ΠΜΣ Οργάνωση και Διαχείριση Αθλητικών Δραστηριοτήτων για ΑμεΑ - Κατανοώντας την ταυτότητα των ΑμεΑ - Θετική Ψυχολογία της Αναπηρίας και Αποκατάστασης Αντώνης Κ. Τραυλός (B.A., M.A., Ph.D.) Αναπληρωτής Καθηγητής 1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού
Βιβλιογραφία μαθήματος Dunn, D. (2014). The social psychology of disability. Oxford University Press. (Κεφάλαιο 6 και 7). Hogg, M., & Vaughan, G. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα, Αττική: Gutenberg. (Κεφάλαιο 4). http://tvxs.gr/sites/default/files/attachments/2013/24/131 476_1.pdf 2
Ερωτώντας τον εαυτό μας!!! Είναι αλήθεια ότι είναι η ταυτότητά σου που σε διακρίνει ως μοναδικό ανθρώπινο ον, διακριτό από όλους τους άλλους; Πώς συμβιβάζεις την αίσθηση της μοναδικότητας, συνοχής του εαυτού και μονιμότητας με το γεγονός ότι σε διαφορετικές καταστάσεις και σε διαφορετικούς ανθρώπους μπορεί να φαίνεσαι διαφορετικός άνθρωπος; Πώς ξέρεις τί είδους άνθρωπος είσαι μέσα από ενδοσκόπηση, παρατήρηση, ερωτήσεις προς άλλους, τι κάνεις; Υποθετικά θα επεδίωκες ακριβή πληροφόρηση πάνω από όλα. Αυτό κάνουν αλήθεια οι άνθρωποι στην πραγματικότητα; Υπάρχει η δημοφιλής αντίληψη ότι η χαμηλή αυτοεκτίμηση κάνει τους ανθρώπους επιθετικούς και αντικοινωνικούς, και επομένως πρέπει οι κοινωνικοί θεσμοί να καλλιεργούν την υψηλή αυτοεκτίμηση, ειδικά στα παιδιά. Είναι αλήθεια ότι η υψηλή αυτοεκτίμηση είναι πανάκεια για τα «στραβά» της κοινωνίας; Υπάρχουν κάποιες γενικές πολιτισμικές διαφορές στον τρόπο που οι άνθρωποι αναπαριστούν τον εαυτό, και εάν ναι, πόσο βαθιές είναι οι ρίζες τους; 3
Τι είναι ταυτότητα? Κοινωνική ταυτότητα - Το μέρος της αυτοαντίληψης που πηγάζει από τη συμμετοχή σε κοινωνικές ομάδες. Προσωπική ταυτότητα - Ο εαυτός σε όρους μοναδικών προσωπικών χαρακτηριστικών ή μοναδικών διαπροσωπικών σχέσεων. Θεωρία κοινωνικής ταυτότητας - Θεωρία της συμμετοχής σε κοινωνικές ομάδες και των διομαδικών σχέσεων που είναι βασισμένη στην αυτοκατηγοριοποίηση, στην κοινωνική σύγκριση και στην κατασκευή ενός συλλογικού αυτο-καθορισμού σε όρους ενδοομαδικά καθοριζόμενων ιδιοτήτων. 4
Erik Erikson Μαθητής του Freud, o Erikson μελετά την εξελικτική διαδικασία της ανάπτυξης των παιδιών. Βασίζεται στη φροϋδική προσέγγιση γύρω από την κατά στάδια ανάπτυξη των παιδιών από τη γένεσή τους έως την ολοκλήρωση της εφηβικής ηλικίας. Αποκαλείται ψυχολόγος του Εγώ, καθώς θεωρούσε ότι το Εγώ διαδραματίζει τον πλέον θεμελιακό ρόλο στη συμπεριφορά των ατόμων. 5
