ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA 1912-2012 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 22-24 Νοεμβρίου 2012 INTERNATIONAL CONFERENCE PROCEEDINGS Archaeological Museum of Thessaloniki 22-24 November 2012 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ευαγγελία Στεφανή Νίκος Μερούσης Αναστασία Δημουλά EDITORS Evangelia Stefani Nikos Merousis Anastasia Dimoula
Γενικός συντονισμός διοργάνωσης Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Επιστημονική Επιτροπή Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Στέλιος Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Νίκος Ευστρατίου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Κώστας Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Ομότιμη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Οργανωτική Επιτροπή Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αναστασία Δημουλά, Αρχαιολόγος Ουρανία Πάλλη, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αγνή Αποστολίδου, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος ΑΜΘ Αβραάμ Παναγιωτίδης, Πληροφορικός Επιμέλεια Ευαγγελία Στεφανή, Νίκος Μερούσης, Αναστασία Δημουλά Coordination Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Scientific Committee Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Stelios Andreou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Nikos Efstratiou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Kostas Kotsakis, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou, Professor Emeritus of Prehistoric Archaeology AUTh Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Organising Committee Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Anastasia Dimoula, Archaeologist Ourania Palli, Archaeologist AMTh Agni Apostolidou, Archeologist-Museologist AMTh Avraam Panagiotidis, IT Services Editors Evangelia Stefani, Nikos Merousis, Anastasia Dimoula ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ SPONSORS INSTAP Undertaken with the assistance of the Institute of Aegean Prehistory ΙSBN 978-960-9621-14-4 Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2014 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή Production www.ziti.gr
Περιεχόμενα Contents Πρόλογος Foreword... 5 Σημείωμα των επιμελητών Editors' note... 7 Στιγμιότυπα του συνεδρίου Conference snapshots... 9 Συντομογραφίες Abbreviations...21 Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Βόρεια Ελλάδα και το ιστορικό περιεχόμενο της Προϊστορίας Γιώργος Χ. Χουρμουζιάδης Archaeological research in Northern Greece and the historical content of Prehistory Giorgos Ch. Chourmouziadis 23 Η ιστορία της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία: ιστορικές και κριτικές προσεγγίσεις The history of prehistoric research in Macedonia: historical and critical approaches Οι αρχές της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Κατερίνα Ρωμιοπούλου The beginnings of prehistoric research in Macedonia Katerina Romiopoulou 31 Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και οι προϊστορικές σπουδές Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The Aristotle University of Thessaloniki and the prehistoric studies Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 37 The contribution of the British School at Athens and its members to a century of prehistoric research in Macedonia Ken Wardle Η συμβολή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και των μελών της σε έναν αιώνα προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Ken Wardle 45 A century of research in Dikili Tash René Treuil Ένας αιώνας έρευνας στο Ντικιλί Τας René Treuil 57 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 11
Η προϊστορική έρευνα στη Θάσο: 1922-2012 Στρατής Παπαδόπουλος Νεραντζής Νεραντζής Research on the Prehistory of Thasos: 1922-2012 Stratis Papadopoulos Nerantzis Nerantzis 67 Eustratios Pelekidis and the British Salonika Force Museum Aikaterini Kanatselou Andrew Shapland Ο Ευστράτιος Πελεκίδης και η συλλογή της Βρετανικής Δύναμης της Θεσσαλονίκης Αικατερίνη Κανατσέλου Andrew Shapland 91 Το έργο του W.A. Ηeurtley στη Μακεδονία μέσα από το αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής Μαρία Παππά The work of W.A. Heurtley in Macedonia through the archives of the Greek Archaeological Service and the British School at Athens Maria Pappa 101 Lithics in the Prehistory of Macedonia: historical and methodological approaches Georgia Kourtessi-Philippakis 113 Τα λίθινα στην Προϊστορία της Μακεδονίας: ιστορική και μεθοδολογική προσέγγιση Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη Επισκοπήσεις Reviews Η παλαιολιθική έρευνα στη Μακεδονία: σε αναζήτηση της δυναμικής της Νίκος Ευστρατίου Palaeolithic research in Macedonia: in search of its dynamics Nikos Efstratiou 125 Εκατό χρόνια νεολιθικής έρευνας στη Μακεδονία: τάσεις και κατευθύνσεις Κώστας Κωτσάκης A hundred years of neolithic research in Macedonia: trends and directions Kostas Kotsakis 133 Εκατό χρόνια έρευνας στην Εποχή του Χαλκού της Μακεδονίας: τι άλλαξε; Στέλιος Ανδρέου One hundred years of research in the Bronze Age of Macedonia. What changed? Stelios Andreou 141 12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
H αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Απολογισμός και προοπτικές Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη The archaeological research in Early Iron Age Macedonia. Review and perspectives Chaido Koukouli-Chryssanthaki 153 Χρονολόγηση Θέσεις και Εποχές Chronology Sites and Eras Νεάντερνταλ στη Μακεδονία Νένα Γαλανίδου Νίκος Ευστρατίου Neanderthals in Macedonia Nena Galanidou Nikos Efstratiou 181 Αναζητώντας την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του σπηλαίου Πετραλώνων για την ελληνική και ευρωπαϊκή Προϊστορία Ανδρέας Ι. Ντάρλας In search of the identity of Petralona cave and its importance for the Greek and European Prehistory Andreas I. Darlas 195 Χρονολόγηση με άνθρακα-14 των μεγάλων πολιτισμικών αλλαγών στην προϊστορική Μακεδονία: πρόσφατες εξελίξεις Γιάννης Μανιάτης Radiocarbon dating of the major cultural changes in prehistoric Macedonia: recent developments Yannis Maniatis 205 Intensity of the Earth s magnetic field in prehistoric Macedonia: a multidisciplinary approach for material selection Despoina Kondopoulou Christina Rathossi Elina Aidona Gregory Fanjat Evdokia Tema Konstantinos Efthimiadis Ένταση του μαγνητικού πεδίου της γης στην προϊστορική Μακεδονία: μία διεπιστημονική προσέγγιση για την επιλογή του υλικού μελέτης Δέσποινα Κοντοπούλου Χριστίνα Ράθωση Ελίνα Αηδονά Gregory Fanjat Ευδοκία Τέμα Κωνσταντίνος Ευθυμιάδης 223 Περί προϊστορικών θέσεων στη δυτική Μακεδονία: νομοί Κοζάνης και Γρεβενών Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη About prehistoric sites in western Macedonia: prefectures of Kozani and Grevena Georgia Karamitrou-Mentessidi 233 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 13
