Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ Ενότητα 2-Δ Β5-6: Φραγκισκανοί και Δομινικανοί Σχολαστικοί Αναστάσιος Γ. Μαράς, Δρ Θ. Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Περιεχόμενα ενότητας 2-Δ Β5-6 Ροβέρτος Γκροσστέστε (1175-1253). Αλέξανδρος Halensis (1180-1245). Ρογήρος Βάκων (1214-1292). Ιωάννης Μποναβεντούρα. Ιωάννης Δουνς Σκώτος (1266-1308). Αλβέρτος Μέγας (1206-1280). 4
Ροβέρτος Γκροσστέστε (1175-1253) 1/3 Γεννημένος στο Σάφολκ. Σπούδασε σε Οξφόρδη και το Παρίσι. Πρύτανης στην Οξφόρδη, Φραγκισκανός μοναχός. 1235: Επίσκοπος Λίνκολν (μεγαλύτερη Επισκοπή Αγγλίας). Μετείχε στην επικύρωση της Magna Carta (15 Ιουνίου 1215) και στη Σύνοδο της Λυών (1245). Εργάσθηκε για την μορφωτική και ηθική ανύψωση του κλήρου της επισκοπής του. 5
Ροβέρτος Γκροσστέστε (1175-1253) 2/3 Μετέφρασε Αριστοτέλη, Αρεοπαγίτη και Δαμασκηνό. Ακολουθεί νεοπλατωνική και αυγουστίνεια γραμμή σε συνδυασμό με τις θετικές επιστήμες και το μυστικισμό. Άριστη διαλεκτική μέθοδος ο μαθηματικός συλλογισμός και η εμπειρία. Εισηγητής του φυσικού πειράματος. Πέρα από τη νόηση είναι η εμπειρία, ζητά την καθαυτό εμπειρία που είναι κάτι περισσότερο από τις αισθήσεις. Γνώση: έμμεση με το νου, άμεση με τη συνείδηση. 6
Ροβέρτος Γκροσστέστε (1175-1253) 3/3 Η άμεση γνώση ανώτερη της έμμεσης. Γνώρισμα Φραγκισκανών: Η βούληση ανώτερη της νόησης. De luce: Μίξη των δυο γνώσεων, φιλοσοφική απόδοση της περί φωτός διδασκαλίας του Συμεών του Νέου Θεολόγου. Τα όντα είναι πραγμάτωση των τύπων που υπάρχουν στο νου του Θεού. Πρώτο κτιστό ον το φως (λεπτή ουσία σχεδόν ασώματη), δημιουργία κόσμου (αύξηση και διάχυση του αρχέγονου φωτός), θείοι νόμοι σύμφυτοι στο φως. 7
Αλέξανδρος Halensis (1180-1245) 1/3 Από το Χαίκλς (Κλώστερ). Σπούδασε σε Οξφόρδη και Παρίσι. Δίδαξε στο Παρίσι, πιθανόν δάσκαλος του Μποναβεντούρα. Doctor irrefragabilis (ακαταμάχητος διδάσκαλος). Έγινε Φραγκισκανός και συνέβαλε στη στροφή του τάγματος στην παιδεία. Summa theologiae: Ακολούθησε τη μέθοδο του έργου του Πέτρου Λομβαρδού. Ημιτελές το 4 ο μέρος, ολοκληρώθηκε από τους μαθητές του. Πρώτος στη Δύση χρησιμοποίησε ολόκληρο τον Αριστοτέλη και επηρέασε τη Ρώμη να τον αποδεχθεί, αλλά εξαρτάται περισσότερο από τους Πλάτωνα και Αυγουστίνο. 8
