ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ & ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ & ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΟΝΕΪΚΗΣ ΑΠΟΔΟΧΗΣ/ΑΠΟΡΡΙΨΗΣ ΣΤΙΣ ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Μπαλλή Βασιλική Επιβλέπουσα: Βορριά Παναγιώτα, Καθηγήτρια ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2015

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 7 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 10 ΜΕΡΟΣ Ι: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 1. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΗΛΙΚΩΝ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 14 2. Η ΔΗΜΟΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ... 17 2.1. Η έννοια της δημοτικότητας... 17 2.2.Η σημασία της δημοτικότητας στην ανάπτυξη των παιδιών σχολικής ηλικίας... 17 2.3.Μέθοδοι αξιολόγησης της δημοτικότητας... 21 3. ΟΙ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ... 22 3.1. Η έννοια των φιλικών σχέσεων... 22 3.2. Διαστάσεις των φιλικών σχέσεων... 24 3.2.1.Αμοιβαιότητα & Ισότητα:... 25 3.2.2.Οικειότητα:... 26 3.2.3. Αρωγή:... 26 3.2.4. Συντροφικότητα:... 27 3.3.Η σημασία των φιλικών σχέσεων στην ανάπτυξη των παιδιών σχολικής ηλικίας - Οι λειτουργίες των φιλικών σχέσεων... 28 3.3.1.Ο ρόλος των φιλικών σχέσεων στην ενίσχυση της κοινωνικής ανάπτυξης:... 29 3.3.2. Ο ρόλος των φιλικών σχέσεων στην ενίσχυση της συναισθηματικής ανάπτυξης:... 30 3.3.3. Η εξισορροπητική/ ρυθμιστική λειτουργία των φιλικών σχέσεων:... 31 3.4.Φιλικές σχέσεις στη μέση παιδική ηλικία και Φύλο... 33 4. ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ... 36 4.1. Η έννοια της ψυχοκοινωνικής προσαρμογής... 36 4.2. Η έννοια των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων... 37 4.3. Παράγοντες που επηρεάζουν την λειτουργικότητα του παιδιού... 39

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 3 5. ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ... 41 6. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ... 46 7. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ... 54 7.1. Ο ρόλος του πατέρα και της μητέρας στην ανάπτυξη των παιδιών σχολικής ηλικίας... 58 7.2. Η σημασία των αντιλήψεων των παιδιών για τις σχέσεις με τους γονείς τους... 62 8. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΟΝΕΪΚΗΣ ΑΠΟΔΟΧΗΣ/ ΑΠΟΡΡΙΨΗΣ (PARTheory)... 65 8.1. Βασικές αρχές της Θεωρίας Γονεϊκής Αποδοχής/ Απόρριψης... 65 8.2. Οι διαστάσεις των γονεϊκών συμπεριφορών σύμφωνα με τη Θεωρία Γονεϊκής Αποδοχής/Απόρριψης... 67 8.3. Οι συνέπειες της γονεϊκής απόρριψης στην ανάπτυξη των παιδιών... 68 9. ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 72 10. ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 76 ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΜΕΘΟΔΟΣ 11. ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ... 79 12. ΚΥΡΙΩΣ ΕΡΕΥΝΑ... 83 12.1. Συμμετέχοντες/ουσες... 83 12.2. Μέθοδοι συλλογής δεδομένων... 85 12.2.1. Δημογραφικά Στοιχεία... 85 12.2.2. Αντιλήψεις Γονεϊκής Αποδοχής-Απόρριψης... 86 12.2.3. Κλίμακα Αξιολόγησης Ποιότητας Στενής Φιλίας... 86 12.2.4. Αντιλήψεις για τις Σχέσεις με τους Συνομηλίκους... 87 12.2.5. Ερωτηματολόγιο Δυνατοτήτων και Δυσκολιών... 88 12.3. Διαδικασία συλλογής δεδομένων... 90 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 13. ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΛΙΜΑΚΩΝ... 94 13.1. Κλίμακα Αξιολόγησης Ποιότητας Στενής Φιλίας (FQS)... 94

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 4 13.1.1. Παραγοντική Ανάλυση... 94 13.1.2. Μετρήσεις Αξιοπιστίας... 98 13.2. Κλίμακα Γονεϊκής Αποδοχής-Απόρριψης (PARQ)... 102 13.2.1. Κλίμακα Γονεϊκής Αποδοχής-Απόρριψης (Μητέρα)... 103 13.2.1.1. Παραγοντική Ανάλυση... 103 13.2.1.2. Μετρήσεις Αξιοπιστίας... 106 13.2.2. Κλίμακα Γονεϊκής Αποδοχής-Απόρριψης (Πατέρας)... 108 13.2.2.1. Παραγοντική Ανάλυση... 108 13.2.2.2. Μετρήσεις Αξιοπιστίας... 112 13.3. Αντιλήψεις για τις Σχέσεις με τους Συνομηλίκους (υποκλίμακα του ΠΑΤΕΜ ΙΙ)... 114 13.4. Ερωτηματολόγιο Δυνατοτήτων και Δυσκολιών (SDQ)... 115 13.4.1. Μετρήσεις Αξιοπιστίας... 115 14. ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ... 119 14.1. Κλίμακα Γονεϊκής Αποδοχής-Απόρριψης... 119 14.2. Αποδοχή/Απόρριψη της μητέρας και του πατέρα, Σχέσεις με τους Συνομηλίκους, Ποιότητα Στενής Φιλίας και Ψυχοκοινωνική Προσαρμογή... 120 14.3. Ποιότητα Στενής Φιλίας, Σχέσεις με Συνομηλίκους και Ψυχοκοινωνική Προσαρμογή... 125 15. ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ (ΦΥΛΟ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΟΝΕΩΝ) ΣΤΙΣ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΙΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ... 124 15.1. Εξέταση της επίδρασης του φύλου... 124 15.1.1. Φυλο και Αντιλαμβανόμενη Γονεϊκή Αποδοχή/Απόρριψη... 124 15.1.2. Φύλο και Ποιότητα Στενής Φιλίας... 125 15.1.3. Φύλο και Ψυχοκοινωνική Προσαρμογή... 126 15.2. Εξέταση της επίδρασης της Οικογενειακής Κατάστασης ως προς την Ψυχοκοινωνική Προσαρμογή... 126 15.3. Εξέταση της επίδρασης των Αδερφών ως προς την Ποιότητα Στενής Φιλίας... 127 15.4. Εξέταση της επίδρασης του Μορφωτικού Επιπέδου των γονέων... 127 15.4.1. Μορφωτικό Επίπεδο των μητέρων και Ποιότητα Στενής Φιλίας των παιδιών... 128 15.4.2. Μορφωτικό Επίπεδο των μητέρων και Ψυχοκοινωνική Προσαρμογή των παιδιών.. 128

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 5 15.4.3. Μορφωτικό Επίπεδο των πατέρων και Ψυχοκοινωνική Προσαρμογή των παιδιών.. 129 16. ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΗΣΗΣ... 130 16.1. Η γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη ως προβλεπτικός παράγοντας των φιλικών σχέσεων των παιδιών 130 16.2. Η γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη ως προβλεπτικός παράγοντας των σχέσεων των παιδιών με τους συνομηλίκους... 131 16.3. Η γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη ως προβλεπτικός παράγοντας της ψυχοκοινωνικής προσαρμογής των παιδιών... 132 16.4. Η ποιότητα στενής φιλίας ως προβλεπτικός παράγοντας της ψυχοκοινωνικής προσαρμογής των παιδιών 134 16.5. Η γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη ως προβλεπτικός παράγοντας των φιλικών σχέσεων των παιδιών: Διαφορές φύλου... 136 16.5.1. Αγόρια... 136 16.5.1.1. Αποδοχή/απόρριψη των μητέρων- ποιότητα φιλικών σχέσεων, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των αγοριών... 136 16.5.1.2. Αποδοχή/απόρριψη των πατέρων- ποιότητα φιλικών σχέσεων, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των αγοριών... 138 16.5.1.3. Γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη- ποιότητα φιλικών σχέσεων, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των αγοριών... 140 16.5.1.4. Ποιότητα στενής φιλίας, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των αγοριών... 142 16.5.2. Κορίτσια... 144 16.5.2.1. Αποδοχή/απόρριψη των μητέρων- ποιότητα φιλικών σχέσεων, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των κοριτσιών... 144 16.5.2.2. Αποδοχή/απόρριψη των πατέρων- ποιότητα φιλικών σχέσεων, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των κοριτσιών... 145 16.5.2.3. Γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη- ποιότητα φιλικών σχέσεων, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των κοριτσιών... 147 16.5.2.4. Ποιότητα στενής φιλίας, σχέσεις με συνομηλίκους και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των κοριτσιών... 149 ΜΕΡΟΣ IV: ΣΥΖΗΤΗΣΗ 17. ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 152 17.1. Σύνοψη των αποτελεσμάτων... 152