Γεωφυσική έρευνα και αρχαιολογική πραγματικότητα στον νεολιθικό οικισμό Προμαχών-Topolniča Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Henrieta Todorova Ιωάννης Ασλάνης Ivan Vajsov Μάγδα Βάλλα Geophysical investigation and archaeological reality in the neolithic settlement Promachon-Topolniča Chaido Koukouli-Chryssanthaki Henrieta Todorova Ioannis Aslanis Ivan Vajsov Magda Valla 251 Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία. Μια συνθετική επαναπροσέγγιση των αρχαιολογικών δεδομένων Ιωάννα Μαυροειδή Early Bronze Age in Macedonia. A synthetic re-approach of the archaeological evidence Ioanna Mavroeidi 261 Αρχοντικό Γιαννιτσών, ένας οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Εύη Παπαδοπούλου 271 Archondiko Giannitson, an Early Bronze Age settlement in Macedonia Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou Evi Papadopoulou Η στρωματογραφική ακολουθία του νότιου τομέα του προϊστορικού οικισμού του Αρχοντικού Γιαννιτσών Δόμνα Ισαακίδου The stratigraphic sequence of the south sector of the prehistoric settlement of Archontiko Giannitson Domna Isaakidou 281 Η Μέση Εποχή Χαλκού στη Μακεδονία Ιωάννης Ασλάνης Middle Bronze Age in Macedonia Ioannis Aslanis 291 Η προϊστορική Όλυνθος. Μια τούμπα της Εποχής του Χαλκού ανάμεσα στα Καρπάθια και στο Αιγαίο Barbara Horejs Reinhard Jung Prehistoric Olynthus. Α Bronze Age mound between the Carpathians and the Aegean Barbara Horejs Reinhard Jung 299 Does time stand still in the Aegean? Early Iron Age chronology at Kastanas revisited Stefanos Gimatzidis Σταμάτησε ο χρόνος στο Αιγαίο; Αναθεώρηση της χρονολόγησης της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον Καστανά Στέφανος Γιματζίδης 303 14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
Ο χώρος και οι νοηματοδοτήσεις του Space and its meanings Settlement and housing during the 6 th millennium BC in western Thessaloniki and the adjacent Langadas province Stavros Kotsos Οικισμός και κατοικία κατά την έκτη χιλιετία π.χ. στη δυτική Θεσσαλονίκη και στην επαρχία Λαγκαδά Σταύρος Κώτσος 315 Ο οικισμός του Κλείτου Κοζάνης στο ευρύτερο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής περιόδου Χριστίνα Ζιώτα The settlement of Kleitos Kozanis in its wider natural and anthropogenic environment during the Late and Final Neolithic periods Christina Ziota 323 Αρχιτεκτονικές μορφές της Προϊστορίας στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη Architectural forms of Prehistory in the valley along the middle reaches of the Aliakmon river Areti Hondrogianni-Metoki 337 Ενσωματώνοντας το παρελθόν, προσδιορίζοντας το παρόν, νοηματοδοτώντας το μέλλον: αναγνώριση και ερμηνεία πρακτικών δομημένης (εν)απόθεσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς στη Βόρεια Ελλάδα Γεωργία Στρατούλη Νίκος Κατσικαρίδης Τάσος Μπεκιάρης Βασιλική Τζεβελεκίδη Integrating the past, determining the present, establishing the future: identification and interpretation of structured deposition at the neolithic settlement of Avgi in Kastoria, Northern Greece Georgia Stratouli Nikos Katsikaridis Tasos Bekiaris Vasiliki Tzevelekidi 349 Αναζητώντας κοινωνικές ταυτότητες: η συμβολή των θερμικών κατασκευών στην οργάνωση του χώρου στη νεολιθική Μακεδονία Εβίτα Καλογηροπούλου In search of social identities: the contribution of thermal structures in the organisation of space in neolithic Macedonia Evita Kalogiropoulou 359 Περίκλειστος κόσμος. Μια συζήτηση για τους περιβόλους στην προϊστορική Μακεδονία με αφορμή το Δισπηλιό Καστοριάς Σταμάτης Χατζητουλούσης Τάσος Σιάνος Γιάννης Σταυριδόπουλος Κοσμάς Τουλούμης Enclosed world: a discussion about enclosures in prehistoric Macedonia based on Dispilio, Kastoria Stamatis Chatzitoulousis Tasos Sianos Giannis Stavridopoulos Kosmas Touloumis 373 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 15
Κοινοτικά έργα και μνημειακότητα στους οικισμούς της Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ευαγγελία Στεφανή Communal works and monumentality in the settlements of Macedonia during the Late Bronze Age Evangelia Stefani 381 Παλαιοπεριβάλλον - Αρχαιοβοτανική - Ζωοαρχαιολογία Φυσική Ανθρωπολογία Paleoenvironment - Archaeobotany - Zooarchaeology Physical Anthropology Μεταβολές στη βλάστηση της Μακεδονίας κατά το Μέσο Ολόκαινο: ανθρωπογενής επίδραση ή απόκριση στην κλιματική διακύμανση; Κατερίνα Κούλη Vegetation dynamics in Macedonia during the Middle Holocene: human impact versus climate change? Katerina Kouli 401 Η φυσική βλάστηση και οι προϊστορικές κοινότητες της Μακεδονίας. Μια σύνθεση των πληροφοριών της ανθρακολογικής έρευνας Μαρία Ντίνου Natural vegetation and prehistoric communities in Macedonia, Greece. A synthesis of the results of wood charcoal analysis from prehistoric sites Maria Ntinou 409 Φυτά και άνθρωποι στην προϊστορική Βόρεια Ελλάδα. Τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη 419 Plants and people in prehistoric Northern Greece: the archaeobotanical evidence Soultana-Maria Valamoti Invitation to dinner. Practices of animal consumption and bone deposition at Makriyalos I (Pieria) and Toumba Kremastis Koiladas (Kozani) Vasiliki Tzevelekidi Paul Halstead Valasia Isaakidou Πρόσκληση σε γεύμα. Πρακτικές κατανάλωσης και απόθεσης οστών ζώων στον Μακρύγιαλο Πιερίας και στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας Κοζάνης Βασιλική Τζεβελεκίδη Paul Halstead Βαλασία Ισαακίδου 425 The vertebrate fauna from a Late Neolithic settlement in eastern Macedonia. Τhe case of Promachon sector - preliminary results George Kazantzis Η σπονδυλωτή πανίδα ενός οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου στην ανατολική Μακεδονία: η περίπτωση του ελληνικού τομέα του Προμαχώνα αρχικά αποτελέσματα Καζαντζής Γιώργος 437 16 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