Erik Erikson και Sigmund Freud Το Εγώ σύμφωνα με τον Erikson λειτουργεί ως μια δομή που ενοποιεί τον ανθρώπινο ψυχισμό, διασφαλίζοντας την έκφραση της ανθρώπινης ορθολογικότητας. Το εγώ θέτει στόχους, επιλέγει μέσα για την επίτευξή τους και διαμεσολαβεί ανάμεσα στο Αυτό και το Υπερεγώ. Αντίθετα από ότι πίστευε ο Freud, o Erikson υποστηρίζει ότι το Εγώ είναι παρόν κατά τη γέννηση σε κάποια ανώριμη μορφή, ενώ ο Freud υποστήριζε ότι το Εγώ διαμορφώνεται ως ένα προϊόν του Αυτό μετά τη γέννηση του παιδιού και την απαρχή της ψυχολογικής εξέλιξής του. 6
Erik Erikson και Sigmund Freud Σύμφωνα με τον Erikson η ψυχολογική μας ανάπτυξη είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις βιολογικά προσδιορισμένες ορμές και ανάγκες και το κοινωνικό και πολιτισμικό μας περιβάλλον. Η ανάπτυξη περιγράφεται με ψυχοκοινωνικούς όρους και όχι με όρους σεξουαλικών και επιθετικών ορμών όπως στον Freud. 7
Erik Erikson και Sigmund Freud Ο Erikson υποστήριξε ότι οι διαδικασίες βιολογικής και οργανισμικής ωρίμανσης διαμορφώνουν το αρχικό πλαίσιο για τη διαδοχή των σταδίων ανάπτυξης, όμως θεωρούσε ότι εξαιρετικά κρίσιμες είναι οι κοινωνικές απαιτήσεις που διαμορφώνονται στο κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών και των ωρίμων ανθρώπων. Οι κοινωνικές απαιτήσεις και το κοινωνικό περιβάλλον είναι οι ισχυρές δυνάμεις που προσδιορίζουν την ανάπτυξή μας, την κοινωνική και την ατομική μας συμπεριφορά. Η ανάπτυξη λοιπόν συντελείται μέσα από την επίλυση των κρίσεων που θα εμφανιστούν σε κάθε στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης. 8
Τα 8 ψυχοκοινωνικά στάδια του Erik Erikson 9
10
Ταυτότητα της Αναπηρίας (Disability identity) Η Ταυτότητα της Αναπηρίας αναφέρεται στις ευνοϊκές ή ευεργετικές αυτοαντιλήψεις σχετικά με την αναπηρία ενός ατόμου, καθώς επίσης και τους θετικούς δεσμούς με άλλα μέλη της κοινότητας αναπηρίας (Dunn & Burcaw, 2013; Gill, 1997 988 ). Τα ΑμεΑ έχουν περισσότερο ή λιγότερο ανεπτυγμένες ταυτότητες αναπηρίας, ανάλογα με το πως σκέφτονται για τους εαυτούς τους σχετικά με το συνεχές της αναπηρίας (Olkin, 1999). 11
Ταυτότητα και συνεχές της αναπηρίας Για παράδειγμα, μερικοί άνθρωποι έχουν μια αναπηρία, αλλά ή δεν το γνωρίζουν ή είναι σπάνια (π.χ., μονομερής κώφωση), πράγμα που σημαίνει ότι δεν θεωρούν τους εαυτούς τους ως ΑμεΑ (μηδενική ή πολύ χαμηλή ταυτότητα αναπηρίας). Άλλοι θεωρούν τους εαυτούς τους ως ΑμεΑ αλλά μπορούν να "περάσουν" ως μη ανάπηροι (δηλαδή, διαθέτουν ήπια, σχεδόν αόρατη αναπηρία). Αν και τεχνικά είναι ΑμεΑ, τα άτομα αυτά μπορεί να μην ταυτιστούν με την κοινότητα αναπηρίας (χαμηλή ταυτότητα αναπηρίας). Μια άλλη ομάδα ατόμων βλέπει την αναπηρία ως μέρος της αυτοαντίληψής τους και αισθάνονται πολύ συνδεδεμένοι με την ευρύτερη κοινότητα αναπηρίας (μέτρια έως υψηλή ταυτότητα αναπηρίας). Η τελευταία ομάδα αποτελείται από ακτιβιστές που υπερασπίζονται την ευημερία και τα πολιτικά δικαιώματα των ΑμεΑ, αντιμετωπίζοντας την αναπηρία ως ένα κοινωνικό κατασκεύασμα στο έργο υπεράσπισης τους (υψηλή ταυτότητα αναπηρίας). 12