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 6 17.2. Η αντιλαμβανόμενη γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη ως προβλεπτικός παράγοντας των στενών φιλιών των παιδιών, των σχέσεων με την ομάδα συνομηλίκων και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στο σχολείο... 154 17.3. Η ποιότητα των φιλικών σχέσεων και των σχέσεων με τους συνομηλίκους ως προβλεπτικοί παράγοντες της εμφάνισης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στο σχολείο... 160 17.4. Η αντιλαμβανόμενη γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη ως προβλεπτικός παράγοντας των στενών φιλιών των παιδιών, των σχέσεων με την ομάδα συνομηλίκων και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στο σχολείο: Διαφορές Φύλου... 164 17.4.1. Προβλεπτικός παράγοντας: αποδοχή/απόρριψη μητέρας... 164 17.4.2. Προβλεπτικός παράγοντας: αποδοχή/απόρριψη πατέρα... 166 17.4.3. Προβλεπτικός παράγοντας: αποδοχή/απόρριψη και των δύο γονέων... 168 17.5. Η ποιότητα των φιλικών σχέσεων και των σχέσεων με τους συνομηλίκους ως προβλεπτικός παράγοντας της εμφάνισης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στο σχολείο: Διαφορές Φύλου... 171 17.6. Εξέταση της σύνδεσης των δημογραφικών παραγόντων (φύλο, οικογενειακή κατάσταση, μορφωτικό επίπεδο γονέων) με την ποιότητα των φιλικών σχέσεων, την ψυχοκοινωνική προσαρμογική των παιδιών στο σχολείο και την αντιλαμβανόμενη γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη... 173 17.6.1. Φύλο:... 173 17.6.2. Οικογενειακή κατάσταση:... 176 17.6.3. Μορφωτικό επίπεδο:... 178 17.7. Σύνοψη ευρημάτων... 181 17.8. Περιορισμοί της παρούσας έρευνας Προτάσεις για μελλοντική έρευνα... 183 17.9. Συμβολή της έρευνας στην εκπαίδευση... 188 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 190 ABSTRACT 218 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 220

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μεγάλο ενδιαφέρον των ερευνητών έχει εστιαστεί στη διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους οι σχέσεις με τους γονείς επηρεάζουν την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών. Οι συμπεριφορές των γονέων προς τα παιδιά τους έχουν θεωρηθεί ως σημαντικοί προβλεπτικοί παράγοντες για τις σχέσεις των παιδιών με τους συνομηλίκους τους και τη γενικότερη λειτουργικότητά τους. Στόχος της παρούσας έρευνας ήταν να μελετηθούν οι σχέσεις ανάμεσα στην αντιλαμβανόμενη γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη, την ποιότητα των φιλικών σχέσεων των παιδιών και την ψυχοκοινωνική προσαρμογή τους στο σχολείο. Επιπλέον, εξετάστηκε η σημασία δημογραφικών παραγόντων στις παραπάνω σχέσεις, δηλαδή η οικογενειακή κατάσταση των παιδιών και το μορφωτικό επίπεδο των γονέων, αλλά και ενδεχόμενες διαφορές φύλου. Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 312 παιδιά Ε και Στ Δημοτικού (Μ.Ο ηλικίας: 10.9 έτη) και 26 εκπαιδευτικοί. Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια, τα οποία αφορούσαν στις αντιλήψεις των παιδιών για τις γονεϊκές συμπεριφορές αποδοχής και απόρριψης, τις σχέσεις τους με το σύνολο των συνομηλίκων τους, την ποιότητα των στενών φιλικών τους σχέσεων, ενώ ζητήθηκε και η αποτίμηση της ψυχοκοινωνικής προσαρμογής και των ψυχολογικών δυσκολιών των μαθητών/τριών από τους/τις εκπαιδευτικούς τους. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των αναλύσεων «κατά βήμα» γραμμικής παλινδρόμησης, οι διαστάσεις των γονεϊκών συμπεριφορών που σχετίζονταν και προέβλεπαν συχνότερα τις κοινωνικές σχέσεις των παιδιών αναδείχθηκαν το ενδιαφέρον και η εχθρότητα των γονέων προς τα παιδιά τους. Οι συμπεριφορές των γονέων που έδειχναν αποδοχή συνδέονταν θετικά με τις διαστάσεις των φιλικών σχέσεων των παιδιών, ενώ η γονεϊκή απόρριψη προέβλεπε ορισμένα εσωτερικευμένα ή εξωτερικευμένα προβλήματα προσαρμογής. Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των φιλικών σχέσεων ως προβλεπτικούς παράγοντες της ψυχοκοινωνικής

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 8 προσαρμογής των παιδιών, προέκυψε ότι μόνο δύο διαστάσεις, οι συγκρούσεις και η συντροφικότητα επηρέαζαν την εμφάνιση προβλημάτων προσαρμογής στο σχολείο. Επιπλέον, αναδείχθηκαν ορισμένες σημαντικές επιδράσεις του φύλου, της οικογενειακής κατάστασης των παιδιών και του μορφωτικού επιπέδου των γονέων σε διαστάσεις των φιλικών σχέσεων και των προβλημάτων συμπεριφοράς τους στο σχολικό πλαίσιο. Ακόμη, προέκυψε ότι διαφορετικές διαστάσεις των συμπεριφορών του πατέρα και της μητέρας ήταν σε θέση να προβλέψουν διαφορετικές διαστάσεις των φιλικών σχέσεων και της λειτουργικότητας των παιδιών. Τα ευρήματα συζητώνται και ερμηνεύονται με βάση σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα. Λέξεις-κλειδιά : φιλικές σχέσεις, γονεϊκή αποδοχή/απόρριψη, ψυχοκοινωνική προσαρμογή, αντιλαμβανόμενες διαστάσεις, πρωτοβάθμια εκπαίδευση