Οι αλιευτικές δραστηριότητες στην Προϊστορία της Βόρειας Ελλάδας: ένα πανόραμα των αρχαιοζωολογικών δεδομένων Τατιάνα Θεοδωροπούλου Fishing activities in the Prehistory of Northern Greece: a panorama of the archaeological evidence Tatiana Theodoropoulou 453 Όψεις της διατροφής και του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία. Μια οστρεοαρχαιολογική προσέγγιση Ρένα Βεροπουλίδου Aspects of Neolithic and Bronze Age diet and material culture in central Macedonia: the evidence from shell analyses Rena Veropoulidou 465 Αρχαίο DNA: εφαρμογές, προοπτικές, περιορισμοί Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Ancient DNA: applications, perspectives, limitations Christina Papageorgopoulou 477 Από τα αντικείμενα στις ιδέες: Τεχνολογίες - Τεχνουργήματα - Επικοινωνία From objects to ideas: Technologies - Artefacts - Communication Lete I. The pottery of a neolithic site in central Macedonia 100 years after Anastasia Dimoula Areti Pentedeka Konstantinos Filis Λητή I. Η κεραμική μίας νεολιθικής θέσης στη Μακεδονία 100 χρόνια μετά Αναστασία Δημουλά Αρετή Πεντεδέκα Κωνσταντίνος Φίλης 491 Pottery and stylistic boundaries. Early and middle neolithic pottery in Macedonia Dushka Urem-Kotsou Anna Papaioannou Trisevgeni Papadakou Niki Saridaki Zoe Intze Κεραμική και στυλιστικά όρια. Η κεραμική της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής στη Μακεδονία Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου Άννα Παπαϊωάννου Τρισεύγενη Παπαδάκου Νίκη Σαριδάκη Ζωή Ιντζέ 505 Συνταγές υλικών και κεραμική παραγωγή των νεολιθικών οικισμών της ανατολικής Μακεδονίας Παρασκευή Γιούνη Clay recipes and ceramic production of the neolithic settlements in eastern Macedonia Paraskevi Yiouni 519 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 17
Ταυτότητες ανθρώπων και διακοσμημένα κεραμικά σκεύη κατά τη Νεότερη Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα: παραδείγματα από την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό» Δήμητρα Μαλαμίδου Human identities and decorated clay pots during Late Neolithic in Northern Greece: examples from the "black-on-red" pottery tradition Dimitra Μalamidou 527 Συνέχειες και ασυνέχειες στην κεραμική των πρώιμων φάσεων του νεολιθικού Δισπηλιού Μαρίνα Σωφρονίδου Σαράντης Δημητριάδης Continuity and discontinuity in the pottery of the early phases of neolithic Dispilio Marina Sofronidou Sarantis Dimitriadis 537 Εικόνες και αφηγήσεις από τα διακοσμημένα θραύσματα του Δισπηλιού Ευαγγελία Βούλγαρη Images and narratives from the decorated sherds of neolithic Dispilio Evangelia Voulgari 549 Η κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεων της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία Γιώργος Δελιόπουλος Ιωάννης Παπαδιάς Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The pottery tradition during the later phases of the Early Bronze Age in Macedonia Giorgos Deliopoulos Ioannis Papadias Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 561 Η κατανάλωση της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης Ευαγγελία Βλιώρα Ευαγγελία Κυριατζή Στέλιος Ανδρέου Pottery consumption and intra-site organisation in the end of the Late Bronze Age in Macedonia: observations on the hand-made pottery from Toumba Thessaloniki Evangelia Vliora Evangelia Kiriatzi Stelios Andreou 575 The Late Bronze Age pottery of Macedonia: comparisons with the plain of Korçë Tobias Krapf Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από τη Μακεδονία: συγκρίσεις με την πεδιάδα της Κορυτσάς Tobias Krapf 585 18 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
In search of social networks during the Neolithic Period in Macedonia (Νorthern Greece): the case of chipped stone industries Odysseas Kakavakis Αναζητώντας τα κοινωνικά δίκτυα της Νεολιθικής Εποχής στην περιοχή της Μακεδονίας: η περίπτωση του πελεκημένου λίθου Οδυσσέας Κακαβάκης 599 Ο χαλαζίας ως πρώτη ύλη στις λιθοτεχνίες της προϊστορικής Μακεδονίας Ουρανία Πάλλη Quartz as raw material in the chipped stone industries of prehistoric Macedonia Ourania Palli 607 Η λιθοτεχνία του Ηλιότοπου, μιας προϊστορικής θέσης του ανατολικού Λαγκαδά Σοφία Λύχνα Μαρία Χάδου The lithic industries from Iliotopos, a prehistoric site in eastern Langadas Sofia Lychna Maria Chadou 615 «Είμαστε μόνοι τριγυρισμένοι από νεκρές εικόνες». Προβλήματα των νεολιθικών μαρμάρινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων με αφορμή παραδείγματα απο την Ημαθία Νίκος Μερούσης "And we re alone surrounded by dead images". Problems of neolithic marble human figurines according to examples from Emathia Nikos Merousis 625 Η αναπαράσταση των ανθρώπων στη νεολιθική Μακεδονία Στράτος Νανόγλου The representation of humans in neolithic Macedonia Stratos Nanoglou 639 Ταξίδια του νεολιθικού Spondylus. Αρχαιολογικές καταδύσεις στα βαθιά νερά της αιγαιακής Προϊστορίας Μαριάννα Νικολαΐδου Φώτης Υφαντίδης The journeys of neolithic Spondylus: a chronicle of research in the prehistoric Aegean Marianna Nikolaidou Fotis Ifantidis 645 Η μουσική στις προϊστορικές κοινωνίες. Η περίπτωση του νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού Καστοριάς Χρύσα Τσαγκούλη Music in prehistoric communities. The example of the neolithic settlement at Dispilio of Kastoria Chrysa Tsangouli 661 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 19
Μουσειολογία Κοινωνική Αρχαιολογία Museology Social Archaeology Θεωρητική αρχαιολογία και νέα μουσειολογία Δημήτριος Β. Γραμμένος Theoretical archaeology and new museology Dimitrios Grammenos 673 Ευτυχώς, τα στεφάνια μας είναι ακάνθινα Αναστασία Χουρμουζιάδη Thank God, our wreaths bear thornes Anastasia Chourmouziadi 677 Οι αρχαιολόγοι και οι αρχαιο-«λόγοι». Οι ταυτότητες των ερευνητών, οι «λόγοι» και η αναπλαισίωσή τους στην προϊστορική αρχαιολογία της Μακεδονίας Κοσμάς Τουλούμης The archaeologists and the archaeo- logoi. The identities of the scholars, the discourses and their re-contextualization in the prehistoric archaeology of Macedonia Kosmas Touloumis 685 Από τη «Θεά της Παλαιάς Ευρώπης» στην αρχαιολογία του φύλου: η κληρονομιά της Marija Gimbutas Δήμητρα Κοκκινίδου Μαριάννα Νικολαΐδου From the Goddess of Old Europe to gender archaeology: the legacy of Marija Gimbutas Dimitra Kokkinidou Marianna Nikolaidou 695 Επίλογος: πού είμαστε τώρα, πού θα είμαστε αύριο Κώστας Κωτσάκης Epilogue: where we stand now, where we will be tomorrow Kostas Kotsakis 707 Κατάλογος συμμετεχόντων... 713 List of contributors... 716 20 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
Συντομογραφίες Abbreviations ΑΑΑ ΑΔ ΑΕ ΑΕΜΘ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήνα Αρχαιολογικόν Δελτίον, Αθήνα Αρχαιολογική Εφημερίς, Αθήνα Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Θεσσαλονίκη ΑΕΜΘ 20 χρόνια Π. Αδάμ-Βελένη & Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), 2009. Επετειακός τόμος, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Ανακοινώσεις κατά το Γ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1977, Θεσσαλονίκη 1983 Αρχαία Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το Δ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη 1986 Αρχαία Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το Ε διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1993 Αρχαία Μακεδονία VI Ανακοινώσεις κατά το ΣΤ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996, Θεσσαλονίκη 1999 Αρχαία Μακεδονία VII Ανακοινώσεις κατά το Ζ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 14-18 Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη 2007 ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα AJA BAM BAR BSA BCH JAS PPS American Journal of Archaeology, Cambridge, Mass Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie des Mittelmeer-Kulturraumes, Bonn British Archaeological Reports, Oxford The Annual of the British School at Athens, London Bulletin de Correspodance Helénique, Paris Journal of Archaeological Science, Amsterdam Proceedings of Prehistoric Society, Cambridge ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ABBREVIATIONS 21