Εύρος του συνεχούς της αναπηρίας Λαμβάνοντας υπόψη το εύρος του συνεχούς της αναπηρίας, οι ταυτότητες αναπηρίας μπορεί να εμπεριέχουν θετικό ή αρνητικό περιεχόμενο. Ίσως και οι δύο τύποι περιεχομένου μπορεί απλά να είναι δημιούργημα της σκέψης των ΑμεΑ. «Για να προσδιορίσουμε την αναπηρία ως ταυτότητα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι δεν αφορά μια βιολογική ή φυσική ιδιότητα, αλλά μια ελαστική κοινωνική κατηγορία που μπορεί να συμβάλλει στην κοινωνική αλλαγή» (Siebers, 2011). 13
Διαδικασία τεσσάρων σταδίων και θετική ταυτότητα Η Gill (1997) πρότεινε ότι ο σχηματισμός της θετικής ταυτότητας αναπηρίας ακολουθεί μια διαδικασία τεσσάρων σταδίων, η οποία αντανακλά τις εμπειρίες και την τροχιά των μελών των άλλων περιθωριοποιημένων ομάδων μειονότητας. Κάθε στάδιο του μοντέλου αντιπροσωπεύει μια βαθύτερη ενσωμάτωση της ταυτότητας αναπηρίας στην ψυχολογία ενός ΑμεΑ. 14
Τα τέσσερα Στάδια 1 ο Στάδιο: belongingness - συνεπάγεται ότι αισθάνονται και αναγνωρίζουν ότι, παρά την αναπηρία, θα παραμείνουν μέλη της ευρύτερης κοινωνίας με δικαιώματα και ρόλους. 2 ο Στάδιο: coming home - συνεπάγεται ότι ενσωματώνονται στην κοινότητα της αναπηρίας και αναγνωρίζουν τις από κοινού εμπειρίες με τους άλλους ΑμεΑ. 3 ο Στάδιο: coming together στο οποίο ένα ΑμεΑ ενσωματώνει τις ομοιότητες με τα μη ΑμεΑ (κοινή ομοιότητα) στις δικές του διαφορές και ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από την αναπηρία. Η διαδικασία του coming together σηματοδοτεί επίσης την αναγνώριση ότι τα ΑμεΑ είναι ταυτόχρονα μέρος, τόσο της κουλτούρας της αναπηρίας όσο και της ευρύτερης κυρίαρχης κοινωνίας. 4 ο Στάδιο: coming together το τελικό στάδιο ολοκλήρωσης αντικατοπτρίζει τη συγχώνευση του εαυτού με την ιδανική εικόνα του εαυτού του ατόμου και τη δημόσια παρουσία με τρόπους που εκφράζουν την εμπιστοσύνη και τη σαφήνεια της ταυτότητας ως ΑμεΑ. 15
Θετική Ταυτότητα! Έτσι, μια θετική ταυτότητα αναπηρίας θα περιέχει πληροφορίες, εμπειρίες, και στόχους που τελικά συνδέονται με ευνοϊκές απόψεις για την αναπηρία. Αυτό το είδος της ταυτότητας θα καθοδηγήσει τα ΑμεΑ, βοηθώντας τους να ξέρουν τι να κάνουν και πώς να ανταποκριθούν σε διάφορες καταστάσεις στις οποίες η αναπηρία είναι ή γίνεται ένα εμφανές χαρακτηριστικό. Μια ταυτότητα αναπηρίας μπορεί επίσης να περιέχει γνώση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων εναντίον των ΑμεΑ. Με ότι αυτό συνεπάγεται. 16