Αλέξανδρος Halensis (1180-1245) 2/3 Θεμέλιο της θεολογίας του η αγαθότητα του Θεού. Θεός: το ύψιστο αγαθό από το Οποίο προέρχεται η γενική αρμονία των όντων. Κακό: δεν διαταράσσει, αλλά ενισχύει την αρμονία των όντων. Μέσα στην κοσμική αρμονία το Κάλλος του κόσμου, ως αποκάλυψη της θείας δύναμης. 9
Αλέξανδρος Halensis (1180-1245) 3/3 Θεογνωσία: έμμεση με λόγο και οντολογικές αποδείξεις (Άνσελμος), άμεση-έμφυτη περί Θεού έννοια στον άνθρωπο. Θησαυρός αρετών: προέρχεται από τα έργα Χριστού και αγίων. Στη διδασκαλία αυτή βασίσθηκε η ρωμαιοκαθολική αντίληψη για τη συγχώρηση των αμαρτιών. Υψηλή εκτίμηση στα αγαθά έργα, ασύμβατη με Αυγουστίνο. 10
Ρογήρος Βάκων (1214-1292) 1/3 Από το Σόμερσετ (Αγγλία), Καθηγητής στο Παρίσι. Λόγω κακής υγείας εγκατέλειψε τη διδασκαλία και ασχολήθηκε με επιστημονικές έρευνες, ακόμα και μετά την είσοδό του στο τάγμα των Φραγκισκανών. Η ενασχόλησή του με τις φυσικές επιστήμες προκάλεσαν υποψίες και με εντολή Πάπα Κλήμη Δ αναγκάστηκε να υποβάλει έκθεση. Τότε συνέταξε τα Opus majus και opus minus. Το 1268 (θάνατος Κλήμη Δ ) επέστρεψε στην Αγγλία. Doctor mirabilis (θαυμαστός δάσκαλος). 11
Ρογήρος Βάκων (1214-1292) 2/3 Χρησιμοποιεί τον Αριστοτέλη παραπονιέται για τις κακές μεταφράσεις του, αλλά και την αμάθεια των «σοφών». Opus tertium: Εγκυκλοπαιδικό έργο, ενιαία θεώρηση για όλους τους κλάδους των επιστημών. Η αποδεικτική που στηρίζεται σε αξιώματα είναι αμφίβολης ποιότητας. Αντίθετα η πειραματική είναι ασφαλής. Εφευρέτης θερμόμετρου, πυρίτιδας και ενός τηλεσκοπίου. Ερμηνεία: απαραίτητα τα Εβραϊκά και τα Ελληνικά. Η Θεολογία υψηλότερη της Φιλοσοφίας λόγω αποκάλυψης. 12
Ρογήρος Βάκων (1214-1292) 3/3 Μυστικισμός με 2 είδη πειράματος: φυσικόεξωτερικό και πνευματικό εσωτερικό (θρησκευτικό βίωμα). Έλλαμψη Θεού: πηγή κάθε γνώσης. Συνδέει επιστήμες και μαθήσεις σε ένα ενιαίο σύνολο. Φωτισμός: Ενέργεια του νου (ανεξάρτητη από εκείνη της ψυχής), είναι ο θείος λόγος μέσα μας. Ψυχή: ο δέκτης της γνώσης με την επίδραση του νου. 13
Ιωάννης Μποναβεντούρα (1221-1274) 1/5 Γεννημένος στην Τοσκάνη. Αφιερωμένος στον Φραγκίσκο εξαιτίας ασθένειας σε ηλικία 4 ετών. Συνδυασμός μόρφωσης και αρετής, πολεμική εναντίων του. Καθηγητής στο Παρίσι, μετά την καθιέρωση των ταγμάτων. Διέκοψε τη διδασκαλία όταν εξελέγη Γενικός Ηγούμενος των Φραγκισκανών. Στην υπηρεσία του Γρηγόριου Η. Επίσκοπος του Άλμπανο. Συνέταξε βιογραφία του Φραγκίσκου. 14