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η υλοποίηση της παρούσας εργασίας δεν θα ήταν εφικτή δίχως την ουσιαστική βοήθεια ορισμένων σημαντικών ανθρώπων, που αγκάλιασαν αυτή την προσπάθεια και τους οποίους θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά. Καταρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω την επόπτριά μου κ. Γιώτα Βορριά για την καθοδήγηση, τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις και τα σχόλια που μου προσέφερε, καθώς και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στον κ. Γρηγόρη Κιοσέογλου για την πολύτιμη βοήθειά του, όσον αφορά στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων και για την υπομονή και την προθυμία του να βοηθήσει στην επίλυση των αποριών μου. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τους/τις μαθητές/τριες και τους/τις εκπαιδευτικούς, οι οποίοι/ες τόσο πρόθυμα δέχτηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνα, καθώς και τους/τις διευθυντές/ντριες και τους γονείς, οι οποίοι διευκόλυναν τη διαδικασία συλλογής των δεδομένων. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την Αθηνά Βούλγαρη για την ενθάρρυνση, τις επισημάνσεις και τα σχόλια που προσέφερε απλόχερα και γενικά για την ανεκτίμητη βοήθειά της στη βελτίωση του παρόντος εγχειρήματος. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, Γιώργο και Μαρία, τον αδερφό μου, Δημήτρη, και τις φίλες μου, Ηλιάνα, Άννα, Κωνσταντίνα και Ευαγγελία για την υπομονή, τη συμπαράσταση, την κατανόηση, την ηθική και συναισθηματική στήριξη που μου προσέφεραν όλο αυτό το διάστημα.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι σχέσεις μεταξύ συνομηλίκων και γενικά ο τρόπος με τον οποίο εμπλέκονται τα παιδιά στις κοινωνικές καταστάσεις, έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών από το χώρο της Αναπτυξιακής, αλλά και της Σχολικής Ψυχολογίας, τις τελευταίες δεκαετίες. Αρκετοί θεωρητικοί και ερευνητές, ασχολήθηκαν με διάφορες πτυχές αυτών των σχέσεων, όπως είναι η αποδοχή από την ομάδα-τάξη, η συμμετοχή σε κοινωνικά δίκτυα (παρέες) συνομηλίκων και οι στενές (δυαδικές) φιλικές σχέσεις των παιδιών. Από τα ευρήματα πρόσφατων ερευνών προκύπτει ότι η αλληλεπίδραση με συνομηλίκους στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας μπορεί να επηρεάσει θετικά την ποιότητα των μετέπειτα σχέσεων που συνάπτουν τα παιδιά και να προβλέψει διαστάσεις της ψυχοκοινωνικής τους λειτουργικότητας. Ενδιαφέρον έχει εκδηλωθεί, επιπλέον, για τη μελέτη των χαρακτηριστικών αυτών των σχέσεων, καθώς και για τους πιθανούς παράγοντες που επηρεάζουν τη διαμόρφωση και την ποιότητά τους. Το οικογενειακό περιβάλλον και ειδικότερα οι αλληλεπιδράσεις με τους γονείς αναδεικνύονται ως οι ισχυρότεροι προβλεπτικοί παράγοντες της ποιότητας των σχέσεων με τους συνομηλίκους. Η παρούσα έρευνα εστιάζεται στον τρόπο με τον οποίο παιδιά μέσης παιδικής ηλικίας αντιλαμβάνονται τις στενές τους φιλίες και τις σχέσεις με τους συνομηλίκους τους ευρύτερα. Επίσης, επιχειρείται να εξεταστεί η σύνδεση αυτών των σχέσεων με διαστάσεις των σχέσεών τους με τους γονείς και συγκεκριμένα με την εκδήλωση συμπεριφορών αποδοχής και απόρριψης από τους γονείς, όπως τις αντιλαμβάνονται τα παιδιά. Τέλος, μελετώνται οι προεκτάσεις που ενδεχομένως έχουν οι γονεϊκές συμπεριφορές στη γενικότερη ψυχοκοινωνική προσαρμογή του παιδιού, όπως αυτή αποτυπώνεται στο σχολικό πλαίσιο και αξιολογείται μέσα από τις αναφορές των εκπαιδευτικών.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 11 Η εργασία είναι χωρισμένη σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση για τις κοινωνικές σχέσεις των παιδιών μέσης παιδικής ηλικίας και την επίδραση του οικογενειακού πλαισίου σε αυτές. Ειδικότερα, επιχειρείται ο εννοιολογικός προσδιορισμός της δημοτικότητας και των στενών φιλικών σχέσεων και παρουσιάζονται ερευνητικά δεδομένα αναφορικά με τη σημασία τους στην ανάπτυξη των παιδιών αυτής της ηλικίας. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στις έννοιες της ψυχοκοινωνικής λειτουργικότητας και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, καθώς και στους παράγοντες που επηρεάζουν τη λειτουργικότητα των παιδιών. Στο σημείο αυτό, παρατίθενται τα ευρήματα ερευνών που μελέτησαν τη σύνδεση των φιλικών σχέσεων με την ψυχοκοινωνική προσαρμογή των παιδιών. Κατόπιν, σχολιάζεται η σημασία του οικογενειακού πλαισίου στην ανάπτυξη και στις σχέσεις των παιδιών με τους συνομηλίκους τους, με έμφαση στη Θεωρία του Δεσμού και στη Θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης. Στις δύο ενότητες που ακολουθούν παρουσιάζονται αποτελέσματα ερευνών, οι οποίες μελέτησαν το οικογενειακό πλαίσιο σε συνάρτηση με τις φιλικές σχέσεις των παιδιών και τη γενικότερη προσαρμογή τους στο σχολείο. Επιπλέον, σχολιάζεται ο ρόλος του κάθε γονέα στην ανάπτυξη των παιδιών σχολικής ηλικίας. Τέλος, γίνεται αναφορά στη Θεωρία Γονεϊκής Αποδοχής/Απόρριψης, η οποία αποτελεί κεντρικό άξονα της παρούσας εργασίας. Το πρώτο μέρος της εργασίας καταλήγει στο σκεπτικό, βάσει του οποίου σχεδιάστηκε η έρευνα και ακολουθούν οι στόχοι και οι υποθέσεις της. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας περιγράφεται η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε και δίνονται πληροφορίες για το δείγμα, τα εργαλεία και τη διαδικασία συλλογής των δεδομένων. Το τρίτο μέρος είναι αφιερωμένο στην παρουσίαση των ψυχομετρικών χαρακτηριστικών των κλιμάκων και στα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις στατιστικές αναλύσεις.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 12 Το τέταρτο μέρος περιλαμβάνει τη συζήτηση των ευρημάτων και γίνεται σύνδεσή τους με τη σχετική βιβλιογραφία και τις υποθέσεις που διατυπώθηκαν. Ακολουθούν οι περιορισμοί της έρευνας και παρουσιάζονται προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. Τέλος, γίνεται αναφορά στη συμβολή της παρούσας μελέτης, αφενός σε ερευνητικό επίπεδο και αφετέρου σε εφαρμοσμένο επίπεδο και συγκεκριμένα στην εκπαίδευση.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 13 ΜΕΡΟΣ Ι ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 14 1. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΣΥΝΟΜΗΛΙΚΩΝ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Οι σχέσεις που συνάπτουν τα παιδιά με τους συνομηλίκους τους θεωρούνται από τα πιο σημαντικά αναπτυξιακά επιτεύγματα (Lam, Lam, Shenk & Tang, 2004). Η σύναψη των πρώτων σχέσεων εκτός οικογένειας, κυρίαρχο αναπτυξιακό επίτευγμα της πρώτης σχολικής ηλικίας, σηματοδοτεί το πέρασμα του παιδιού από το στενό περιβάλλον της οικογένειας στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (Cicchetti & Cohen, 2006). Άλλωστε, η φοίτηση στο Δημοτικό Σχολείο, που είναι ο κατεξοχήν χώρος αλληλεπίδρασης με τους συνομηλίκους, επιμηκύνεται σταδιακά, με αποτέλεσμα, τα παιδιά να αφιερώνουν περισσότερες ώρες με τους συνομηλίκους τους από ό,τι με τους γονείς τους (Eccles, 1999 Liu & Chen, 2003). Οι σχέσεις με τους συνομηλίκους ασκούν μεγάλη επιρροή στην κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους γενικότερα (Bukowski, Hoza & Boivin, 1993 Demir & Urberg, 2004), καθώς αφορούν σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ «ίσων» και παρέχουν ευκαιρίες, τις οποίες δεν μπορούν να προσφέρουν άλλου τύπου σχέσεις (λ.χ. οι σχέσεις γονέων-παιδιών, οι σχέσεις εκπαιδευτικών-παιδιών). Επίσης, είναι σημαντικό ότι οι σχέσεις μεταξύ συνομηλίκων είναι δυναμικές, διαφοροποιούνται και επαναδιαμορφώνονται ανάλογα με την ηλικία, εξυπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς κάθε φορά και επηρεάζοντας τη λειτουργικότητα των παιδιών και σε άλλα πλαίσια, όπως στο σχολικό και στο οικογενειακό περιβάλλον (Gifford-Smith & Brownell, 2003). Οι διαπροσωπικές εμπειρίες των παιδιών παρόμοιας ηλικίας θεωρείται ότι μπορούν να μελετηθούν δίνοντας έμφαση κάθε φορά σε διαφορετικά επίπεδα σχέσεων. Μία αποδεκτή διάκριση είναι μεταξύ των αλληλεπιδράσεων που διεξάγονται σε επίπεδο ομάδας και σε επίπεδο δυάδας. Οι αλληλεπιδράσεις μέσα στην ομάδα αντανακλούν την «κοινωνική θέση» που κατέχει ένα παιδί ανάμεσα στους συνομηλίκους του, δηλαδή τη δημοτικότητά του. Η ομάδα συνομηλίκων χαρακτηρίζεται από περισσότερη κοινωνική πολυπλοκότητα, καθώς