Νεάντερνταλ στη Μακεδονία Νένα Γαλανίδου Νίκος Ευστρατίου Ήδη από τη δεκαετία του 1960 δύο πρώιμα ευρήματα, ο χειροπέλεκυς της Αχελαίας τεχνοπολιτισμικής φάσης από το Παλαιόκαστρο Σιάτιστας και το κρανίο από το σπήλαιο των Πετραλώνων Χαλκιδικής, τοποθέτησαν τη Μακεδονία, και μαζί με αυτήν την Ελλάδα, στον χάρτη του κόσμου της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής (εικ. 1) 1. Το δυναμι κό αυτό ξεκίνημα ωστόσο δεν το διαδέχθηκε μια αντίστοιχη σε ένταση ερευνητική δραστηριότητα εστιασμένη στην παλαιολιθική κληρονομιά. Ανασκαφές και έρευνες επιφανείας περιορισμένης έκτασης που ακολούθησαν, έφεραν στο φως νέες θέσεις και λιγοστά λίθινα ευρήματα. Τα ευρήματα αυτά, εξαιτίας της ατελώς γνωστής στρωματογραφικής τους προέλευσης και της απουσίας απόλυτων χρονολογήσεων, δεν έχουν ενσωματωθεί οργανικά στο μεγαλύτερο αφήγημα της Παλαιολιθικής Ελλάδας. Το τέλος του 20 ού αιώνα θα βρει τον παλαιολιθικό χάρτη της Μακεδονίας με λίγα επιπλέον σημεία στη Ραχώνα της Πέλλας 2, τα Θερμά στις εκβολές του Στρυμόνα 3, και το σπήλαιο Μααρά στις Πηγές του Αγγίτη της Δράμας 4, καθώς και νοτιό τερα το ορυχείο ώχρας στις Τζίνες της Θάσου 5, και ανατολικότερα το λατομείο πυριτολίθου στα Πετρωτά της Ροδόπης 6 (εικ. 1). Συνεπώς, παραμένουν πολλά ερωτήματα αναπάντητα σχετικά με τις κοινωνίες των ανθρωπιδών που έζησαν στη Βόρεια Ελλάδα, την ανάπτυξή τους στο χρόνο και το χώρο, τις στρατηγι κές επιβίωσης, τα δίκτυα κατοίκησης και επικοινωνίας, την τεχνολογική και άλλες όψεις της υλικής παραγωγής τους. 1. Galanidou 1996. 2. Ντάρλας 2007. 3. Κουρτέση-Φιλιππάκη et al. 1990. Κουρτέση-Φιλιππάκη προσωπική επικοινωνία. 4. Τρανταλίδου 1989. Τρανταλίδου & Ντάρλας 1992. 5. Κουκούλη-Χρυσανθάκη & Weissgerber 1993. Κουκούλη- Χρυσανθάκη 2012. 6. Ευστρατίου & Φωτιάδης 1998. Φωτιάδης et al. 2001. Έχοντας πλέον διασχίσει το κατώφλι του 21 ου αιώνα, την τελευταία δεκαετία νέα ευρήματα διαμορφώνουν μιαν άλλη εικόνα και επανακαθορίζουν τα ερευνητικά ερωτήματα. Στη μελέτη αυτή θα αναφερθούμε σε δυο ερευνητικά προγράμματα που αναπτύχθηκαν στη δυτική Μακεδονία από το Πανεπιστήμιο της Κρήτης και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και σε διαφορετικά τοπία. Ένα πεδινό, τη λεκάνη της Λίμνης Ορεστιάδας στην Καστοριά, και ένα ορεινό, τη δυτική Πίνδο, την περιοχή της Σαμαρίνας και τα αλπικά υψίπεδα του Σμόλικα. Παρακάτω θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τα πορίσματά τους και θα αξιολογήσουμε τα στοιχεία που προσφέρουν για την ύπαρξη και τη γεωγραφική διασπορά του υλικού πολιτισμού της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής. Μολονότι η αντιστοίχιση ενός βιολογικού φορέα με αρχαιολο γικά κατάλοιπα εμπεριέχει πολλές αβεβαιότητες 7, στην Ηπειρωτική Ελλάδα τα μεσοπαλαιολιθικά ευρήματα φαίνεται κυρίως να συνδέονται με τον Homo neanderthalensis 8 ή Άνθρωπο του Νεάντερνταλ (στο εξής ΆτΝ). Τέλος, θα συζητήσουμε τον τρόπο που τα ευρήματα από την αρχαία Μακεδονία μπολιάζουν τον κορμό των δεδομένων της παλαιολιθικής Ελλάδας. 7. Galanidou 2004. 8. Οστεολογικά κατάλοιπα του Homo neanderthalensis στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί σε τρία καρστικά έγκοιλα της Μάνης: το Λακωνίς 1, βλ. Harvati et al. 2003, τα Καλαμάκια, βλ. Harvati et al. 2013 και το Απήδημα, βλ. Κουτσελίνης et al. 1995, Harvati et al. 2010. Στα Καλαμάκια αποκαλύφθηκε το πολυπληθέστερο σύνολο 14 απολιθωμένων ευρημάτων, τμήματα κρανιακού και μετακρανιακού σκελετού και δόντια προερχόμενα από τουλάχιστον οχτώ άτομα, σε συνάφεια με λιθοτεχνίες της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής. Το Λακωνίς 1 απέδωσε ένα δόντι τα συνευρήματα του οποίου χρονολογούνται με απόλυτες και σχετικές μεθόδους στην Πρώιμη Ανώτερη Παλαιολιθική Εποχή. Στο Απήδημα η έρευνα εστιάστηκε στην αποκόλληση του συνεκτικοποιημένου ιζήματος που εμπεριείχε παλαιοανθρωπολογικό υλικό, δύο κρανία από τα οποία το ένα έχει ταυτιστεί ως Homo neanderthalensis. 1912-2012. EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 181
Εικ. 1. Χάρτης με τις παλαιολιθικές θέσεις της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο κείμενο. Ο άνθρωπος του Νεάντερνταλ Αν και οστεολογικά κατάλοιπα του ΆτΝ έρχονται στο φως σε ευρωπαϊκό έδαφος το 1830 στο Engis του Βελγίου, και το 1848 στο Forbe s Quarry του Γιβραλτάρ, το είδος θα πάρει το όνομά του από τον Ιρλανδό ανατόμο William King το 1864. Ο King αξιολογώντας την τρίτη κατά χρονική σειρά ανακάλυψη, τμήματος σκελετού που ήρθε στο φως στο σπήλαιο Feldhofer στην κοιλάδα Neander του ποταμού Düssel κοντά στο Ντίσελντορφ της Γερμανίας το 1856, προτείνει, με κριτήριο τις ανατομικές διαφορές, την ταξινόμησή του ως ξεχωριστού είδους από τον άνθρωπο και από το γένος των ανθρωπιδών (Homo) 9. Από τότε ο ΆτΝ απεικονίζεται άλλοτε ως ον με πιθηκόμορφα χαρακτηριστικά, άλλοτε ως «ευγενής άγριος». Πιο πρόσφατα απεικονίζεται, ως χαριτωμένο τρίχρονο παιδί ή ως συμπαθής κοκκινομάλης κυνηγός. Οι αναπαραστάσεις αυτές αποτυπώνουν τις ερμηνευτικές διαδρομές που ακολουθούν για ενάμιση αιώνα οι επιστημονικές πειθαρχίες της παλαιολιθικής αρχαιολογίας και της πα- 9. King 1864. Βλ. και Trinkaus & Shipman 1993, κεφ. 2-4 για τη διαμάχη σχετικά με τη θέση του είδους στο δέντρο της ανθρώπινης εξέλιξης κατά το δεύτερο μισό του 19 ου και τα πρώτα χρόνια του 20 ού αιώνα. λαιοανθρωπολογίας, στις έρευνές τους για το είδος αυτό, και τις συνακόλουθες απόπειρες κατανόησής του από το ευρύ κοινό 10. Ο Homo neanderthalensis διεκδικεί τη θέση ενός παλαιού, αλλά όχι του παλαιότερου 11, γηγενή Ευρωπαίου, ενός δηλαδή είδους που γεννήθηκε και προσαρμόστηκε στα ιδιαίτερα γεωγραφικά και κλιματικά χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού χώρου του τέλους του Μέσου Πλειστοκαίνου. Παρά τον αποσπασματικό του χαρακτήρα, το οστεολογικό υλικό αντιπροσωπεύει πάνω από 500 άτομα όλων των ηλικιών και φύλων, με γεωγραφική διασπορά από την Ιβηρική Χερσόνησο μέχρι το Ουζμπεκιστάν κι από το Ισραήλ μέχρι την Ουαλία 12. Από το 1997 και μετά οι μαρτυρίες από τη γενωμική εξαφανισμένων οργανισμών (paleogenomics), 10. Stringer & Gamble 1993. Trinkaus & Shipman 1993. Moser & Gamble 1997. 11. Μετά την ανακάλυψη στις θέσεις Gran Dolina και Sima del Elefante στην οροσειρά της Αταπουέρκα της βόρειας Ισπανίας οστεολογικού υλικού που αποδίδεται σε ένα ξεχωριστό είδος, το Homo antecessor, μερίδα επιστημόνων όπως οι Bermùdez de Castro et al. 1997 και οι Carbonell et al. 2008 υποστηρίζει ότι αυτό είναι ο παλαιότερος Ευρωπαίος πρόγονος. 12. Mellars 1996, 3. 182 ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ
χάρη στην απομόνωση αλληλουχιών του μιτοχονδριακού DNA σε απολιθωμένα οστά δεκαπέντε συνολικά δειγμάτων τα εννέα από τα οποία έδωσαν πλήρεις αλληλουχίες καθώς και το πρόγραμμα χαρτογράφησης του Νεαντερτάλιου γονιδιώματος 13, δεν διαψεύδουν τη φυλογενετική ταξινόμησή του ως ξεχωριστού είδους, μολονότι απέχουμε από το να ορίσουμε με όρους γενετικής «τι κάνει έναν Νεάντερνταλ Νεάντερνταλ» 14. Από το 2010 οι Ντενίσοβαν, που έλαβαν το όνομά τους από το ομώνυμο σπήλαιο στα όρη Αλτάι της Σιβηρίας, αναγνωρίζονται ως «αδελφή ομάδα» των Νεάντερνταλ με κοινό πρόγονο που έζησε πριν από 640 χιλιάδες χρόνια περίπου 15. Η ανταλλαγή γονιδίων ανάμεσα σε διαφορετικά είδη ή διαφορετικούς πληθυσμούς μέσα από μικρής κλίμακας διασταυρώσεις είναι χαρακτηριστικό της πρώιμης Προϊστορίας, καθώς οι πιο πρόσφατες αναλύσεις γενετικού υλικού του είδους μας, Homo sapiens, συμπεραίνουν ότι το 1-3% του γονιδιώματος των σύγχρονων Ευρασιατών προέρχεται από τον ΆτΝ 16. Αφήνοντας χρόνο στην πανάκριβη, υψηλού βάθους ανάγνωση γονιδιώματος (high-coverage genome) των εξαφανισμένων ανθρωπιδών να προχωρήσει την έρευνά της, ώστε να το κάνει εύκολα συγκρίσιμο με το γονιδίωμα ειδών εν ζωή και να διαφωτίσει περαιτέρω τη γονιδιωματική ποικιλότητα και το βαθμό στον οποίο παρόμοια γονιδιώματα μπορεί να οδηγήσουν σε διαφορετικούς φαινότυπους, θα εστιάσουμε εδώ στην ανατομία και τον πολιτισμό του ΆτΝ. Πρόκειται για ένα σχετικά κοντό και εύρωστο είδος με ισχυρούς μυώνες, γερά οστά ποδιών και σωματικές αναλογίες άνω και κάτω άκρων που ομοιάζουν με αυτές των ιθαγενών πληθυσμών που ζουν στην περιαρκτική ζώνη. Η διάπλασή του παραπέμπει σε ζώα με μεγάλη βιομάζα και αυξημένο μεταβολισμό, τα οποία είναι ικανά να διατηρούν σταθερή εσωτερική θερμοκρασία σώματος στο ψύχος και είναι καλά προσαρμοσμένα σε ακραίες και εποχικά μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες 17. Το κρανίο του διακρίνεται από χαμηλό μέτωπο, επιμήκη, φαρδύ και χαμηλό κρανιακό θόλο, ογκώδη υπερόφρυα τόξα, μακρύ πρόσωπο με μεγάλο ρινικό άνοιγμα πρόσθια προβεβλημένο, λοξή προς τα πίσω και πλευρική τοποθέτηση ζυγωματικών οστών, μεγάλα μπροστινά δόντια σε σχέση με τα υπόλοιπα, και στοιχειώδη παρουσία πηγουνιού 18. Συχνά τα σκελετικά του κατάλοιπα φέρουν κακώσεις ή 13. Degioanni et al. 2011. Green et al. 2010. 14. Lalueza-Foz 2013, 216. 15. Reich et al. 2010. 16. Vernot & Akey 2014. Sankararaman et al. 2014. 17. Aiello & Wheeler 2003. 18. Stringer & Andrews 2006, 154-155. κατάγματα από τραυματισμούς που μαρτυρούν έναν επίπονο τρόπο ζωής, ο οποίος απαιτούσε έντονη φυσική δραστηριότητα και μεγάλες αντοχές. Το προσδόκιμο ζωής του δεν ξεπερνούσε τα σαράντα χρόνια και φαίνεται πως οι ομάδες του είχαν συναισθηματικούς δεσμούς και ήταν σε θέση να προσφέρουν ένα πλέγμα προστασίας και φροντίδας στα τραυματισμένα ή ηλικιωμένα μέλη τους. Οι Νεάντερνταλ ήταν δεινοί κυνηγοί μεγάλων και μικρότερων θηραμάτων, τροφοσυλλέκτες βρώσιμων καρπών, σπόρων και βολβών αλλά και θαλασσινών. Κατάλοιπα της δραστηριότητάς τους απαντώνται σε σπήλαια και βραχοσκεπές, τους προνομιακούς χώρους διατήρησης αρχαιολογικών ευρημάτων, αλλά και σε υπαίθριες θέσεις κοντά σε υγρότοπους, πηγές νερού ή φυσικές διαβάσεις σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές. Ο εξοπλισμός τους περιλαμβάνει εργαλεία που έχουν κατασκευαστεί με απλές ή πιο σύνθετες μεθόδους κατάτμησης του λίθου, άλλοτε με προκαθορισμό της μορφής των επιθυμητών αποκρουσμάτων πριν την απόσπασή τους από τον πυρήνα κι άλλοτε χωρίς. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει η καινοτόμος τεχνική Levallois με τις διάφορες εκδοχές της που ενσωματώνουν τον σχεδιασμό και την προετοιμασία του σχήματος και της κυρτότητας της επιφάνειας ενός πυρήνα, ώστε να παραχθούν προϊόντα απόκρουσης με συγκεκριμένη μορφή, τα οποία είτε θα χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία καθαυτά είτε μετά από επεξεργασία 19. Κρίνοντας από τον εντοπισμό ιχνών ορυκτής ασφάλτου στην επιφάνεια ενός ξέστρου και μιας φολίδας Levallois από την Μεσοπαλαιολιθική θέση Umm el Tlel της Συρίας, συμπεραίνουμε ότι τα εργαλεία αυτά πρέπει να προσαρμόζονταν σε στειλεό με τη βοήθεια συγκολλητικού υλικού διαθέσιμου στη φύση, του οποίου τις ιδιότητες όχι μόνο κατείχαν καλά αλλά και αξιοποιούσαν για τις ανάγκες τους 20. Ο εργαλειακός εξοπλισμός των Νεάντερταλ περιλαμβάνει και ξέστρα κατασκευασμένα σε κελύφη θαλασσίων οστρέων, κυρίως Callista chione. Περί τα τριακόσια τέτοια εργαλεία εντοπίστηκαν στη Μεσόγειο, σε δώδεκα σπήλαια και υπαίθριες θέσεις της Ιταλίας και ένα σπήλαιο της Νοτίου Ελλάδας, τα Καλαμάκια 21. Τα όστρεα εδώ αντικαθιστούν τις λίθινες πρώτες ύλες, καλύπτοντας ανάγκες που προκύπτουν σε περιοχές όπου υπάρχει δυσκολία άμεσης εξεύρεσής τους. Η χρήση τους είναι δηλωτική των δυνατοτήτων των Νεάντερταλ, να ελέγχουν το τοπίο και τα αποθέματά του και 19. Boëda 1994. Μουνδρέα-Αγραφιώτη 1996, 25. 20. Boëda et al. 1996. 21. Darlas 2007. Darlas & de Lumley 1995. Douka & Spinapolice 2012. ΝΕΑΝΤΕΡΝΤΑΛ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 183
να αντιμετωπίζουν τους περιορισμούς του μέσα από πρόβλεψη των αναγκών και προγραμματισμό των κινήσεών τους. Τα θαλασσινά όστρεα φαίνεται πως είναι παρόντα στο τρίπτυχο των διατροφικών, τεχνολογικών και συμβολικών δραστηριοτήτων των ΆτΝ 22. Το corpus των τριανταπέντε βεβαιωμένων ταφών Νεάντερνταλ στον Ευρασιατικό χώρο προσφέρει πληροφορίες για τις κοινωνίες του, οι οποίες φαίνεται πως φροντίζουν τουλάχιστον κάποιους από τους νεκρούς τους, με ταφικές πρακτικές που εμφανίζονται πριν από 70.000 χρόνια και εφεξής διαφοροποιούνται τοπικά και χρονικά 23. Καθώς το αρχαιολογικό απόθεμα μεγαλώνει και όσο η γνώση μας γι αυτό βαθαίνει τόσο θεωρείται αδόκιμη η μονοσήμαντη προσέγγισή τους ως είδους με ενιαία και απαράλλαχτη συμπεριφορά, σε όλο το γεωγραφικό μήκος και πλάτος του κόσμου του και σε όλο το χρονικό εύρος της παρουσίας του. Το αίτημα της ιστορικής περιγραφής και ερμηνείας των χαρακτηριστικών και ιδιαιτεροτήτων του πολιτισμού των επιμέρους κοινοτήτων του έτσι όπως αποτυπώνεται στις αρχαιολογικές μαρτυρίες, είναι βασική ερευνητική προτεραιότητα. Για αρκετά χρόνια στο πλαίσιο της «πολυτοπικής» ερμηνευτικής προσέγγισης της καταγωγής κι εξέλιξης του είδους μας, Homo sapiens ή Ανατομικά Σύγχρονου Ανθρώπου (στο εξής ΑΣΑ), υποστηρίχθηκε πως o Homo neanderthalensis ήταν ο τελευταίος άμεσος πρόγονός του στη δυτική Ευρασία. Την ερμηνεία αυτή δεν επιβεβαιώνουν οι γενετικές και οι αρχαιολογικές μαρτυρίες, οι οποίες αντιθέτως δείχνουν την Αφρική ως την περιοχή καταγωγής του Homo sapiens και έναν κοινό πρόγονο για τα δύο είδη ο οποίος ζούσε πριν από 800 χιλιάδες χρόνια, προτάσσοντας το μοντέλο της «πρόσφατης αφρικανικής καταγωγής» 24. Και ο ΆτΝ και ο ΑΣΑ έχουν μεγάλο εγκέφαλο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη ζωή και τον πολιτισμό τους. Παρά την κατά μέσο όρο μεγαλύτερη κρανιακή χωρητικότητα του ΆτΝ (1400-1600 κ.