Ιωάννης Μποναβεντούρα (1221-1274) 2/5 Φιλέλληνας, μετέφρασε το όνομά του σε Ευτύχιος, μίλησε ελληνικά στην Α Σύνοδο της Λυών (1274). Ανακηρύχτηκε άγιος και διδάκτορας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Υπόμνημα στις Γνώμες του Πέτρου Λομβαρδού. Itinerarium mentis in se ipsum: Συγκέντρωση του νουδιαλογισμός και προσευχή. Itinerarium mentis in Deum: βαθμίδες ανάβασης στο Θεό. Η θεολογία του χαρακτηρίζεται ένα οδοιπορικό προς το Θεό. 15
Ιωάννης Μποναβεντούρα (1221-1274) 3/5 Αριστοτέλης-Πλάτων-Αυγουστίνος-Καππαδόκες-Διονύσιος. Γνώση: Πίστη και επιστήμη επιδιώκουν την αγάπη του Θεού. Φιλοσοφία: βοηθά τον άνθρωπο στην κατανόηση όσων αγαπά. Καθοδηγείται από την πίστη, πηγάζει από θεία έλλαμψη, ως άμεση επαφή της ψυχής με την θεία αλήθεια. Αλήθειες Κατώτερες: σχηματίζονται από παραστάσεις και αφαιρέσεις. Ανώτερες: εμφυτεύονται από το Θεό. Θεός: δεν αποδεικνύεται είναι αυταπόδεικτος, καθώς το πρώτο που μαθαίνει κάποιος είναι ο Θεός, όταν συνελίσσεται στον εαυτό της η ψυχή και συγκεντρώνεται βρίσκει μέσα της την από το Θεό και περί Θεού αποτυπωμένη έννοια. Αποδείξεις περί Θεού: επιπρόσθετες, από φυσική αποκάλυψη. 16
Ιωάννης Μποναβεντούρα (1221-1274) 4/5 Θεός και κόσμος έχουν εσωτερική συνάφεια. Όντα: αντικατοπτρισμός Θεού, πραγματώνουν τις θείες ιδέες-παραδείγματα που βρίσκονται στο νου του Θεού. Θεία σφραγίδα σε όλα τα όντα, αλλού έντονη αλλού λιγότερο έντονη, γι αυτό σε όλα τα πράγματα υπάρχει μια ομοιότητα. «Αναλογία του όντος» σε όλα τα πράγματα. Διάκριση σε ύλη και είδος (Γκροστέστε). Θεμελιώδες είδος το φως, επειδή πολλαπλασιάζεται από τον εαυτό του. 17
Ιωάννης Μποναβεντούρα (1221-1274) 5/5 Ο άνθρωπος στο μεθόριο των δυο κόσμων (Καππαδόκες). Αντιστοιχία των τριαδικών σχέσεων στις ψυχικές δυνάμεις (μνήμη, λόγος, βούληση). Ενανθρώπιση: έφερε χάρη προς σωτηρία, είναι στα χέρια του ανθρώπου για την απαλλαγή του από την αμαρτία. Όργανα γνώσης: παράσταση και διαλογισμός (κατώτερα), εποπτεία (ανώτερο), οδηγεί στην πνευματικότητα). Τριπλή εποπτεία: έξω κόσμου, εαυτού, Θεού (ειδική έλλαμψη). 18
Ιωάννης Δουνς Σκώτος (1266-1308) 1/5 Από τη Δουνς της Σκωτίας. Δίδαξε στην Οξφόρδη. Opus oxoniense: υπόμνημα σε Γνώμες Πέτρου Λομβαρδού. Τάχθηκε με το μέρος του Πάπα στη διαμάχη με τους βασιλείς. Αναγκάσθηκε να αφήσει την Αγγλία, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου και δίδαξε. Opus parisiense (νέο υπόμνημα στις Γνώμες) από συζητήσεις με μαθητές του σε θεολογικά ζητήματα. Καθηγητής στην Κολωνία, θάνατος. 19