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 15 περιλαμβάνει επιμέρους δίκτυα αλληλεπιδράσεων και θεωρείται ότι έχει λιγότερη συνοχή και σταθερότητα (Poulin & Chan, 2010). Σε ένα δεύτερο επίπεδο μελετώνται οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε δύο άτομα ή μικρό αριθμό ατόμων, οι οποίες οδηγούν στη διαμόρφωση στενότερων σχέσεων. Πρόκειται για διακριτές κοινωνικές ομάδες, τις «παρέες», που αρχίζουν να δημιουργούνται στη μέση παιδική ηλικία. Οι παρέες διαμορφώνονται στη βάση των αμοιβαίων φιλιών, όπου κάθε μέλος της παρέας έχει τουλάχιστον έναν/μία αμοιβαίο/α φίλο/η, που ανήκει στην ίδια παρέα (Liu & Chen, 2003). Αυτή η στενότερη μορφή αλληλεπιδράσεων προσφέρει στα παιδιά την αίσθηση του ανήκειν, ενδυναμώνει τον αυτοέλεγχο, ενθαρρύνει την αναζήτηση και παρέχει το έδαφος για εξάσκηση διαπροσωπικών δεξιοτήτων (Bukowski, Laursen & Hoza, 2010). Συγκριτικά, η αποδοχή από την ομάδα απορρέει από την ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει κάπου, ενώ η φιλία αντανακλά την ανάγκη για δημιουργία μιας στενής σχέσης, που να διακρίνεται από αμοιβαία εμπιστοσύνη (George & Hartmann, 1996 Gifford-Smith & Brownell, 2003). Η δημοτικότητα και οι φιλίες εκφράζουν την προσαρμογή του παιδιού στις σχέσεις με τους συνομηλίκους του, αλλά από διαφορετική οπτική γωνία. Εξυπηρετούν διαφορετικές ανάγκες, αναπτύσσονται σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα και απαιτούν διαφορετικές διαπροσωπικές δεξιότητες (Βαϊράμη, Βορριά & Κιοσέογλου, 2005). Αποτελούν, άρα, διακριτά, αλλά σχετιζόμενα κοινωνικά φαινόμενα, που συνεισφέρουν με διαφορετικό, αλλά εξίσου σημαντικό τρόπο στην κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη και ψυχική υγεία των παιδιών. Προτείνεται, λοιπόν, οι έννοιες αυτές να μελετώνται μαζί, καθώς η από κοινού εξέτασή τους οδηγεί στην πληρέστερη κατανόηση των παραγόντων που εμπλέκονται στην ψυχική υγεία των παιδιών. Ωστόσο, θα πρέπει να δίνεται προσοχή, ώστε οι δύο έννοιες να αξιολογούνται ξεχωριστά, και όχι μέσω της χρήσης ενός κοινού ερωτημολογίου (Bukowski et al., 1993 George & Hartmann, 1996 Gifford-Smith & Brownell, 2003). Είναι σημαντικό, δηλαδή, να συνεξετάζονται, χωρίς όμως να συγχέονται ως προς το περιεχόμενό τους.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 16 Στις επόμενες ενότητες ακολουθεί ο εννοιολογικός προσδιορισμός της δημοτικότητας και των φιλικών σχέσεων, παρουσιάζεται μία πιο λεπτομερής περιγραφή των χαρακτηριστικών τους και σχολιάζεται η σημασία της καθεμιάς σε τομείς της ανάπτυξης των παιδιών.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 17 2. Η ΔΗΜΟΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 2.1. Η έννοια της δημοτικότητας Η δημοτικότητα (popularity) ή η αποδοχή από τους συνομηλίκους (peer acceptance) έχει άμεση σχέση με την έννοια της ομάδας συνομηλίκων. Ως τέτοια ορίζεται μια ομάδα τριών ή περισσότερων παιδιών της ίδιας ηλικίας, που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, θέτουν κοινούς κανόνες και στόχους (Liu & Chen, 2013 Poulin & Chan, 2010). Η δημοτικότητα αφορά σε ένα ευρύτερο επίπεδο των κοινωνικών συναναστροφών των παιδιών και διαφέρει από τις δυαδικές φιλικές σχέσεις ή τη συμμετοχή σε ένα δίκτυο (παρέα) συνομηλίκων. Προσδιορίζεται ως μια γενική, μονοδιάστατη εννοιολογική κατασκευή, προσανατολισμένη στην ομάδα, η οποία αντιπροσωπεύει την οπτική της ομάδας αυτής για ένα συγκεκριμένο άτομο. Αποδίδει τη γενική εμπειρία, την κοινωνική θέση του παιδιού ανάμεσα στους συνομηλίκους του (Bukowski et al.,1993 George & Hartmann, 1996), το βαθμό συμπάθειας ή κοινωνικής αποδοχής από τα μέλη μιας ομάδας. Αναφέρεται, δηλαδή, στο βαθμό που κάποιος/α γίνεται αρεστός/η ή όχι από ένα σύνολο συνομηλίκων, ενώ συναντάται και με τον όρο «κοινωνιομετρικό στάτους» (sociometric status) (Bukowski, Pizzamiglio, Newcomb & Hoza, 1996 Gifford-Smith & Brownell, 2003). Η δημοτικότητα θεωρείται ότι παραμένει σταθερή με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, ένα παιδί που απορρίπτεται από τους συνομηλίκους του στην πρώτη παιδική ηλικία, είναι πολύ πιθανό ότι θα απορρίπτεται και στη μέση παιδική ηλικία ή στην εφηβεία (Liu & Chen, 2003). 2.2. Η σημασία της δημοτικότητας στην ανάπτυξη των παιδιών σχολικής ηλικίας Το να είναι κάποιος/α δημοφιλής, δηλαδή το να κατέχει κεντρική θέση στην ομάδα των συνομηλίκων του/της, συνιστά πρωταρχική μέριμνα των παιδιών και των εφήβων. Στη βιβλιογραφία γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το προφίλ

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 18 των δημοφιλών και των μη-δημοφιλών παιδιών. Τα δημοφιλή παιδιά αναφέρεται ότι έχουν υψηλότερα επίπεδα θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς, γνωστικών ικανοτήτων και σχολικής επίδοσης. Αξιολογούνται ως περισσότερο εξωστρεφή, φιλικά και πρόθυμα να βοηθήσουν και να συνεργαστούν, τόσο με παιδιά της ηλικίας τους, όσο και με ενήλικες (Bukowski, Pizzamiglo, Newcomb & Hoza, 1996). Εμφανίζουν συχνότερα θετικές συμπεριφορές και ενδιαφέρονται για τη διατήρηση αρμονικών σχέσεων με τους άλλους (Gifford-Smith & Brownell, 2003 Lease, Kennedy & Axelrod, 2002). Αντίθετα, τα μη-δημοφιλή παιδιά φαίνεται ότι αντιμετωπίζουν προβλήματα συμπεριφοράς και χαμηλή αυτοεκτίμηση (Μακρή- Μπότσαρη, 2001) και αναφέρουν συχνότερα άγχος και μοναξιά (Αντωνιάδου & Μπίμπου- Νάκου, 2000 Sanderson & Siegal, 1999). Είναι πιθανό να στερούνται δεξιοτήτων επικοινωνίας και συναισθηματικής ρύθμισης, να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη διαδικασία ένταξης στην ομάδα, καθώς και στην εποικοδομητική επίλυση συγκρούσεων (Burgess, Wojslawowicz, Rubin, Rose-Krasnor & Booth-LaForce, 2006). Ακόμη, αναφέρεται ότι εμφανίζουν συχνότερα επιθετικότητα, αρνητικές συμπεριφορές, και προβλήματα προσαρμογής στο σχολείο, συμπεριλαμβανομένων της χαμηλής σχολικής επίδοσης και φαινομένων σχολικής διαρροής (Βαϊράμη, 2005 George & Hartmann, 1996). Σημειώνεται ότι η αλληλεπίδραση με τους συνομηλίκους συνδέεται με την προώθηση της κοινωνιο-γνωστικής και της συναισθηματικής ανάπτυξης των παιδιών σχολικής ηλικίας (Bagwell, Newcomb & Bukowski, 1998). Από την άλλη, η απόρριψη από τους συνομηλίκους έχει συνδεθεί με ποικίλα ψυχολογικά προβλήματα, θέτοντας τα άτομα σε κίνδυνο για μετέπειτα δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά (Gadeyne, Ghesquiere & Onghena, 2004 George & Hartmann, 1996). Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά που αναφέρονται ως απομονωμένα από το σύνολο των συνομηλίκων τους ή έχουν χαμηλής ποιότητας φιλικές σχέσεις, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν προβλήματα συμπεριφοράς, λόγω ελλείψεων σε «κοινωνική γνώση» (Brendgen, Little & Kappman, 2000 Ladd & Burgess,

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 19 2001). Ο Rubin και οι συνεργάτες του συνέδεσαν την έλλειψη δημοτικότητας των παιδιών με αυξημένα εξωτερικευμένα προβλήματα (Rubin, Bukowski & Parker, 1998) και οι Pedersen, Vitaro, Barker & Borge (2007) σημειώνουν πως τα προβλήματα στις σχέσεις με τους συνομηλίκους και η χαμηλή δημοτικότητα θέτουν το παιδί σε κίνδυνο για την εμφάνιση ψυχοκοινωνικών δυσκολιών στη μέση παιδική ηλικία και την εφηβεία. Παράλληλα, οι Domitrovich & Bierman (2001) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά που δεν είχαν στενές σχέσεις με τους συνομηλίκους τους αντιμετώπιζαν συχνότερα προβλήματα επιθετικότητας, σχολικής αποτυχίας και κοινωνικού άγχους. Πέραν αυτών, υπάρχουν ενδείξεις ότι η σχέση δημοτικότητας-ψυχοκοινωνικής προσαρμογής είναι αμφίδρομη, καθώς τα προβλήματα στην προσαρμογή μπορεί να συνδέονται με χαμηλή δημοτικότητα (Gazelle & Ladd, 2003 Schwartz, McFayden-Ketchum, Dodge, Pettit & Bates, 1999). Έχει αναφερθεί (Deater-Deckard, 2001 Gifford-Smith & Brownell, 2003) ότι τα υψηλότερα επίπεδα εσωτερικευμένων και εξωτερικευμένων προβλημάτων συμπεριφοράς συνδέονται με αυξημένα προβλήματα στην κοινωνική αποδοχή των συγκεκριμένων παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι τα παιδιά που παρουσιάζουν επιθετικές συμπεριφορές στο σχολικό πλαίσιο αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες στη διαμόρφωση και διατήρηση καλών σχέσεων με τους συνομηλίκους τους (Ellis & Zarbatany, 2007). Οι Laursen, Bukowski, Aunola & Nurmi (2007) κατέληξαν στο ότι τα συνεσταλμένα και συναισθηματικά ανασφαλή παιδιά, ήταν συχνότερα αποκομμένα από το σύνολο των συνομηλίκων τους, είχαν αρνητικές κρίσεις για την αυτοαξία τους και ανέφεραν συχνότερα συναισθήματα άγχους και κατάθλιψης. Επίσης, τα παιδιά που χαρακτηρίζονταν ως πιο επιθετικά, βίωναν επίσης την απομάκρυνση από την ομάδα συνομηλίκων, κάτι που αύξαινε τις επιθετικές και αντικοινωνικές τους συμπεριφορές. Στον αντίποδα, υπάρχουν έρευνες που δεν υποστηρίζουν αυτή την άμεση σχέση μεταξύ δημοτικότητας και ψυχοκοινωνικής προσαρμογής, αλλά θεωρούν ότι οι συνέπειες της