ε.), που αντιστοιχεί στον εγκεφαλικό όγκο, από αυτήν του ΑΣΑ, ο ΆτΝ δεν κατάφερε να επιβιώσει. Έτσι, αποτελεί ένα νεκρό κλαδί στο δέντρο της ανθρώπινης εξέλιξης τροφοδοτώντας την παλαιολιθική έρευνα με ένα κομβικής σημασίας πρόβλημα, οι λύσεις του οποίου αναζητούνται μέσα από τη γόνιμη συνεργασία της αρχαιολογίας με την γενετική και την παλαιοντολογία του ανθρώπου. Η αρχαιολογία προσφέρει στην έρευνα το εμπειρικό υλικό και τα θεμελιώδη ιστορικά ερωτήματα για τις κοινωνίες και τον πολιτισμό τους. Η γενετική, μέσα από την 22. Stringer et al. 2008. Zilhão 2012. Zilhão et al. 2010. 23. Pettit 2011. Hovers & Belfer-Cohen 2013. 24. Stringer 2011. προσπάθεια της χαρτογράφησης του νεαντερντάλιου γονιδιώματος και τη σύγκρισή του με το ανθρώπινο επιδιώκει να ρίξει φως στην καταγωγή, την εξέλιξη και τα δημογραφικά μεγέθη του ΑτΝ 25, σε επιμιξίες των δύο ειδών, καθώς και στην ηλικία του τελευταίου κοινού τους προγόνου. Τέλος, η παλαιοντολογία του ανθρώπου ανοίγει παράθυρα στις βιολογικές διαφορές των ανθρωπιδών του Πλειστοκαίνου. Ενώ ο ΆτΝ ήταν για δεκάδες χιλιάδες χρόνια καλά προσαρμοσμένος στη δυτική Ευρασία, η άφιξη του ΑΣΑ στην Ευρώπη πριν από 40.000 χρόνια περίπου δημιουργεί νέα δεδομένα στη ζωή του. Αν και έχουν έρθει στο φως αρκετά στοιχεία για την περίοδο που ακολουθεί, απομένει να διευκρινιστούν περαιτέρω οι συνθήκες συνύπαρξης των δύο, ώστε να διαφωτιστεί και να προκριθεί το εγκυρότερο από ένα φάσμα σεναρίων για την εξαφάνισή του ΆτΝ. Ποια ήταν άραγε η αιτία της εξαφάνισής του; Ο Zilhão υποστηρίζει την «αφομοίωσή» του στη γενετική δεξαμενή της περιόδου συνύπαρξης, μέσα από διαδικασίες φυσικής επιλογής όταν πλέον έπαψε να ζει απομονωμένος σε περιοχέςκαταφύγια στις παρυφές του παλαιού του κόσμου (για παράδειγμα στο Γιβραλτάρ, την Κριμαία και την Κροατία) και οι πληθυσμοί του, μικροί και κατακερματισμένοι γεωγραφικά, αναμίχθηκαν με τους επήλυδες από την Αφρική 26. Κατά τον ίδιο συγγραφέα, οι τελευταίοι αποτελούσαν ασύγκριτα μεγαλύτερο δημογραφικό μέγεθος και ενδεχομένως το εξελικτικό τους πλεονέκτημα δεν ήταν η μοντέρνα ανατομία, αλλά η αφρικανική καταγωγή τους που τους καθιστούσε, όπως όλους τους πληθυσμούς από θερμότερα κλίματα, αναπαραγωγικά πιο αποτελεσματικούς σε σχέση με τους αντίστοιχους πληθυσμούς που ζουν σε ψυχρά κλίματα. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες από τη λίμνη Ορεστιάδα Ο πρώτος μας σταθμός είναι στη νότια είσοδο της λεκάνης της λίμνης Ορεστιάδας στην Καστοριά. Εκεί, χάρη στο ανοιχτό πνεύμα του καθηγητή Γιώργου Χουρμουζιάδη και την άοκνη δραστηριότητα του αρχαιοφύλακα Νίκου Πανταζόπουλου περισυνελέγησαν στο πέρασμα μιας δεκαετίας (1994-2004) τα 1800 τέχνεργα λαξευμένου λίθου της συλλογής Πανταζόπουλου, από τα οποία τα 1100 αποτέλεσαν το δείγμα μιας πιο συστηματικής μελέτης 27. Η χαρτογράφηση της ευ- 25. Οι Bocquet-Appel & Degioanni 2013 συνδυάζοντας παλαιοβιολογικά, αρχαιολογικά, κλιματικά και γενετικά δεδομένα υπολογίζουν ότι η τάξη μεγέθους του πληθυσμού του κυμαινόταν από 5000 έως 70.000 άτομα. 26. Zilhão 2001. 27. Γαλανίδου 2007. 184 ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ
ρύτερης περιοχής και των αρχαιολογικών θέσεων που μπορούσαν ακόμα να ταυτιστούν πραγματοποιήθηκε στο πεδίο, από την ομάδα του Πανεπιστημίου Κρήτης με τη συνδρομή του αρχαιοφύλακα Πανταζόπουλου (καλοκαίρια του 2006 και 2007 και αρχές του 2008). Παράλληλα στο εργαστήριο των ανασκαφών του Δισπηλιού, όπου φυλάσσεται η συλλογή, πραγματοποιήσαμε συστηματική καταγραφή, δειγματοληψία και μελέτη των τέχνεργων που είχαν διαγνωστικά γνωρίσματα ως προς την τεχνολογία κατασκευής και την τυπολογία τους. Τα τέχνεργα προέρχονται από επιφανειακή περισυλλογή σε 12 τοποθεσίες εύρεσης στις περιοχές Γκιόλε ή Γκιολ ή Γκιόλι και Ορμάν, στο ρέμα που συνδέει τη λίμνη Ορεστιάδα με τον ποταμό Αλιάκμονα και το παρόχθιο δάσος μέχρι την περιφέρεια του χωριού Αμπελόκηποι. Οι περιοχές αυτές καλύπτουν μια έκταση με αλλουβιακές αποθέσεις του Τεταρτογενούς, μικρότερη των 100 περίπου στρεμμάτων. Το τοπίο εδώ είναι διάστικτο από εργαλεία κι αποκρούσματα λαξευμένου λίθου (εικ. 2). Η διασπορά τους ακολουθεί τη μαιανδρική διαδρομή του Γκιόλε σε μήκος δύο περίπου χιλιομέτρων σε ανάγλυφο σχετικά ομαλό και πεδινό. Σήμερα το ρέμα Γκιόλε λειτουργεί ως κανάλι ελεγχόμενης ροής νερού από τη λίμνη προς τον Αλιάκμονα. Το κανάλι αυτό διαμορφώθηκε μετά από ανθρώπινη επέμβαση σε δύο διαδοχικές φάσεις κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1950 με τη διεύρυνση και εκβάθυνση της κοίτης του φυσικού ρέματος, το οποίο υποδεχόταν την υπερχείλιση της λίμνης σε περιόδους υψηλής στάθμης της και διοχέτευε το νερό στον γειτονικό ποταμό Αλιάκμονα, που βρίσκεται πιο χαμηλά. Στις Πόρτες 28, στο σημείο όπου το ρέμα συναντά τη λίμνη, καταγράψαμε υψόμετρο 640μ., ενώ στο σημείο που το ρέμα συναντά τον Αλιάκμονα καταγράψαμε υψόμετρο 600 μ. (εικ. 2). Το τεχνικό αυτό έργο διασφάλισε την αποφυγή πλημμύρας στο Ντολτσό (την παλιά πόλη της Καστοριάς) και τα χωριά στην ανατολική (Κρεπενή, Μαυροχώρι, Πολυκάρπη) και νότια (Δισπηλιό) περίμετρο της Ορεστιάδας σε περιόδους ανόδου της στάθμης της λίμνης από τις βροχοπτώσεις και το λιώσιμο του χιονιού και συνέβαλε να έρθουν στην επιφάνεια και αρχαιολογικές μαρτυρίες από βαθύτερα στρώματα της περιοχής, όπως διακρίνεται από το περιεχόμενο της συλλογής. Εκατέρωθεν του καναλιού συναντά κανείς σήμερα ένα δάσος από ιτιές και λεύκες, παρόχθια βοσκοτόπια και χωράφια. Τα τελευταία υποδέχθηκαν τα υλικά καθαρισμού από τον πυθμένα και τις παρειές του ρέ- ματος, και στο πέρασμα του χρόνου ισοπεδώθηκαν για να φιλοξενήσουν καλλιέργειες στα εύφορα πλημμυρικά εδάφη. Στη συλλογή αντιπροσωπεύεται σχεδόν όλο το χρονικό φάσμα της παρουσίας προϊστορικού ανθρώπου στην λεκάνη της λίμνης από την Μέση Παλαιολιθική μέχρι και την Εποχή του Χαλκού. Το μεγαλύτερο τμήμα της αποτελείται από ευρήματα της Νεολιθικής Εποχής και της Εποχής του Χαλκού, τα οποία μολονότι δεν προέρχονται από κλειστές ομάδες και δεν μπορούν να αναφερθούν σε ένα αυστηρά προσδιορισμένο χρονικό πλαίσιο, συμπληρώνουν την εικόνα που έχουμε από την ανασκαμμένη λιθοτεχνία λαξεμένου λίθου από το Δισπηλιό 29. Μεγάλος αριθμός από τα πρώτα αποκρούσματα αποφλοίωσης και προετοιμασίας ή ανανέωσης της επιφάνειας απόκρουσης των πυρήνων, εργαλεία και πυρήνες εντοπίζονται εδώ, έξω από τα όρια του λιμναίου οικισμού. Η εργαλειακή γκάμα και το περιεχόμενο της λιθοτεχνίας μας οδηγούν στην υπόθεση ότι τα λίθινα ευρήματα της συλλογής Πανταζόπουλου συνδέονταν διαχρονικά με