ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ραγδαία αύξηση των εκφυλιστικών παθήσεων (παχυσαρκία, σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2, δυσλιπιδαιμία, αρτηριακή υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα) στη χώρα μας, που οδηγούν σε αύξηση της νοσηρότητας και της θνητότητας καθώς και του σχετικού κόστους περίθαλψης, έχουν κάνει επιτακτική για τη δημόσια υγεία, την ανάγκη δημιουργίας και εφαρμογής στρατηγικών παρέμβασης. Πρόσφατα δεδομένα δείχνουν ότι το 1/3 των Ελλήνων είναι παχύσαρκοι, το 10% πάσχει από διαβήτη και το 1/3 παρουσιάζει αρτηριακή υπέρταση. Η Ελλάδα παρουσιάζει ακόμα έντονη αυξητική τάση καρδιαγγειακής νοσηρότητας και θνησιμότητας, σε αντίθεση με τις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες που εμφανίζουν μείωση, και αυτό οφείλεται κυρίως στην εγκατάλειψη του παραδοσιακού τρόπου διατροφής και διαβίωσης. Ο συνδυασμός δίαιτας και σωματικής δραστηριότητας μπορεί να μειώσει τον καρδιαγγειακό κίνδυνο κατά περίπου 82%, ενώ η υγιεινή διατροφή από μόνη της κατά 60%. Πιο συγκεκριμένα και σε σχέση με τους παράγοντες κινδύνου, η κατάλληλη υγιεινή διατροφή μπορεί να μειώσει το σωματικό βάρος κατά περίπου 10% ή και περισσότερο κατά περίπτωση, την αρτηριακή πίεση κατά 10 mmhg, την LDL χοληστερόλη κατά 20%, ενώ σε συνδυασμό με τροποποίηση συμπεριφοράς μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 κατά 58% σύμφωνα με τα πορίσματα διεθνών μελετών. Στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος Ανάπτυξη της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και Προάσπιση της Δημόσιας Υγείας του πληθυσμού και με χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΣΠΑ 2007-2013), το τμήμα Διατροφής και Διαιτολογίας του Αλεξάνδρειου Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Θεσσαλονίκης (ΑΤΕΙΘ) υλοποιεί, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας, Παρεμβατικά Προγράμματα Διατροφικής Αγωγής, στους δήμους της Ελλάδας, για την αντιμετώπιση των Εκφυλιστικών Παθήσεων. Ο τίτλος του έργου είναι «Συμμαχία για την Υγεία-ΔΙΑΤΡΟΦΗ». Οι στρατηγικές παρέμβασης επικεντρώνονται στην προώθηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής με ορθές διατροφικές επιλογές. Δεδομένης της έλλειψης στοχευόμενων εθνικών προγραμμάτων διατροφικής αγωγής σε ενήλικες και υπερήλικες στην Ελλάδα, τα Παρεμβατικά αυτά Προγράμματα Διατροφικής Αγωγής περιλαμβάνουν στοχευόμενες δράσεις διατροφικής αγωγής ενηλίκων και υπερηλίκων με εκφυλιστικές παθήσεις, οι οποίες και έχουν σχεδιαστεί βάσει δοκιμασμένων παρεμβάσεων σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα αναμενόμενα αποτελέσματα στοχεύουν στη βελτίωση της υγείας και της ποιότητας ζωής του πάσχοντα από τις παθήσεις αυτές, αλλά και του υγιή -σε επίπεδο πρόληψηςπληθυσμού. Οι αναμενόμενες θετικές επιπτώσεις συνοψίζονται στη μείωση της νοσηρότητας και του σχετικού κόστους περίθαλψης ατόμων με εκφυλιστικές παθήσεις, λόγω της βελτίωσης της διατροφής τους. Στα πλαίσια του προγράμματος αυτού οι επιστημονικοί συνεργάτες του προγράμματος, αφού έλαβαν υπόψη τους τη διεθνή βιβλιογραφία, συνέγραψαν το παρόν φυλλάδιο που απευθύνεται στην επιστημονική κοινότητα αλλά και σε όλο τον Ελληνικό πληθυσμό ελπίζοντας να βοηθήσει στην ενημέρωση αλλά και στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τη σωστή διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης. Το παρόν έντυπο χρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΣΠΑ 2007-2013) Μαρία Χασαπίδου Καθηγήτρια Διατροφής και Διαιτολογίας ΑΤΕΙΘ Πρόγραμμα «Συμμαχία για την Υγεία-ΔΙΑΤΡΟΦΗ» > 3