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 20 χαμηλής δημοτικότητας για την ανάπτυξη ποικίλουν ανάλογα με τη διαθεσιμότητα και την ποιότητα των στενών φιλικών σχέσεων. Στην προκειμένη περίπτωση, ο ρόλος των φιλικών σχέσεων είναι διπλής κατεύθυνσης. Αφενός, οι φίλοι μπορούν να βοηθήσουν τα κοινωνικά απομονωμένα παιδιά, ώστε να μην αντιμετωπίσουν προβλήματα προσαρμογής (Bukowski et al., 2010). Αφετέρου, είναι δυνατόν να στηρίξουν τα παιδιά που εμφανίζουν ήδη προβλήματα προσαρμογής, με στόχο να μην βιώσουν κοινωνική απομόνωση (Bukowski et al., 1993 Ladd & Burgess, 2001). Στην έρευνα των Laursen et al. (2007) δεν βρέθηκε καμία συσχέτιση μεταξύ της κοινωνικής απομόνωσης και των προβλημάτων συμπεριφοράς για τα παιδιά που διατηρούσαν στενές φιλικές σχέσεις στο σχολείο. Οι Brendgen, Little & Kappman (2000) συμπληρώνουν ότι η ύπαρξη φίλων και ιδιαίτερα η υψηλής ποιότητας φιλία- είναι δυνατόν να αναπληρώσει κάποιες αρνητικές συνέπειες της έλλειψης δημοτικότητας. Οι Erdley, Nangle, Newman & Carpenter (2001) δεν βρήκαν σχέση μεταξύ της δημοτικότητας και της κατάθλιψης σε δείγμα παιδιών Γ έως Στ Δημοτικού. Σημειώνουν ότι η ύπαρξη ή η απουσία φίλων διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και είναι αυτή που διαφοροποιεί τα αποτελέσματα. Τα δημοφιλή παιδιά ήταν πιο πιθανό να έχουν στενούς φίλους και όταν συνέβαινε αυτό μειωνόταν τα επίπεδα κατάθλιψης τόσο των αγοριών, όσο και των κοριτσιών. Παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν και από την έρευνα των Sanderson & Siegal (1999), οι οποίοι κατέληξαν στο ότι τα μη-δημοφιλή παιδιά, τα οποία διατηρούσαν αμοιβαίες φιλίες στην πρώτη σχολική ηλικία αισθάνονταν λιγότερη μοναξιά, από ότι τα μηδημοφιλή παιδιά που δεν είχαν φίλους. Στην έρευνα των Rubin & Rudolph (2006) αναφέρεται ότι ότι τα μη-δημοφιλή και ντροπαλά παιδιά έχουν ίδιες πιθανότητες με τα μηαποσυρμένα να διατηρούν σταθερές φιλίες, παρόλο που μπορεί να παρατηρηθεί χαμηλή ποιότητα σε αυτές. Ακόμη, έχει αναφερθεί (Gifford-Smith & Brownell, 2003), ότι τα παιδιά με υψηλή κοινωνική επάρκεια είναι πιθανότερο να αντιλαμβάνονται και να αναφέρουν

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 21 συχνότερα τις θετικές πλευρές των φιλικών τους σχέσεων και να επωφελούνται συχνότερα από αυτές. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η δημοτικότητα σχετίζεται με θετικά αποτελέσματα στη λειτουργικότητα των παιδιών σχολικής ηλικίας (Bukowski et al., 2010), τα οποία εντοπίζονται στις κοινωνικές τους δεξιότητες, στη συναισθηματική τους ανάπτυξη και στη σχολική τους επίδοση. Από τα ερευνητικά δεδομένα που παρατέθηκαν παραπάνω φαίνεται πως η συνύπαρξη των φιλιών υψηλής ποιότητας και των καλών σχέσεων του παιδιού με την ομάδα συνομηλίκων μπορεί να αυξήσει τα αναπτυξιακά οφέλη, ενώ αντίθετα η έλλειψή τους οδηγεί συχνότερα σε δυσκολίες προσαρμογής. 2.3. Μέθοδοι αξιολόγησης της δημοτικότητας Η δημοτικότητα θεωρείται ως μονόδρομη διαδικασία, καθώς η αποδοχή ή η απόρριψη του παιδιού από την ομάδα, δεν σχετίζεται με τον τρόπο που το ίδιο αξιολογεί τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας (Βαϊράμη, 2005). Ως δείκτες για την περιγραφή της δημοτικότητας έχουν χρησιμοποιηθεί κοινωνιομετρικές ταξινομήσεις, όπως είναι οι κατονομασίες (peer nominations) και οι κλίμακες διαβάθμισης (peer ratings). Σύμφωνα με αυτές, τα παιδιά καλούνται, είτε να κατονομάσουν τους/τις συμμαθητές/τριες που προτιμούν περισσότερο/λιγότερο, είτε να βαθμολογήσουν καθέναν/μια ανάλογα με το πόσο τους αρέσει να συναναστρέφονται μαζί του/της (Bukowski et al.,1993).

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 22 3. ΟΙ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ 3.1. Η έννοια των φιλικών σχέσεων Εκτός από την έννοια της δημοτικότητας και τις παρέες συνομηλίκων, οι φιλικές σχέσεις που δημιουργούν τα παιδιά αποτελούν μία άλλη εξίσου σημαντική πλευρά της κοινωνικής τους συμπεριφοράς. Η φιλία αποτελεί μία αμφίπλευρη σχέση, κάτι το οποίο τη διακρίνει από την έννοια της δημοτικότητας. Συνίσταται σε μία «υποκειμενικά προσδιορισμένη, στενή, εθελοντική και αμοιβαία δυαδική σχέση» (Erdley, Nangle & Gold, 1998 George & Hartmann, 1996 Nangle, Erdley, Newman, Mason & Carpenter, 2003), στα πλαίσια της οποίας τα μέλη μοιράζονται συνήθως κοινές αξίες, στάσεις και προσδοκίες. Είναι μία σχέση που χαρακτηρίζεται από στοργή, αμοιβαιότητα και δέσμευση μεταξύ των συμμετεχόντων (Hafen, Laursen, Burk, Kerr & Statin, 2011). Τα παιδιά συνήθως επιλέγουν τους/τις φίλους/ες τους, έχοντας ως κριτήριο κάποια κοινά γνωρίσματα, τα οποία μπορεί να εντοπίζονται στην ηλικία, στο φύλο, στο πολιτισμικό υπόβαθρο, στις απόψεις και στα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς τους (Stone, Giletta, Brendgen, Otten, Engels & Janssens, 2013). Οι ομοιότητες αυτές συχνά συμβάλουν στη διαμόρφωση και διατήρηση των φιλικών σχέσεων (Dunn, 2004). Για να χαρακτηριστεί μία σχέση ως φιλική, θα πρέπει να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Πρώτον, κάθε μέλος της δυαδικής σχέσης να παραδέχεται την ύπαρξη της φιλίας. Δεύτερον, η σχέση αυτή να απορρέει από αμοιβαία συναισθήματα των συμμετεχόντων, όπως συμπάθεια, προτίμηση και αίσθηση κοινής ιστορίας. Είναι σημαντικό, το κάθε μέλος να θεωρεί το άλλο, καθώς και την ίδια τη σχέση, ως ευχάριστη και επιθυμητή, ενώ το κυρίαρχο κίνητρο να μην είναι το συμφέρον. Τρίτον, η φιλική σχέση να έχει εθελοντικό χαρακτήρα (Rubin, Fredstrom & Bowker, 2008).