Αφηγηματικές Προσεγγίσεις για την κατανόηση της Ταυτότητας της Αναπηρίας Η αφήγηση ιστοριών είναι μια πανταχού παρούσα και ουσιαστική ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι αφηγήσεις των ανθρώπων αποκαλύπτουν πολλά για την προσωπική τους ιστορία, καθώς και για την κοινωνική και ψυχολογική τους ανάπτυξη και τα χαρακτηριστικά τους. Οι Ψυχολόγοι αναφέρονται στην κριτική ανάλυση και αξιολόγηση των ιστοριών των ανθρώπων, ως η μελέτη της αφηγηματικής ψυχολογίας ή, απλά, αφήγηση. Σε αντίθεση με τους περισσότερους τομείς της έρευνας στη σύγχρονη ψυχολογία, η μελέτη της αφήγησης είναι σε μεγάλο βαθμό μια ποιοτική επιχείρηση (π.χ., Frost, 2011; Lincoln & Guba, 1985). Η Hevern (2008, σελ 218) υποστηρίζει ότι η εξερεύνηση των ανθρώπινων ιστοριών και αφηγήσεων βοηθούν τους ανθρώπους να επιτύχουν τους ακόλουθους στόχους: Να δώσουν νόημα στις εν εξελίξει εμπειρίες Να προβλέψουν πώς οι ίδιοι, και οι άλλοι θα συμπεριφερθούν στο μέλλον Να διαπραγματευτούν σε διάφορες κοινωνικές ομάδες Να καθιερώσουν προσωπικές ταυτότητες για τους ίδιους και για τους συνανθρώπους 17
Αφηγήσεις και κατηγοριοποίηση Οι Dunn και Burcaw (2013) εξέτασαν κάποιες δημοσιευμένες αφηγήσεις που γράφτηκαν από ΑμεΑ για τις εμπειρίες της αναπηρίας τους. Χρησιμοποιώντας ένα θεματικό μοντέλο διερεύνησης (π.χ., Riessman, 2008), ο στόχος τους ήταν να κατηγοριοποιήσουν τις αφηγήσεις, σύμφωνα με τα βασικά κατηγορίες (λέξεις κλειδιά) που είχαν προηγουμένως ταυτοποιηθεί από τους ερευνητές της αναπηρίας και την αποκατάστασης (Βλ. Πίνακα 6.1) 18
19
Ψυχοκοινωνικές Συνέπειες της Ταυτότητας της Αναπηρίας Μέχρι στιγμής, η εξέταση της ταυτότητας αναπηρίας αφορούσε το αν και πώς η εμπειρία της αναπηρίας μας πληροφορεί πώς τα ΑμεΑ σκέφτονται για τον εαυτό τους και τη σχέση τους με την κοινότητα αναπηρίας (θετική Προσέγγιση). Βεβαίως, η αναπηρία γίνεται περισσότερο ή λιγότερο εμφανής στο μυαλό των ΑμεΑ ανάλογα με τις καταστάσεις και τους ανθρώπους που συναντούν. Η κοινωνικοποίηση με τους φίλους ή την οικογένεια, για παράδειγμα, είναι απίθανο να προκαλέσει σκέψεις για την ταυτότητα αναπηρίας, αλλά η αλληλεπίδραση με μη ΑμεΑ που είναι αβέβαιοι για το πώς πρέπει να συμπεριφερθούν σε ΑμεΑ μπορεί να προκαλέσει σκέψεις για την ταυτότητα αναπηρίας Αυτό το ενδεχόμενο θέτει ορισμένα ενδιαφέροντα ερωτήματα: Πώς τα ΑμεΑ ανταποκρίνονται όταν οι διάφορες πτυχές της ταυτότητάς τους έρχονται στο μυαλό; Πώς η επίγνωση της ταυτότητας αναπηρίας επηρεάζει τη συμπεριφορά; 20
Σημαντικοί προβληματισμοί? Πώς μπορεί να αναπτυχθούν θετικές ταυτότητες αναπηρίας; Είναι η ταυτότητα της αναπηρίας μια ιδιότητα που προκύπτει κατ 'ανάγκη με την πάροδο του χρόνου; Πρέπει οι οικογένειες, οι φροντιστές και οι επαγγελματίες αποκατάστασης να αναζητούν ευκαιρίες για να προωθήσουν την ταυτότητα αναπηρίας, ή θα πρέπει να δίνεται η ευκαιρία στα ΑμεΑ να αναπτύξουν ταυτότητες στο δικό τους ρυθμό; Μπορεί η ταυτότητα αναπηρίας να χρησιμεύσει ως ένας ρυθμιστικός παράγοντας ενάντια στις δυσκολίες της καθημερινής ζωής; Πώς άλλες ταυτότητες των ΑμεΑ αλληλεπιδρούν με τις δικές ρους ταυτότητες αναπηρίας; 21
