Αιγαίου κατά την Εποχή του Χαλκού σε διπλωματικό, καλλιτεχνικό, αλλά πολύ περισσότερο και σε ιδεολογικό επίπεδο. Μεθοδολογία Αρχικά θα πραγματοποιηθεί ενδελεχής σπουδή αιγυπτιακών γραπτών πηγών που ανάγονται στο Αρχαίο, το Μέσο και το Νέο Βασίλειο και η καταγραφή του συνόλου των αιγυπτιακών στάσεων και κινήσεων του σώματος που αναφέρονται σε αυτές. Επίσης, αν και δεν θα δοθεί έμφαση στην τυπολογία των αιγυπτιακών χειρονομιών, η οποία έχει απασχολήσει την έρευνα κατά το παρελθόν, θα μελετηθούν αιγυπτιακά έργα τέχνης που ανήκουν στις παραπάνω περιόδους και θα συσχετιστούν με τις καταγραφές των αιγυπτιακών πηγών. Έπειτα, θα πραγματοποιηθεί η συλλογή, ταξινόμηση και μελέτη των αιγαιακών χειρονομιών που απαντούν σε τοιχογραφίες και προϊόντα της ειδωλοπλαστικής και της σφραγιδογλυφίας. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση του 8
Αιγαίου η έρευνά μας θα περιοριστεί στις περιόδους της Μέσης και της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, καθώς κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων εντείνονται οι σχέσεις με την Αίγυπτο (Warren 1995, 12-14). Οι παραπάνω εργασίες μελέτης των αιγυπτιακών και των αιγαιακών χειρονομιών θα αποτυπωθούν σε πίνακες, όπου οι χειρονομίες θα καταλογογραφούνται ανάλογα με το είδος τους, τη χρονολόγησή τους, το πρόσωπο που τις εκτελεί και στο οποίο απευθύνονται, το υλικό στο οποίο απαντούν (τοιχογραφίες, ειδώλια, σφραγίδες κτλ.), τον τόπο εύρεσης κοκ. Οι τυπολογικοί πίνακες θα αποτελέσουν χρήσιμα εργαλεία για την περαιτέρω μελέτη των χειρονομιών και ιδιαίτερα των αιγαιακών. Η συγκριτική μελέτη που θα επιχειρηθεί έπειτα θα συμβάλλει στην ερμηνευτική προσέγγιση ορισμένων αιγαιακών χειρονομιών επί τη βάσει αιγυπτιακών παραλλήλων, αλλά και στην ερμηνευτική προσέγγιση της ίδιας της φύσης των επαφών των παραπάνω πολιτισμών. Εφόσον από το Αιγαίο λείπουν τα γραπτά τεκμήρια, για την ερμηνεία των αιγαιακών χειρονομιών θα εξεταστούν αναφορές αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων σε χειρονομίες που εκτελούνταν στην εποχή τους και οι οποίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, να συσχετιστούν με χειρονομίες που απαντούν στην αιγαιακή τέχνη. Αν και είναι μεγάλη η χρονική και πολιτισμική απόσταση που διακρίνει την εποχή που εξετάζουμε με τις ιστορικές περιόδους, η αναγωγή εθίμων και πρακτικών μεταγενέστερων περιόδων στην Εποχή του Χαλκού δεν κρίνεται αδόκιμη, εφόσον, για παράδειγμα, πινακίδες Γραμμικής Β τεκμηριώνουν τη μυκηναϊκή καταγωγή ορισμένων θεοτήτων του αρχαιοελληνικού πανθέου (Hooker 1996, 252-258, Ruipérez & Melena 1996, 194-196). Τέλος, στην έρευνά μας θα λάβουμε υπόψη σύγχρονες μελέτες των επιστημών της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας που προσεγγίζουν το ανθρώπινο σώμα και τις χειρονομίες επιχειρώντας να εφαρμόσουμε το πλαίσιο και τα συμπεράσματά τους στις κοινωνίες της Αιγύπτου και του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού. Χρονοδιάγραμμα Το πρώτο στάδιο έρευνας θα περιλαμβάνει τη συλλογή, ταξινόμηση και αποτύπωση των αιγυπτιακών και των αιγαιακών χειρονομιών σε τυπολογικούς 9
πίνακες. Στο δεύτερο στάδιο θα επιχειρηθεί η αναγνώριση του συμβολικού περιεχομένου των χειρονομιών και των κοινωνικών τους προεκτάσεων, σύμφωνα με τους θεματικούς άξονες που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στο τρίτο στάδιο της ερευνητικής διαδικασίας έμφαση θα δοθεί στη μελέτη των κοινών χειρονομιών που θα προκύψουν από τα παραπάνω στάδια. Τα δύο πρώτα στάδια της έρευνας θα καλύψουν το πρώτο και μέρος του δεύτερου έτους έρευνας. Το τελευταίο στάδιο θα υλοποιηθεί κατά το δεύτερο έτος. Στα τέλη του δεύτερου έτους και στο τρίτο έτος θα αρχίσει να δουλεύεται και θα οριστικοποιηθεί η τελική μορφή της διδακτορικής διατριβής, ενώ ορισμένα προκαταρκτικά συμπεράσματά της θα δημοσιευθούν σε διεθνή συνέδρια και περιοδικά. Ενδεικτική βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Αλεξίου, Σ., 1958. Η μινωική θεά μεθ υψωμένων χειρών. Κρητικά Χρονικά, ΙΒ, σ. 179-299. Αντωνάτος, Π., 2013. Ερμηνευτική των μορφών της φαραωνικής Αιγύπτου: συμβολή στη μελέτη των ανθρωπίνων στάσεων και κινήσεων. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Ηρόδοτος. Ιστορίαι, Ευτέρπη. Πιλάλη-Παπαστερίου, Α., 1992. Μινωικά πήλινα ανθρωπόμορφα ειδώλια της συλλογής Μεταξά: συμβολή στη μελέτη της μεσομινωικής πηλοπλαστικής. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Πλάτων, Ε., 2014. Η «χειρονομία της αποκάλυψης»: ένα άγνωστο μέχρι σήμερα στιγμιότυπο των μινωικών τελετουργιών ενηλικίωσης. Κρητικά Χρονικά, ΛΔ, σ. 65-81. Ρεθεμιωτάκης, Γ., 2001. Μινωικά πήλινα ειδώλια: από την Νεοανακτορική έως και την Υπομινωική περίοδο. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Aldred, C., 1970. The foreign gifts offered to Pharaoh. The Journal of Egyptian Archaeology, 56, pp. 105-116. Calabro, D.M., 2013. Gestures of praise: lifting and spreading the hands in Biblical prayer. In: D.R., Seely, J.R. Chadwick & M.J. Grey (eds.), Ascending the Mountain of the Lord: temple, praise, and worship in the Old Testament. Provo: Brigham Young University Press, pp. 105-121. 10
Calabro, D.M., 2014. Ritual gestures of lifting, extending, and clasping the hand(s) in Northwest Semitic literature and iconography. Unpublished Ph.D. dissertation. University of Chicago. Cameron, M.A.S., 1974. A general study of Minoan frescoes with particular reference to unpublished wall paintings from Knossos, vol. I, part I: the text. Unpublished Ph.D. dissertation. University of Newcastle upon Tyne. Clark, C.A, Foster, E. & J.P. Hallett, 2015. Kinesis: the ancient depiction of gesture, motion, and emotion. Ann Arbor: University of Michigan Press. Corbeill, A., 2004. Nature embodied: gesture in Ancient Rome. Princeton University Press. Gardiner, A., 1950. The Baptism of Pharaoh. The Journal of Egyptian Archaeology, 36, pp. 3-12. German, S.C., 2005. Performance, power and the art of the Aegean Bronze Age. Oxford: BAR IS 1347. Giannaki, K., 2008. Cheironomy of the female figure in Minoan art. 2 vols. Unpublished Ph.D. dissertation. University of Sydney. Gruber, M.I., 1980. Aspects of nonverbal communication in the ancient Near East. Rome: Biblical Institute Press. Hallager, E., 1985. The Master Impression: a clay sealing from the Greek-Swedish excavations at Kastelli, Khania. SIMA, vol. LXIX. Göteborg: Paul Åströms Förlag. Hooker, J.T., 1996. Εισαγωγή στη Γραμμική Β. Μτφρ. Χ.Ε. Μαραβέλιας. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Koehl, R.B., 1995. The nature of Minoan Kingship. In: P. Rehak (ed.), The role of the ruler in the prehistoric Aegean. Proceedings of a panel discussion presented at the annual meeting of the Archaeological Institute of America. New Orleans, Louisiana, December 1992. Aegaeum 11. Liège & Austin: Université de Liège, University of Texas at Austin, pp. 23-35. Kousoulis, P., 1999. Magic and religion as performative theological unity: the apotropaic ritual of overthrowing Apophis. Unpublished Ph.D. dissertation. University of Liverpool. Krzyszkowska, O. & Nixon, L., 1983. Minoan Society. Proceedings of the Cambridge Colloquium 1981. Bristol: Bristol Classical Press. Laffineur, R. & Niemeier, W.-D., 1995. Politeia: society and state in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 5th International Aegean Conference. University of Heidelberg, Archäologisches Institut, April 1994. Aegaeum 12 (2 vols.). Liège & Austin: Université de Liège, University of Texas at Austin. Lateiner, D. 1995. Sardonic smile: nonverbal behavior in Homeric epic. Ann Arbor: University of Michigan Press. 11