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 23 Οι φιλίες είναι δυναμικές (μεταβαλλόμενες) διαδικασίες και θεμελιώνονται στη βάση της συνεργασίας, της εμπιστοσύνης και περιλαμβάνουν κάποιο βαθμό οικειότητας μεταξύ των συμμετεχόντων (Gifford-Smith & Brownell, 2003). Όπως έχει αναφερθεί χαρακτηριστικά, «οι στενοί φίλοι δρουν ως πιστοί σύντροφοι ο ένας για τον άλλον» (Berndt, Hawkins & Hoyle, 1986 Bukowski et al., 1993) και «αποτελούν κεντρική πηγή υποστήριξης σε όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού» (Simpkins, Parke, Flyr, Wild, 2006). Πρόκειται για την έννοια της «αξιόπιστης συμμαχίας» (reliable alliance), σύμφωνα με την οποία το κάθε παιδί θεωρείται ως έμπιστος και προβλέψιμος σύντροφος για το άλλο, και μπορεί να βασιστεί σε αυτόν (Fabes, Hanish, Martin, Moss & Reesing, 2012 Nangle et al., 2003). Αξίζει να αναφερθεί ότι στην πλειονότητά τους τα παιδιά σχετίζονται με άτομα της ίδιας χρονολογικής ηλικίας και συνεπώς του ίδιου αναπτυξιακού σταδίου. Παρόλα αυτά, είναι δυνατόν να δημιουργηθούν και φιλίες μεταξύ παιδιών διαφορετικών ηλικιών, οι οποίες συνοδεύονται από αντίστοιχα πλεονεκτήματα και για τις δύο πλευρές (Hartup, 1992). Οι φιλικές σχέσεις που συνάπτουν τα παιδιά κατέχουν πρωτεύοντα ρόλο στη ζωή τους και διακρίνονται από άλλου είδους σχέσεις, όπως αυτές που ενυπάρχουν στο οικογενειακό πλαίσιο (Dunn, 2004). Υποστηρίζεται ότι τα παιδιά βιώνουν και περιγράφουν διαφορετικά τις σχέσεις με τους φίλους τους και τις σχέσεις με τους γονείς τους, αναγνωρίζοντας πως πρόκειται για δύο διαφορετικά κοινωνικά συστήματα (Nickerson & Nagle, 2005). Οι διαφορές που εντοπίζονται μεταξύ των δύο αυτών πλαισίων, -των σχέσεων με τους συνομηλίκους και των σχέσεων με τους γονείς- αφορούν στο γνωστικό, στο κοινωνικο-συναισθηματικό και στο επίπεδο της συμπεριφοράς που εκδηλώνεται σε κάθε σύστημα (Vanquera & Kao, 2008). Δύο στοιχεία που διακρίνουν τις φιλίες των παιδιών από τις σχέσεις που συνάπτουν με τους ενήλικες είναι η ισοτιμία της σχέσης και η ομοιότητα των μελών ως προς τα αναπτυξιακά τους χαρακτηριστικά. Ειδικότερα, στις σχέσεις με τους φίλους αναφέρεται μεγαλύτερη συντροφικότητα, συναισθηματική εγγύτητα, καθώς και

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 24 λιγότερη στοργή και τρυφερότητα, συγκριτικά με τις σχέσεις γονέων-παιδιών (Poulin & Chan, 2010). 3.2. Διαστάσεις των φιλικών σχέσεων Τη φιλία, ως εννοιολογική κατασκευή, προσδιορίζουν ορισμένα συστατικά στοιχεία ή ποιοτικά χαρακτηριστικά, τα οποία πηγάζουν και από τον ορισμό της και την καθιστούν ένα ξεχωριστό είδος σχέσης, διακριτό από άλλα. Ανάλογα με το βαθμό στον οποίο συναντώνται αυτά τα χαρακτηριστικά, οι φιλικές σχέσεις διαφέρουν ως προς την ποιότητά τους, ενώ τα παιδιά είναι πιθανόν να οδηγούνται σε διαφορετικά αναπτυξιακά αποτελέσματα. Οι φιλίες που συγκεντρώνουν περισσότερα θετικά χαρακτηριστικά θεωρούνται και πιο οφέλιμες για την κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών (Demir & Urberg, 2004). Αναφέρεται, ότι το πρωταρχικό και πιο αναγκαίο συστατικό της φιλίας είναι το «συναισθηματικό δέσιμο» που αναπτύσσεται μεταξύ των συμμετεχόντων, από το οποίο απορρέουν και όλα τα υπόλοιπα στοιχεία, όπως η αρωγή, η οικειότητα, η συντροφικότητα (Gifford-Smith & Brownell, 2003 Rubin et al., 2008). Ο Αμερικανός ψυχίατρος Sullivan (1953) ήταν από τους πρώτους που μελέτησαν τις φιλικές σχέσεις από μία αναπτυξιακή-διαπροσωπική σκοπιά. Απαρίθμησε και περιέγραψε ορισμένα από αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία των φιλικών σχέσεων, όπως ο αμοιβαίος σεβασμός, η αρωγή, η οικειότητα, η αμοιβαιότητα, η ισότητα, η συνεργασία, ο ανταγωνισμός και η σταθερότητα. Ο Sullivan, μιλώντας ειδικότερα για την περίοδο της προεφηβείας, σημειώνει ότι πρoεξάρχουν οι έννοιες της οικειότητας, της αμοιβαίας ανταπόκρισης και της θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς, οι οποίες συνιστούν τα κυριότερα στοιχεία των σταθερών φιλικών σχέσεων (Bagwell & Coie, 2004). Έχει προκύψει από έρευνες ότι η σταθερότητα, που παρουσιάζουν οι φιλικές σχέσεις των παιδιών, είναι αρκετά υψηλή στη διάρκεια της

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 25 παιδικής ηλικίας και της εφηβείας και ότι αυτή η σταθερότητα δεν μεταβάλλεται σημαντικά με την πάροδο του χρόνου (Liu & Chen, 2003 Pedersen et al., 2007). Στη συνέχεια, ακολουθεί μια μικρή αναφορά σε χαρακτηριστικά των φιλικών σχέσεων, δηλαδή την αμοιβαιότητα, την ισότητα, την οικειότητα, την αρωγή και τη συντροφικότητα. 3.2.1.Αμοιβαιότητα & Ισότητα: Η αμοιβαιότητα αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για τον προσδιορισμό μιας σχέσης ως φιλικής και περιλαμβάνει την εμπιστοσύνη και την αφοσίωση. Η φιλία προϋποθέτει τη συμμετοχή τουλάχιστον δύο ατόμων, τα οποία αναγνωρίζουν την ύπαρξη της σχέσης και εμπλέκονται εθελοντικά σε αυτήν. Είναι μία αμφίδρομη σχέση, στην οποία το παιδί μοιράζεται κοινά συναισθήματα με το/τη φίλο/η του, επιζητά το παιχνίδι και τη συντροφιά του/της (Βαϊράμη, Βορριά, Μαρτιμιανάκη & Κουλακιώτη, 2007. Simpkins et al., 2006). Επιπλέον, έχει σημειωθεί ότι σε μία φιλική σχέση, οι συμμετέχοντες/ουσες μοιράζονται ίση δύναμη και θεωρούνται ισάξιοι/ες. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να θεωρούνται όλες οι φιλίες ισότιμες και αμοιβαίες εξ ορισμού. Φαίνεται πως στις περιπτώσεις που υπάρχει άνιση κατανομή δύναμης, αυτό δεν συνεπάγεται απαραίτητα την υπονόμευση της ποιότητας και της σταθερότητας της φιλίας (Simpkins et al., 2006). Υπό αυτή την έννοια, οι φίλοι μπορεί να λειτουργούν συμπληρωματικά ο ένας για τον άλλον, καθώς το ένα παιδί μπορεί να αποτελεί πρότυπο για το άλλο, το οποίο με τη σειρά του προτιμά να «διδάσκεται» ή να υποχωρεί συχνότερα (Vanquera & Kao, 2008). Με αυτόν τον τρόπο, η φιλία διευκολύνεται να διατηρήσει τη συνοχή και την ισορροπία της και μετατρέπεται σε ένα ανθεκτικό σύστημα.