Πέντε αξίες (value-laden), πεποιθήσεις, και αρχές από το Κεφ. 1 (διάλ. 8) Η Wright (1983) δημιούργησε μία λίστα από 20 σημαντικές αξίες (value-laden), πεποιθήσεις, και αρχές που έχουν σχεδιαστεί για την καθοδήγηση της έρευνας και της φροντίδας για τα ΑμεΑ. Πέντε αφορούν την κοινωνική ψυχολογία για την αναπηρία. 1. Όλα τα ΑμεΑ αξίζουν τον σεβασμό και την ενθάρρυνση. Η παρουσία μιας αναπηρίας, όσο σοβαρή και αν είναι, δεν αλλάζει αυτά τα δικαιώματα. 2. Η σοβαρότητα της αναπηρίας μπορεί να αυξηθεί ή να μειωθεί ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες. 3. Η αντιμετώπιση ή η προσαρμογή στην αναπηρία εξαρτάται από την κατανόηση των προβλημάτων που βρίσκονται στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον. 4. Τα οφέλη προσωπικά ή ψυχολογικά των ΑμεΑ αποτελούν σημαντικούς παράγοντες. 5. Η σημαντικότητα της αναπηρίας επηρεάζεται από τα συναισθήματα του ατόμου για τον εαυτό του και την κατάσταση. 22
Επτά, ακόμα, αξίες (value-laden), πεποιθήσεις, και αρχές για τη ανάπτυξη θετικών ταυτοτήτων αναπηρίας Active involvement of the client in the rehabilitation process is necessary (Principle 6). Clients are usually part of a larger group (e.g., family), which means they should not be treated in isolation (Principle 7). The personality and circumstances of PWDs are unique, so recognizing the need for flexibility is an important concern (Principle 8). Self-help organizations are allies in rehabilitation work (Principle 12). Client involvement and participation in the general life of the community, as well as the opportunity to contribute to it, is a fundamental principle linked to daily life (Principles 15 and 16). PWDs should be invited to act as co-planners, co-evaluators, and consultants regarding disability and rehabilitation issues (Principle 20). 23
Θετική Ψυχολογία της αναπηρίας και της αποκατάστασης. Θετική ψυχολογία είναι ο κλάδος της ψυχολογίας που χρησιμοποιεί την επιστημονική κατανόηση και αποτελεσματική παρέμβαση για την επίτευξη μιας ικανοποιητικής ζωής, παρά τη θεραπεία ψυχικών ασθενειών. Το επίκεντρο της θετικής ψυχολογίας βρίσκεται στην προσωπική ανάπτυξη και όχι στην παθολογία. Σε γενικές γραμμές, η Θετική ψυχολογία έχει ως στόχο να εντοπισθούν, να κατανοηθούν και να εφαρμοσθούν οι ανθρώπινες δυνάμεις για να βοηθηθούν οι άμθρωποι ψυχολογικά και σωματικά 24
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας ΑΚΤ 25