διάφορες δραστηριότητες όπως λάξευση του λίθου (προετοιμασία πυρήνων, κατατασκευή υποβάθρων ή εργαλείων), θήρα, πρόσκτηση και επεξεργασία των φυσικών πόρων που ήταν διαθέσιμοι στη λεκάνη της λίμνης. Η μεσοπαλαιολιθική συνιστώσα της συλλογής είναι αξιοσημείωτα μικρή. Περιλαμβάνει 20 τέχνεργα τα οποία προέρχονται από σημεία της υδάτινης διαδρομής που βρίσκονται κοντά στη λίμνη. Εντοπίστηκε στις αλουβιακές αποθέσεις νοτιοανατολικά και ανατολικά του Δισπηλιού (κι όχι στις ποτάμιες και λιμναίες αποθέσεις σε αναβαθμίδες του Πλειοκαίνου και Πλειστοκαίνου που βρίσκονται στη νότια περιφέρεια της λεκάνης της λίμνης) 30, άλλοτε στα κατώτερα σημεία τομών που είχαν δημιουργηθεί από διάβρωση, καθαρισμό των όχθεων ή αμμοληψίες, και πιο σπάνια στην επιφάνεια των παρόχθιων αγρών. Ο επιφανειακός εντοπισμός τους πρέπει να συνδεθεί με τα τεχνικά έργα των δεκαετιών του 1930 και 1950 αλλά και πρόσφατους καθαρισμούς στην κοίτη του Γκιόλε. Οι υποδείξεις του κ. Πανταζόπουλου για τα σημεία εντοπισμού τους μας οδηγεί στην υπόθεση ότι προέρχονται από τα βαθύτερα στρώματα και μεταφέρθηκαν στις επιφάνειες των χωραφιών όχι τόσο από την βαθιά άρωση των αγρών όσο από μεγαλύτερης κλίμακας επεμβάσεις. Ο πυριτόλιθος και ο ίασπης, που αφθονούν στις όχθες του Γκιόλε και του γειτονικού Αλιάκμονα σε 28. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων, η ευρύτερη δασωμένη περιοχή αποψιλώθηκε κατά τη διάρκεια ή μετά το 1928-1932, οπότε δημιουργήθηκαν και οι Πόρτες. 29. Τσαγκούλη 2002. Δουλκερίδου 2009. 30. Ι.Γ.Μ.Ε. 1971, Γεωλογικός χάρτης, Φύλλον Άργος Ορεστικόν. ΝΕΑΝΤΕΡΝΤΑΛ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 185
κροκάλες, ήταν οι πρώτες ύλες για την κατασκευή της συλλογής. Στη συντριπτική τους πλειονότητα τα μεσοπαλαιολιθικά τέχνεργα φέρουν στην επιφάνειά τους ίχνη αλλοίωσης, την οποία ταξινομήσαμε σε τρεις κατηγορίες: σε αρχικό στάδιο, μεσαίας έκτασης και προχωρημένη. Μεσαίας έκτασης και προχωρημένη αλλοίωση φέρει το 65% των ευρημάτων. Κάποια τέχνεργα φέρουν σπασίματα και φθορές στις ακμές τους αλλά υπάρχουν και άλλα με ελάχιστη φθορά σε αυτές. Ανάμεσα στα ευρήματα που χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική Εποχή συγκαταλέγονται δισκοειδείς πυρήνες σχετικά μικρού μεγέθους, ράσπες, ξέστρα, καθώς και αιχμές και φολίδες Levallois. Η παρουσία μεγάλου αριθμού αιχμών, που αντιστοιχεί στο ¼ του συνόλου των ευρημάτων, πρέπει να αποδοθεί στην κυνηγετική δραστηριότητα των ομάδων του ΆτΝ στη περιφέρεια της λίμνης. Τα αποκρούσματα, φολίδες διαφόρων μεγεθών και μια λεπίδα, έχουν πολυεδρικές ή διεδρικές φτέρνες κι έχουν αποκρουσθεί με μεθόδους Levallois αλλά και άλλες μη Levallois. Παρά τον εν γένει αποσπασματικό χαρακτήρα του πρώιμου δείγματος, αυτό περιέχει τέχνεργα που εγγράφονται τόσο στη Μουστέρια όσο και στη Μικρομουστέρια ενότητα της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής του ελλαδικού χώρου 31. Η τελευταία εντοπίστηκε στα ανώτερα μεσοπαλαιολιθικά στρώματα της βραχοσκεπής Ασπροχάλικο κοντά στον ποταμό Λούρο και είναι πλέον ορατή και σε άλλες υπαίθριες θέσεις της βορειοδυτικής Ελλάδας όπως το Ελευθεροχώρι 7 στη Θεσπρωτία 32. Μολονότι το μικρό δείγμα των εργαλείων και αποκρουσμάτων της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής προέρχεται από δευτερογενείς αποθέσεις σε υπαίθριες τοποθεσίες από τις οποίες καμία δεν φαίνεται να συγκροτεί μια μεγαλύτερη θέση, είναι ενδεικτικό της παρουσίας ανθρώπων της περιόδου στη λεκάνη της Ορεστιάδας σε ένα ευρύ χρονικό φάσμα του Ανώτερου Πλειστοκαίνου. Το δείγμα αυτό αξίζει να λειτουργήσει ως έναυσμα για μια συστηματικότερη παλαιολιθική έρευνα στα τοπία γύρω από τον πανάρχαιο αυτόν υγρότοπο. Τα καρστικά έγκοιλα που βρίσκονται στους ασβεστολιθικούς λόφους και τους μεγαλύτερους όγκους του Τριαδικού και Μέσου Ιουρασικού που οριοθετούν την περιφέρεια της λίμνης (Καστοριά Δισπηλιό Μαυροχώρι), είναι πολύ πιθανό να λειτούργησαν ως ασφαλή καταφύγια για τις ομάδες τροφηλατών 33 της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής και ως ένα επιπλέον κίνητρο για την παρουσία τους εκεί. Είτε βρίσκονται χαμηλά, 31. Darlas 2007. 32. Λιγκοβανλής 2014. 33. Με το «τροφηλάτης», από το τροφή και το ελαύνω (θέτω σε κίνηση, οδηγώ), αποδίδουμε τον αγγλικό όρο «forager». κοντά στις όχθες της λίμνης, είτε πιο ψηλά προσφέροντας εξαιρετική γωνία θέασης και του υγρότοπου και των περασμάτων από τα άλλα μέρη της Μακεδονίας προς αυτόν, θα άξιζε να διερευνηθούν με μικρές δοκιμαστικές ανασκαφικές τομές 34. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες από τη δυτική Πίνδο Η έρευνα του ΑΠΘ στην περιοχή της Πίνδου (εικ. 3) βρίσκεται σε εξέλιξη τα τελευταία δέκα χρόνια και έχει δύο πυλώνες: έναν αρχαιολογικό κι έναν παλαιογεωγραφικό 35. Στον αρχαιολογικό πυλώνα υιοθετήθηκε το «μοντέλο εντοπισμού θέσεων» που είχε χρησιμοποιηθεί με επιτυχία σε ορεινά και αλπικά τοπία της Ιταλίας 36 για τον εντοπισμό θέσεων των τελευταίων ομάδων κυνηγών και τροφοσυλλεκτών του πρώιμου Ολόκαινου 37. Σύμφωνα με αυτό η διερεύνηση επικεντρώνεται σε περιοχές με φυσικούς πόρους λίθινες πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων και υδάτινους όγκους, όπως πηγές νερού, ρέματα και αλπικές λίμνες που ευνοούσαν τις σύντομες στάσεις και τους εποχικούς καταυλισμούς (εικ. 4). Ακολουθώντας μια στρατηγική επιλεκτικής δειγματοληψίας, η αρχαιολογική ομάδα αναπτύχθηκε στο πεδίο σε περιοχές από 1600 μ. μέχρι και 2200 μ. και έχει μέχρι τώρα εντοπίσει πάνω από 200 υπαίθριες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής η πυκνότητα των οποίων σε ευρήματα ποικίλλει από μονοψήφιο αριθμό, σε λίγες δεκάδες και μέχρι αρκετές εκατοντάδες (εικ. 5). Πρόκειται για μεγαλύτερες ή μικρότερες θέσεις στην ουσία συγκεντρώσεις πυρήνων, εργαλείων και αποκρουσμάτων λαξευμένου λίθου αλλά και μεμονωμένων ευρημάτων με τα διαγνωστικά χαρακτηριστικά της τεχνολογίας κατάτμησης και επεξεργασίας του λίθου της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής με έντονη παρουσία της τεχνικής Levallois. Οι θέσεις αυτές μαρτυρούν την επίμονη παρουσία και δραστηριότητα μετακινούμενων κυνηγετικών και τροφοσυλλεκτικών ομάδων Νεάντερνταλ της Μέσης Παλαιολιθικής στα ορεινά τοπία της Πίνδου. Οι ανασκαφικές προσπάθειες που έγιναν για τον εντοπισμό στρωματο-χρονικών ενοτήτων με τις οποίες θα μπορούσαν να συσχετισθούν τα 34. Τα καρστικά έγκοιλα που βρίσκονται εντός των ορίων του Δισπηλιού έχουν σχεδόν όλα σύγχρονα οικοδομικά κατάλοιπα (σπίτια, εκκλησιές) και τυχόν αρχαιολογικές επιχώσεις φαίνεται πως είναι σφραγισμένες στα θεμέλιά τους. Σε ελάχιστα ωστόσο σημεία διατηρούνται υπολειμματικές επιχώσεις. 35. Efstratiou et al. 2006, 415. Ευστρατίου 2008, 45. Efstratiou et al. 2011, 328. 36. Αλπικό είναι το τοπίο πάνω από τα 1800 μ., ουσιαστικά πάνω από τη γραμμή δασώδους βλάστησης. 37. Bagolini et al. 1992. Biagi & Nandris 1994. 186 ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ
Εικ. 2. Χάρτης της Λίμνης Ορεστιάδας με την περιοχή από όπου προήλθε η συλλογή Πανταζόπουλου. Εικ. 3. Χάρτης της περιοχής όπου διεξάγεται η έρευνα στη δυτική Πίνδο. Με λευκά σημεία δηλώνεται η συγκέντρωση των μεσοπαλαιολιθικών θέσεων στην περιοχή της Σαμαρίνας. ΝΕΑΝΤΕΡΝΤΑΛ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 187
Εικ. 4. Ο φυσικός χώρος της Σαμαρίνας, ορεινός και αλπικός, όπου εντοπίζονται οι δεκάδες μεσοπαλαιολιθικές θέσεις. επιφανειακά ευρήματα, δεν έφεραν αποτέλεσμα 38. Ως κύρια αιτία για αυτό θεωρείται η εξαιρετικά δραστήρια γεωλογικά ζώνη που δημιουργούν οι σχηματισμοί φλύσχη, οι οποίοι κυριαρχούν στην περιοχή, μετατοπίζοντας από την αρχική της θέση τα οποιαδήποτε αρχαιολογικά κατάλοιπα έκρυβαν οι επιχώσεις 39. Παράλληλα, διερευνήθηκε και η παλαιογεωγραφία της περιοχής μέσα από στοχευμένες μελέτες: α. γεωαρχαιολογίας με πυρηνοληψίες 40 για την ανασύνθεση της τοπογραφίας και των επεισοδίων διάβρωσης του εδάφους συνοδευόμενες από λήψη δειγμάτων για απόλυτες χρονολογήσεις ανθρωπογενών ή μη ενδείξεων στο χώρο (κατάλοιπα φωτιών), β. βιογεωγραφίας και παλαιοβλάστησης (ανθρακολογικές μελέτες) 41 και γ. της παρουσίας «μοραίνων»/παγετωδών αποθέσεων και δημιουργίας πλειστοκαινικών αναβαθμίδων 42. Όλα εκείνα τα στοιχεία δηλαδή που θα επέτρεπαν την ανασύσταση και την κατανόηση της ιστορίας και της φέρουσας ικανότητας του τοπίου στο οποίο επισκέφθηκαν ή έζησαν οι ομάδες των Νεάντερνταλ της Μακεδονίας. Τα τελευταία δύο χρόνια η έρευνα στην Πίνδο απέκτησε μια νέα και ενδιαφέρουσα δυναμική με τον εντοπισμό στις πλειστοκαινικές αναβαθμίδες του Σαμαρινιώτικου ποταμού δύο μεγάλων υπαίθριων θέσεων της Μέσης Παλαιολιθικής σε υψόμετρο 1600μ περίπου με περισσότερα των 1500 τέχνεργων από κάθε θέση. Η πρώτη αξιολόγηση του υλικού που προέρχεται από τη συστηματική, με χρήση κανάβου με μονάδα συλλογής 1x1 μ., επιφανειακή περισυλλογή τέχνεργων μάς επιτρέπει να αρθρώσουμε μια υπόθεση εργασίας που στην ουσία επιχειρεί να ανασυνθέσει 38. Ευστρατίου 2008. 39. Efstratiou et al. 2006, 420, 426-428. 40. Υπεύθυνος της συγκεκριμένης μελέτης είναι ο γεωαρχαιολόγος D.E Angelucci. 41. Υπεύθυνη ερευνήτρια η αρχαιολόγος Μ. Ντίνου. Efstratiou et al. 2006, 428-429. 42. Ευστρατίου et al. υπό δημοσίευση. το μεσο-παλαιολιθικό «κυνηγετικό/τροφοσυλλεκτικό σύστημα» στην περιοχή. Σύμφωνα με αυτή έχει εντοπιστεί ένα «εργαστήριο λάξευσης», που περιλαμβάνει ευρήματα που συνδέονται με όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας κατασκευής εργαλείων (απολεπίσματα, πυρήνες, κομμάτια ακατέργαστης πρώτης ύλης), και ένα «κυνηγετικό σταθμό/βάση», όπου εντοπίζονται σχεδόν μόνο εργαλεία. Παρατηρήσεις στη γεωμορφολογία και τα ιζήματα των θέσεων μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι και οι δύο αυτές θέσεις αποτελούσαν οργανικά μέρη ενός ενιαίου συστήματος εκμετάλλευσης του χώρου του Σαμαρινιώτικου ποταμού, που συμπληρώνονταν σε απόσταση 3 χλμ. και υψόμετρο 1800 μ. από κοντινές πηγές προμήθειας της πρώτης ύλης για την κατασκευή των εργαλείων από τις τροφηλατικές αυτές ομάδες 43. Ερωτήματα όπως «πώς οργάνωναν οι ομάδες αυτές τις μετακινήσεις τους», «ποιες διαδρομές ακολουθούσαν στο ορεινό ανάγλυφο» ή πως «διαχειρίζονταν τους φυσικούς πόρους» αναζητούν απαντήσεις που συνθέτουν τελικά και την ενδιαφέρουσα «μικρή κλίμακα» των καθημερινών δραστηριοτήτων των ομάδων του ΆτΝ που ζούσαν ή περιδιάβαιναν τα υψίπεδα της Πίνδου, πιθανότατα κοντά στο τέλος της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής. Οι υπαίθριες θέσεις της Σαμαρίνας έχουν δώσει σχεδόν αποκλειστικά λιθοτεχνίες της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής. Όλες εμπεριέχουν υψηλά ποσοστά τέχνεργων που έχουν παραχθεί με την τεχνική κατάτμησης Levallois σε καλής ποιότητας και διατήρησης ντόπιο υπόγκριζο πυριτόλιθο που ενίοτε φέρει αλλοίωση στην επιφάνειά του και περιγράφεται ως λευκή αδιαφανής πατίνα. Οι πηγές του υλικού αυτού έχουν εντοπιστεί σε μια ακτίνα 3-4 χλμ. από τις δύο αρχαιολογικές θέσεις που προαναφέρθηκαν. Παράλληλα, ωστόσο, χρησιμοποιούνται και άλλα υλικά, όχι τόσο καλής ποιότητας όπως ο ντόπιος ραδιολαρίτης 43. Efstratiou et al. 2011, 328. 188 ΝΕΝΑ ΓΑΛΑΝΙΔΟΥ ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ
Εικ. 5. Δορυφορική φωτογραφία της περιοχής της Σαμαρίνας με αριθμό παλαιολιθικών θέσεων με διαφορετικής πυκνότητας επιφανειακό υλικό. που έχει εντοπιστεί σε μεγάλες ποσότητες στην κοίτη του Σαμαρινιώτικου. Οι λιθοτεχνίες των θέσεων της Σαμαρίνας περιλαμβάνουν τυπικούς δισκοειδείς πυρήνες Levallois, φολίδες λεπίδες και αιχμές και διαφορετικούς τύπους ξέστρων 44. Σύμφωνα με συγκριτικές παρατηρήσεις στο υλικό άλλων περιοχών του ελλαδικού χώρου, όπως της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, και την παρουσία τέχνεργων που έχουν παραχθεί με την τεχνική Levallois στην επιφάνεια των πλέον πρόσφατων μοραίνων του Σμόλικα οι οποίες είναι ραδιοχρονολoγημένες στα 70 χιλιάδες χρόνια πριν από το παρόν 45 θεωρείται πολύ πιθανή η χρονολόγηση των ευρημάτων από τις υπαίθριες θέσεις της Σαμαρίνας σε μια ύστερη φάση της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής στην αρχή του Ισοτοπικού Σταδίου 3 (OIS3) 46. Συζήτηση Τα δύο αυτά προγράμματα που αναπτύχθηκαν στη δυτική Μακεδονία, παρά τις διαφορές τους ως προς την ιστορία, την κλίμακα και τα ερευνητικά ζητούμενα, 44. Efstratiou et al. 2011, 328. 45. Hughes et al. 2006. 46. Κάπου στα 50.000 με 60.000 χρόνια πριν από το παρόν. έχουν φέρει στο φως μια κρίσιμη μάζα αρχαιολογικού υλικού με αρκετές ομοιότητες ως προς την κατασκευή, την τεχνολογία και το μέγεθος. Μαζί με τα ευρήματα της Ραχώνας στην Πέλλα, των Θερμών στις εκβολές του Στρυμόνα, και του σπήλαιου Μααρά στις Πηγές του Αγγίτη στη Δράμα 47 εμπλουτίζουν τον χάρτη της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής στη Μακεδονία. Μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε ότι ανάμεσα στο διάστημα που έζησε ο Homo heidelbergensis και ο Homo sapiens, είδη που με βεβαιότητα ήταν παρόντα εδώ, ένα ακόμα προγονικό ανθρώπινο είδος ο Homo neanderthalensis ήταν παρόν στα μέρη της Μακεδονίας. Τις γεωχωρικές παραμέτρους της παρουσίας του τελευταίου στην περιοχή μόλις τώρα αρχίζουμε να εξειδικεύουμε και να κατανοούμε. Η παρουσία του στη λεκάνη της λίμνης της Καστοριάς ακολουθώντας κατά μήκος την υδάτινη οδό που συνδέει το λιμναίο με το ποτάμιο σύστημα του Αλιάκμονα καταδεικνύει τη σημασία των υγροτόπων, πρακτική και συμβολική, στις στρατηγικές επιβίωσής του. Η παρουσία του στην οροσειρά της Πίνδου λειτουργεί συμπληρωματικά και αναδεικνύει με εύγλωττο τρόπο τον μέχρι σήμερα 47. Ντάρλας 2007. Κουρτέση-Φιλιππάκη et al. 1990. Τρανταλίδου 1989. Τρανταλίδου & Ντάρλας 1992. ΝΕΑΝΤΕΡΝΤΑΛ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 189