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 26 3.2.2.Οικειότητα: Η έννοια της οικειότητας αναφέρεται στη συναισθηματική εγγύτητα που παρουσιάζεται στις φιλικές σχέσεις, διευκολύνοντας τα παιδιά να μοιραστούν με τους/τις φίλους/ες τους σκέψεις, συναισθήματα και εμπειρίες. Η αίσθηση οικειότητας συντελεί στην έκφραση τρυφερότητας και στοργής, καθώς και στην αυτο-αποκάλυψη και στο μοίρασμα μεταξύ των παιδιών (Βαϊράμη και συν., 2007). Έχει αναφερθεί ότι η ανάγκη για συναισθηματική εγγύτητα γίνεται επιτακτική από την προεφηβική ηλικία και μετά. Με την πάροδο του χρόνου, φαίνεται ότι σημειώνεται αύξηση της οικειότητας στη φιλία, κάτι που σχετίζεται τόσο με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών, όσο και με την καλύτερη επίγνωση της σχέσης τους. Ειδικότερα, υποστηρίζεται πως όσο τα παιδιά προχωρούν προς την εφηβεία, διευρύνεται η γνώση για τις ανάγκες και τις επιθυμίες των άλλων, ενώ επέρχεται και η βαθύτερη κατανόηση των στοιχείων που απαρτίζουν τη φιλική σχέση. Απόρροια των παραπάνω είναι να μειώνεται σταδιακά και το στοιχείο του ανταγωνισμού (Simpkins et al., 2006). 3.2.3. Αρωγή: Η βοήθεια ή αρωγή που τα παιδιά προσφέρουν στους συντρόφους τους μπορεί να είναι δύο ειδών: (α) υλική και (β) συναισθηματική. Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται στη βοήθεια αυτή καθ αυτή, που εκδηλώνεται μεταξύ των φίλων και αφορά σε υλικά πράγματα, όπως η συνεργασία για μία κοινή κατασκευή, η βοήθεια στις σχολικές εργασίες κτλ. Ο δεύτερος τύπος βοήθειας συνιστά την ψυχολογική υποστήριξη που παρατηρείται ανάμεσα στους/στις φίλους/ες, και η οποία είναι δυνατόν να έχει τη μορφή συμβουλών για τις κοινωνικές συναναστροφές, αλλά και την προστασία σε περίπτωση θυματοποίησης (Erath, Flanagan & Bierman, 2008). Η αναζήτηση κοινωνικής στήριξης από τους φίλους, ιδιαίτερα όσο τα παιδιά προχωρούν προς την εφηβεία, είναι ένα συχνό φαινόμενο, όπως

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 27 επιβεβαιώνουν αντίστοιχα ευρήματα. Τα παιδιά αναφέρουν ότι θεωρούν πολύ σημαντική τη βοήθεια που προέρχεται από τους/τις φίλους/ες τους, για την αντιμετώπιση αγχογόνων καταστάσεων της καθημερινότητάς τους (λ.χ. χαμηλή επίδοση σε ένα διαγώνισμα), αλλά και σοβαρότερων γεγονότων που τα απασχολούν (λ.χ. διαζύγιο γονέων) (Galanaki, Polychronopoulou & Baralis, 2008 Μπεζεβέγκης, 2001). 3.2.4. Συντροφικότητα: Οι κοινές δραστηριότητες, στις οποίες επιδίδονται οι φίλοι και η διασκέδαση και η ευχαρίστηση που προκύπτουν από αυτές συντελλούν στην έννοια της συντροφικότητας. Το χαρακτηριστικό αυτό αναδεικνύεται ως ένα από τα σημαντικότερα για την έναρξη και τη διατήρηση της φιλίας, κυρίως κατά την παιδική ηλικία. Οι κοινές δραστηριότητες αποτελούν πηγή ευχάριστων συναισθημάτων για τα μέλη, ενισχύοντας το συναισθηματικό δέσιμο μεταξύ τους, ενώ ταυτόχρονα έχουν ευκαιρίες να βελτιώσουν τις διαπροσωπικές τους δεξιότητες (Berndt, 2002). Έτσι, μέσα στο πλαίσιο του παιχνιδιού και της ανταλλαγής απόψεων δημιουργούνται ευκαιρίες για εξάσκηση στη διαχείριση και έκφραση συναισθημάτων, στην επίλυση συγκρούσεων, στις δεξιότητες επικοινωνίας. Η συντροφικότητα, λοιπόν, φαίνεται ότι είναι ένα αυτονόητο, πλην όμως ουσιαστικό στοιχείο των φιλικών σχέσεων, που επιτελεί σημαντικές λειτουργίες (Bukowski & Sipolla, 2005). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι φιλίες λειτουργούν ως πρότυπα για μεταγενέστερες φιλικές, ερωτικές, συζυγικές και γονεϊκές σχέσεις (Bukowski et al., 1996 Poulin & Chan, 2010 Stone et al., 2013). Συνεπώς, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται στις φιλίες των παιδιών, όπως η εγγύτητα, η οικειότητα και η συντροφικότητα προετοιμάζουν τα μέλη για αναζήτηση αντίστοιχων στοιχείων στις σχέσεις που θα διαμορφώνουν αργότερα κατά την εφηβική και την ενήλικη ζωή τους. Δεν θα πρέπει όμως, να παραβλέπεται το γεγονός ότι το

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 28 κάθε μέλος έχει ξεχωριστές προσδοκίες από τη φιλία, προσπαθεί να ικανοποιήσει διαφορετικές ανάγκες μεσα από αυτή τη σχέση και άρα αποκτά διαφορετικά οφέλη από αυτήν. 3.3. Η σημασία των φιλικών σχέσεων στην ανάπτυξη των παιδιών σχολικής ηλικίας - Οι λειτουργίες των φιλικών σχέσεων Αναφορικά με τα οφέλη και τις λειτουργίες που επιτελούν οι φιλικές σχέσεις, οι Bukowski et al. (2005) καταλήγουν σε τρεις σημαντικές παραδοχές: α) ότι το βασικό χαρακτηριστικό, που διακρίνει τις φιλικές σχέσεις από άλλους τύπους σχέσεων είναι η εθελοντική τους φύση, β) ότι ορισμένα παιδιά είναι πιο πιθανό να έχουν έναν «φίλο» από ότι κάποια άλλα, γ) ότι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, οι φιλικές σχέσεις είναι δυνατόν να δημιουργήσουν σημαντικές και ζωτικές ευκαιρίες για υγιή κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Willard Hartup (1992, σ. 5) αναφέρει ότι «οι φιλίες αποτελούν κυρίαρχο χαρακτηριστικό της κοινωνικής», αλλά και της συναισθηματικής και προσωπικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα όσο το παιδί προχωρά προς την εφηβεία (Simpkins et al., 2006). Οι φιλικές σχέσεις εξυπηρετούν τόσο συντελεστικούς (instrumental), όσο και ψυχολογικούς σκοπούς (Gifford-Smith & Brownell, 2003). Ορισμένοι από τους ερευνητές που μελέτησαν τις λειτουργίες των φιλικών σχέσεων, συγκέντρωσαν σχετικές αναφορές παιδιών και παραθέτουν αρκετές από τις λειτουργίες αυτές. Σύμφωνα με τις περιγραφές τους, οι φιλίες προσφέρουν ευκαιρίες στα μέλη: για βοήθεια στην επίλυση προβλημάτων για ευχάριστες εμπειρίες, όπως η συντροφικότητα και η συμμετοχή σε κοινές δραστηριότητες (Bukowski, Lorrie & Sippola, 2005) για βίωση θετικών συναισθηματικών εμπειριών, όπως η αποδοχή, η εγγύτητα και η οικειότητα (George & Hartmann, 1996) και τέλος, για εμπειρίες αυτο-επιβεβαίωσης, όπως η αφοσίωση, η ασφάλεια και η ανατροφοδότηση/ αυτοαξιολόγηση

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 29 (Berndt, 2002. Rubin, Fredstrom & Bowker, 2008 Fades et al., 2012). Οι αναπτυξιακές λειτουργίες των φιλιών περιγράφονται ως εξής: α) παροχή πρότυπων στενών σχέσεων για μετέπειτα σχέσεις, β) προσφορά διασκέδασης και ανακούφισης από το στρες της καθημερινότητας, γ) παροχή πληροφοριών στα παιδιά, αναφορικά με τον εαυτό τους και το περιβάλλον και δ) υπόβαθρο για την ανάπτυξη βασικών κοινωνικών δεξιοτήτων (Hartup, 1996. Stone et al., 2013). 3.3.1.Ο ρόλος των φιλικών σχέσεων στην ενίσχυση της κοινωνικής ανάπτυξης: Οι Bukowski, Hoza & Boivin (1993) συμπληρώνουν ότι οι φιλίες μεταξύ συνομηλίκων σε παιδιά σχολικής ηλικίας είναι σημαντικές για την καλλιέργεια ενσυναίσθησης και θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς, που εκτείνονται πέρα από την οικογένεια και απευθύνονται και σε άλλα άτομα πέραν των γονέων. Είναι αξιοσημείωτο, επίσης, ότι οι φιλίες έχουν ιδωθεί ως συστήματα που παρέχουν ασφάλεια και προστασία. Σύμφωνα με τα ευρήματα ερευνών για τη μέση παιδική ηλικία (Burgess et al., 2006 Fades et al., 2012) και την αρχή της εφηβείας (Rubin et al., 2008), οι φιλικές σχέσεις είναι δυνατόν να παρέχουν στοργή, καλή συντροφιά, ευχαρίστηση, συναισθηματική ασφάλεια, βοήθεια, συμβουλές, ευκαιρίες για οικειότητα και αυτοαποκάλυψη. Οι φιλικές σχέσεις που διαμορφώνουν τα άτομα σε κάθε ηλικία αποτελούν τη βάση για κοινές δραστηριότητες, ενώ ταυτόχρονα ενισχύουν και σταθεροποιούν τους κανόνες, τις αξίες και τις στάσεις της συγκεκριμένης ομάδας (Ladd, Kochenderfer & Coleman, 1996). Εφόσον οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ φίλων αναδύονται και εντάσσονται μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των σχέσεων συνομηλίκων, είναι δυνατόν να επηρεάζονται και να καθοδηγούνται από συγκεκριμένες νόρμες της ομάδας. Μέσα από τις συναλλαγές με τους φίλους τους, παρουσιάζονται ευκαιρίες για εκμάθηση συμπεριφορών και εξοικείωση με τους κοινωνικούς κανόνες. Πιο συγκεκριμένα, προσφέρονται δυνατότητες για ενίσχυση των