Lichtheim, M., 1973. Ancient Egyptian literature, vol. I: the Old and Middle Kingdoms. Berkeley CA: University of California Press. Lichtheim, M. 1976. Ancient Egyptian literature, vol. II: the New Kingdom. Berkeley CA: University of California Press. Meskell, L., 2002. Private life in New Kingdom Egypt. Princeton: Princeton University Press. Morgan, L., 1988. The miniature wall paintings of Thera: a study in Aegean culture and iconography. Cambridge: Cambridge University Press. Morris, C., 2001. The language of gesture in Minoan religion. In: R. Laffineur & R. Hägg (eds.), Potnia. Deities and religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th International Aegean Conference. Göteborg University, April 2000. Aegaeum 22. Liège & Austin: Université de Liège, University of Texas at Austin, pp. 245-250. Morris, C., 2009. Configuring the individual: bodies of figurines in Minoan Crete. In: A.L. D Agata & A. Van de Moortel (eds.), Archaeologies of cult: essays on ritual and cult in Crete in honor of Geraldine C. Gesell. Hesperia Supplement 42. Princeton, pp. 179-187. Morris, C. & Peatfield, A., 2002. Feeling through the body: gesture in Cretan Bronze Age religion. In: Y. Hamilakis, M. Pluciennik & S. Tarlow (eds.), Thinking through the body: archaeologies of corporeality. Based on the Thinking through the Body workshop held at the University of Wales, Lampeter, June 1998. New York: Kluwer Academic, Plenum Publishers, pp. 105-120. Morris, C. & Peatfield, A., 2006. Experiencing ritual: shamanic elements in Minoan religion. In: M. Wedde (ed.), Celebrations: sanctuaries and the vestiges of cult activity. Bergen, pp. 35-59. Niemeier, W.D., 1988. The Priest King fresco from Knossos: a new reconstruction and interpretation. In: E.B. French & K.A. Wardle (eds.), Problems in Greek Prehistory. Papers presented at the Centenary conference of the British School of Archaeology at Athens. Manchester, April 1986. Bristol: Bristol Classical Press, pp. 235-244. Ogdon, J.R., 1979. Observations on a ritual gesture, after some Old Kingdom reliefs. Journal of the Society for the Study of Egyptian Antiquities, 10, no. 1, pp. 71-76. Rehak, P., 1995. The role of the ruler in the Prehistoric Aegean. Proceedings of a panel discussion presented at the annual meeting of the Archaeological Institute of America. New Orleans, Louisiana, December 1992. Aegaeum 11. Liège & Austin: Université de Liège, University of Texas at Austin. Ruipérez, M.S. & Melena, J.L., 1996. Οι Μυκηναίοι Έλληνες. Μτφρ. Μ. Παναγιωτίδου. Αθήνα: Καρδαμίτσα. Simandiraki-Grimshaw, A., 2010. The human body in Minoan religious iconography. In: O.H. Krzyszkowska (ed.), Cretan Offerings: studies in honour of Peter Warren. BSA Studies, vol. 18, pp. 321-329. 12
Teeter, E., 1997. The presentation of Maat: ritual and legitimacy in ancient Egypt. Studies in Ancient Oriental Civilizations, 57. Chicago. Warren, P.M., 1995. Minoan Crete and Pharaonic Egypt. In: W.V. Davies & L. Schofield (eds.), Egypt, the Aegean and the Levant: interconnections in the Second Millennium BC. London: British Museum Press, pp. 1-18. Wedde, M., 1999. Talking hands: a study of Minoan and Mycenaean ritual gesture some preliminary notes. In: P.P. Betancourt, V. Karageorghis, R. Laffineur & W.D. Niemeier (eds.), Meletemata: studies in Aegean archaeology presented to Malcolm H. Wiener as he enters his 65 th year. Aegaeum 20, vol. III. Liège & Austin: Université de Liège, University of Texas at Austin, pp. 911-919. Wilkinson, R.H., 1987. The turned bow as a gesture of surrender in Egyptian art. Journal of the Society for the Study of Egyptian Antiquities, XVII, no. 3, pp. 128-133. Wilkinson, R.H., 1991/1992. Ancient Near Eastern raised-arm figures and the iconography of the Egyptian God Min. Bulletin of the Egyptological Seminar, 11, pp. 109-118. Wilkinson, R.H., 1992. Reading Egyptian art: a hieroglyphic guide to ancient Egyptian painting and sculpture. London: Thames and Hudson Ltd. Wilkinson, R.H., 1999. Symbol and magic in Egyptian art. London: Thames and Hudson Ltd. Wilkinson, R.H., 2001. Gesture. In: D.B. Redford (ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, vol. 2. New York: Oxford University Press, pp. 20-24. 13