Ιωάννης Δουνς Σκώτος (1266-1308) 2/5 Doctor subtilis (πνευματώδης, λεπτός-ακριβολόγος δάσκαλος). Εισήγαγε περισσότερο αριστοτελισμό στην αυγουστινιανή φραγκισκανική θεολογία, αλλά αφαίρεσε από το Σχολαστικισμό τα ακραία διαλεκτικά αριστοτελικά στοιχεία. Η εξ αποκαλύψεως πίστη προέχει. Οντολογία: Ακόμα και τα πνευματικά όντα αποτελούνται από ύλη και είδος. Ύλη: αξιόλογη θετική ουσία που μπορεί να δεχθεί το είδος. Γενικές ιδέες: προ των όντων (στο Θεό), εντός των όντων (η ουσία τους), μετά τα όντα (με νοητική αφαίρεση). 20
Ιωάννης Δουνς Σκώτος (1266-1308) 3/5 Ορθός λόγος: πρώτη πηγή γνώσης (για τα μικρά, πρόσκαιρα). Πίστη: θεμελιώνεται στην αποκάλυψη (για τα υψηλά), το φως της πίστης ανώτερο του φωτός του νου. Credibilia: αλήθειες που ανήκουν μόνο στην πίστη, τις οποίες ο ορθός λόγος μπορεί κάποτε να καταστήσει ενεργέστερες. Κατάλυση του Σχολαστικισμού: Πίστη-ορθός λόγος ανάλογα με σχέση Θεολογίας-Φιλοσοφίας. Πρακτικές οι προϋποθέσεις του συστήματός του: Η αγάπη του Θεού προέρχεται από τη θεία βούληση, ανώτερη νόησης Voluntas est superior intellectu. 21
Ιωάννης Δουνς Σκώτος (1266-1308) 4/5 Ο άνθρωπος μπορεί να δεχθεί ή να αρνηθεί τη σωτηρία. Ενανθρώπιση: θεία βούληση για τη σωτηρία του ανθρώπου, θα πραγματοποιούνταν ακόμα και αν δεν αμάρτανε ο Αδάμ. Αναπτύσσει πρώτος τη διδασκαλία για την Άσπορο σύλληψη Παναγίας. 22
Ιωάννης Δουνς Σκώτος (1266-1308) 5/5 Ο Ιωάννης Σκώτος αναζητά το αγαθό. Ο Ακινάτης το αληθινό. Δεν αρνείται τελείως την αξία των περί Θεού αποδείξεων. Θεός: actus purus (απλά περιέχει τις ιδέες/είδη των όντων). Προπατορικό αμάρτημα: η απώλεια της αρχέγονης δικαιοσύνης δεν κατέστρεψε τις φυσικές ανθρώπινες δυνάμεις (μεταπτωτικά είναι σε αταξία), μεταξύ των οποίων είναι η βούληση. 23
Αλβέρτος Μέγας (1206-1280) 1/3 Δομινικανός από την Σουαβία, doctor universalis. Δίδαξε σε Παρίσι (μαθητής του ο Ακινάτης) και Κολωνία, όπου αναδιοργάνωσε το γενικό φροντιστήριο των Δομινικανών. Το 1260 έγινε Αρχιεπίσκοπος Ρέγκενσμπουργκ. Άφησε τη θέση του μετά από μια διετία για να διδάξει. Έδινε έμφαση στις φυσικές επιστήμες magus. 24
Αλβέρτος Μέγας (1206-1280) 2/3 Υπόμνημα στις γνώμες του Πέτρου Λομβαρδού. Summa theologica. Ο Αριστοτέλης χρησιμότερος από τον Πλάτωνα στο Χριστιανισμό. Δεν μπορείς να πιστέψεις σε κάτι που γνωρίζεις. Το γνωρίζεις. Θεολογία: οδηγεί στις θείες αλήθειες (πρακτικός σκοπός). 25