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 30 δεξιοτήτων επικοινωνίας, διαχείρισης συναισθημάτων, εποικοδομητικής επίλυσης συγκρούσεων, διεκδίκησης δικαιωμάτων κ.ά (Domitrovich & Bierman, 2001 Fabes et al., 2012). Οι αλληλεπιδράσεις με συνομηλίκους περιλαμβάνουν σχέσεις μεταξύ ίσων και χαρακτηρίζονται ως ισότιμες, συνεργατικές και αμοιβαίες. Ως εκ τούτου, έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν τις ιδανικές συνθήκες για την απόκτηση εννοιών και συμπεριφορών που αφορούν στη δικαιοσύνη, τη συνεργασία, την ευγένεια, την ειλικρίνεια και την ευημερία του άλλου (Fabes et al., 2012). Έχει αναφερθεί ότι αρκετά παιδιά που δεν έχουν φίλους/ες στερούνται των απαραίτητων κοινωνικών δεξιοτήτων (Burk & Laursen, 2005), οι οποίες απαιτούνται για την έναρξη και τη διατήρηση μιας αλληλεπίδρασης. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλα τα παιδιά χωρίς φίλους έχουν και ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες (Lansford, Criss, Pettit, Dodge & Bates, 2003). 3.3.2. Ο ρόλος των φιλικών σχέσεων στην ενίσχυση της συναισθηματικής ανάπτυξης: Παράλληλα, οι φιλικές σχέσεις φαίνεται πως μπορεί να αποτελέσουν ένα σημαντικό σύνδεσμο, μεταξύ της συναισθηματικής ευημερίας και της συμπεριφοράς του ατόμου, συντελώντας έτσι, στην προσωπική ανάπτυξη των ατόμων, που συμμετέχουν σε αυτές (Bukowski & Sippola, 2005 George & Hartmann, 1996 Jones, Vaterlaus, Jackson & Morril, 2013). Ο Sullivan (1953) έχει αναφέρει, πως «η φιλία εντοπίζεται στο χώρο μεταξύ του εαυτού και του άλλου». Συμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, ο εαυτός επηρεάζεται (ή ακόμα και δημιουργείται) από την εμπειρία της ύπαρξης ενός φίλου στη ζωή του ατόμου και μέσω αυτής της σχέσης, το άτομο γνωρίζει και ευαισθητοποιείται ως προς τις ανάγκες των άλλων. Έτσι, μέσω της αλληλεπίδρασης με έναν/μία φίλο/η, παρουσιάζονται ευκαιρίες για εμπειρίες συντροφικότητας, ενώ παράλληλα, το άτομο εξοικειώνεται με τον τρόπο που γίνεται αντιληπτό από έναν «ισότιμο σημαντικό άλλο» (Bukowski & Sippola, 2005). Στα πλαίσια του παιχνιδιού και μέσα από μία οφέλιμη κοινωνική σύγκριση με τους/τις φίλους/ες, τα παιδιά

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 31 γνωρίζουν τα προτερήματα και τα ελαττώματά τους, τις δυνατότητες και τις αδυναμίες τους, εξερευνούν τους φόβους και τις προσδοκίες τους (Stone et al., 2013). Κατ αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η πορεία τους προς την κατάκτηση αυτογνωσίας και τη διαμόρφωση προσωπικής ταυτότητας (Raver, 2003). Επιπλέον, το γεγονός ότι το παιδί γίνεται αποδεκτό από το/τη φίλο/η του και άρα συμπεριφέρεται αυθόρμητα μέσα στη φιλική σχέση, συμβάλλει στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και της προσωπικής του αξίας (αυτοαξίας- self-worth) (Fitzpatrick & Bussey, 2014). Γίνεται αντιληπτό ότι τα στοιχεία που αναφέρονται ως ποιοτικά χαρακτηριστικά των φιλικών σχέσεων συνιστούν ταυτόχρονα και τους στόχους αυτών των σχέσεων. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η διαδικασία προώθησης της κοινωνικής και της προσωπικής ανάπτυξης του ατόμου είναι σαν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, καθώς συμβαίνουν ταυτόχρονα και μέσα από τις ίδιες δραστηριότητες στα πλαίσια των φιλικών σχέσεων. 3.3.3. Η εξισορροπητική/ ρυθμιστική λειτουργία των φιλικών σχέσεων: Εκτός από τις λειτουργίες των φιλικών σχέσεων που αναφέρθηκαν παραπάνω, μία εξίσου σημαντική είναι και η εξισορροπητική τους δύναμη. Πιο συγκεκριμένα, έχει σημειωθεί πως οι φιλίες έχουν τη δυνατότητα να αποδυναμώνουν τις επιπτώσεις αρνητικών εμπειριών, όπως η απόρριψη από τους συνομηλίκους. Σχετικές έρευνες (Γαλανάκη & Μπεζεβέγκης, 1996. Howes, 1988) έδειξαν ότι παιδιά που χαρακτηρίζονταν ως δημοφιλή από την ομάδα συνομηλίκων, αλλά δεν είχαν στενούς φίλους ένιωθαν περισσότερη μοναξιά από αυτά που είχαν φίλους. Επίσης, το αίσθημα της μοναξιάς στα παιδιά χαμηλής αποδοχής, που όμως είχαν έστω και έναν/μία στενό/ή φίλο/η, φάνηκε ότι μειωνόταν, συγκριτικά με τις περιπτώσεις των παιδιών χαμηλής αποδοχής χωρίς φίλους/ες (Galanaki, Polychronopoulou & Baralis, 2008).

ΓΟΝΕΪΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ/ΑΠΟΡΡΙΨΗ, ΦΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΠΑΙΔΙΩΝ 32 Οι ποιοτικές διαστάσεις των φιλιών φαίνεται ότι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες. Έχει φανεί ότι οι σχέσεις που διακρίνονταν από περισσότερη οικειότητα και συντροφικότητα ήταν σε θέση να προφυλάξουν καλύτερα τα μέλη τους από αρνητικά συναισθήματα, από ό,τι οι φιλίες που δεν είχαν τα παραπάνω χαρακτηριστικά (Kaspa, Margalit & Most, 1999 Parker & Asher, 1993). Ωστόσο, υπάρχει και η αντίθετη άποψη, σύμφωνα με την οποία οι υψηλής ποιότητας φιλικές σχέσεις δεν δύνανται από μόνες τους να αντισταθμίσουν τις συνέπειες της δυσπροσαρμογής των παιδιών, αλλά πρέπει να συνδυαστούν με ένα γενικότερο υποστηρικτικό πλαίσιο (Burk & Laursen, 2005). Επιπλέον, οι φιλίες φαίνεται πως έχουν τη δυνατότητα να μετριάζουν την επίδραση επιβαρυντικών παραγόντων, όπως είναι η θυματοποίηση. (Bukowski et al., 1993 George & Hartmann, 1996). Ειδικότερα, στην έρευνα των Erath et al. (2008) προέκυψε ότι οι φιλίες λειτουργούν προστατευτικά για τα παιδιά Ε Δημοτικού ως Α Γυμνασίου, μειώνοντας τις πιθανότητες θυματοποίησής τους. Ομοίως, έρευνα σε παιδιά 10-13 ετών έδειξε ότι οι υψηλής ποιότητας φιλικές σχέσεις συνδέονταν με λιγότερες πιθανότητες για εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού (Bollmer, Milich, Harris & Maras, 2005). Και οι Wojslawowich, Rubin, Burgess, Booth-LaForce & Rose-Krasnor (2006) συνδέουν τη διατήρηση σταθερών φιλικών σχέσεων με τα χαμηλά επίπεδα θυματοποίησης στη μέση παιδική ηλικία.