Αλβέρτος Μέγας (1206-1280) 3/3 Φιλοσοφία: οδηγεί στη γνώση των όντων (θεωριτική). Θεός: ύψιστη πρώτη αιτία των όντων. Φυσική θεογνωσία κοσμολογική απόδειξη (έμμεση & ατελής). 26
Ερωτήσεις 1/2 1. Ποιος Άγγλος επίσκοπος μετείχε στην επικύρωση της Magna Carta και στη Σύνοδο της Λυών; 2. Ποια η διδασκαλία περί θησαυρού αρετών του Αλέξανδρου Halensis; 3. Τι πρέσβευε ο πειραματικός μυστικισμός του Ρογήρου Βάκωνα; 4. Ποια η περί αποδείξεως Θεού διδασκαλία του Ιωάννη Μποναβεντούρα; 5. Ποια τα χαρακτηριστικά στη θεολογική σκέψη του Ιωάννη Δουνς Σκώτου; 27
Ερωτήσεις 2/2 6. Τι ονόμαζαν Credibilia οι Δυτικοί; 7. Ποιος αναπτύσσει πρώτος τη διδασκαλία για την Άσπορο σύλληψη Παναγίας; 8. Ποιος ήταν ο δάσκαλος του Θωμά Ακινάτη; 9. Πως ονόμαζαν σκωπτικά τον Μέγα Αλβέρτο οι αντίπαλοί του; 10. Ποια ήταν η βασική φιλοσοφική προτίμηση του Μ. Αλβέρτου; 28
Απαντήσεις 1/3 1. Ο επίσκοπος Λίνκολν Ροβέρτος Γκροσστέστε (1175-1253). 2. Ο «Θησαυρός αρετών» προέρχεται από τη θυσία και τα έργα Χριστού και αγίων. Στη διδασκαλία αυτή βασίσθηκε η ρωμαιοκαθολική αντίληψη για τη χρήση του περισσεύματος αρετής του Θησαυρού για τη συγχώρηση των αμαρτιών των αδίκων. 3. Πρέσβευε έναν μυστικισμός με 2 είδη πειράματος: φυσικό-εξωτερικό και πνευματικό εσωτερικό (θρησκευτικό βίωμα). 29
Απαντήσεις 2/3 4. Ο Θεός δεν αποδεικνύεται είναι αυταπόδεικτος, καθώς το πρώτο που μαθαίνει κάποιος είναι ο Θεός, όταν συνελίσσεται στον εαυτό της η ψυχή και συγκεντρώνεται βρίσκει μέσα της την από το Θεό και περί Θεού αποτυπωμένη έννοια. 5. Εισήγαγε περισσότερο αριστοτελισμό στην αυγουστινιανή φραγκισκανική θεολογία, αλλά αφαίρεσε από το Σχολαστικισμό τα ακραία διαλεκτικά αριστοτελικά στοιχεία. 6. Τις αλήθειες που ανήκουν μόνο στην πίστη, τις οποίες ο ορθός λόγος μπορεί κάποτε να καταστήσει ενεργέστερες. 30
Απαντήσεις 3/3 7. Ο Ιωάννης Δουνς Σκώτος. 8. Ο Αλβέρτος ο Μέγας. 9. Τον ονόμαζαν magus αντί magnus, επειδή έδινε έμφαση στις φυσικές επιστήμες. 10. Θεωρούσε ότι ο Αριστοτέλης είναι χρησιμότερος από τον Πλάτωνα στο Χριστιανισμό. 31
Ηλεκτρονικές πηγές Υφαντής, Παναγιώτης. «Η θεολογία του Φραγκίσκου της Ασίζης». 32
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Χρήστου, Παναγιώτης Κ. (2005). Εκκλησιαστική Γραμματολογία: Πατέρες και θεολόγοι του Χριστιανισμού. Τόμος B - 2 η έκδοση, Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος, σελ. 112-122. 33