Ενημερωτικός οδηγός για τη διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης Πρόγραμμα «Συμμαχία για την Υγεία-ΔΙΑΤΡΟΦΗ» Επιστημονικά Υπεύθυνη του Προγράμματος: Μαρία Χασαπίδου Καθηγήτρια Διατροφής και Διαιτολογίας ΑΤΕΙΘ Καθηγητής Βιοστατιστικής-Επιδημιολογίας: Δημοσθένης Παναγιωτάκος Συγγραφείς των εντύπων: Θεμιστοκλής Τζώτζας, Αντώνης Πολυμέρης, Κωνσταντίνος Μιχαλάκης, (Ιατροί Ενδοκρινολόγοι) Αλεξάνδρα Κουλούρη, Κωνσταντίνα Παπαδημητρίου, Σουζάνα Παπαδοπούλου (Διαιτολόγοι- Διατροφολόγοι) Φιλολογική επιμέλεια εντύπων: Παναγιώτα Καραγιάννη Επιστημονικοί συνεργάτες Ιατροί: Θεμιστοκλής Τζώτζας, Αντώνης Πολυμέρης, Κωνσταντίνος Μιχαλάκης Διαιτολόγοι Διατροφολόγοι: Αγγελική Ασημακοπούλου, Γιώργος Χαραλαμπίδης, Δήμητρα Σιτζάνη, Ειρήνη Ευσταθοπούλου, Ελένη Αλεξίου, Ιωάννης Κάλφας, Αγγελική Περσυνάκη, Αλεξάνδρα Κουλούρη, Δημήτριος Λουλούδης, Διονύσης Μπαρμπάκας, Κωνσταντίνα Εξαρχοπούλου, Κωνσταντίνα Παπαδημητρίου, Κωνσταντίνος Πετρόπουλος, Ρούλα Χριστοπούλου, Σουζάνα Παπαδοπούλου, Χριστίνα Αδαμοπούλου Ψυχολόγος: Δάφνη Κακλαμάνου Πληροφορικός: Ιωάννης Πάγκαλος Οικονομολόγος: Ευαγγελία-Ελένη Παγκάλου Διοικητικά Υπεύθυνη: Κατερίνα Πλιάκου 4 <
ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΡΤΗΡΙΑΚΗ ΥΠΕΡΤΑΣΗ Ποια είναι η φυσιολογική αρτηριακή πίεση; Τί ορίζουμε ως υπέρταση; Ποιες είναι οι αιτίες; Αρτηριακή πίεση είναι η δύναμη με την οποία το αίμα πιέζει τα τοιχώματα των αρτηριών μέσα στις οποίες κυκλοφορεί και παρουσιάζει πολλές διακυμάνσεις στη διάρκεια της ημέρας. Διακρίνουμε τη συστολική ( μικρή ) και τη διαστολική ( μεγάλη ) αρτηριακή πίεση. Φυσιολογ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΡΤΗΡΙΑΚΗΣ ΠΙΕΣΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΣΥΣΤΟΛΙΚΗ ΔΙΑΣΤΟΛΙΚΗ Φυσιολογική < 120 και < 80 Προϋπέρταση 120-139 ή 80-89 ΥΠΕΡΤΑΣΗ Υπέρταση σταδίου 1 140-159 ή 90-99 Υπέρταση σταδίου 2 (σοβαρού βαθμού) > 160 ή > 100 Η αρτηριακή πίεση εξαρτάται από την καλή λειτουργία της καρδιάς και των νεφρών και από την ελαστικότητα των τοιχωμάτων των αρτηριών. Η αρτηριακή υπέρταση διακρίνεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, την πρωτοπαθή ή ιδιοπαθή που αποτελεί το 90-95% των περιπτώσεων αρτηριακής υπέρτασης και τη δευτεροπαθή. Η αιτία της ιδιοπαθούς αρτηριακής υπέρτασης είναι άγνωστη, γι αυτό και λέγεται ιδιοπαθής. Η δευτεροπαθής αρτηριακή υπέρταση μπορεί να οφείλεται σε βλάβες βασικών οργάνων, όπως των νεφρών (νεφροπάθειες, παθήσεις των αγγείων των νεφρών), των επινεφριδίων (φαιοχρωμοκύττωμα, πρωτοπαθής υπεραλδοστερονισμός, σύνδρομο Cushing), σε καρδιοπάθειες (στένωση του ισθμού της αορτής) και σε άλλα πιο σπάνια αίτια. Ποια είναι τα συμπτώματα της υψηλής αρτηριακής πίεσης; Η αρτηριακή υπέρταση τις πιο πολλές φορές δεν προκαλεί ιδιαίτερα συμπτώματα και εκδηλώνεται αθόρυβα. Η διάγνωσή της συχνά γίνεται τυχαία, με αφορμή κάποια μέτρηση της πίεσης ή κατά τη διάρκεια προληπτικού ελέγχου μετά από σύσταση ιατρού. Στην περίπτωση που εμφανι- > 5
Ενημερωτικός οδηγός για τη διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης στούν συμπτώματα, αυτά μπορεί να είναι πονοκέφαλος, ζάλη και βούισμα των αυτιών. Τα συχνότερα συμπτώματα της αρτηριακής υπέρτασης καταγράφονται στον παρακάτω πίνακα. ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΥΠΕΡΤΑΣΗΣ Πονοκέφαλος στην ινιακή χώρα (πίσω μέρος του κεφαλιού) με «σφυγμώδη χαρακτήρα», δηλαδή σχετιζόμενος με τους καρδιακούς παλμούς, που εμφανίζεται κατά την αφύπνιση και υποχωρεί κατά την κινητοποίηση Εξέρυθρο (κόκκινο και ζεστό) πρόσωπο Ξαφνική και αναίτια εφίδρωση Αίσθημα ζάλης, βούισμα αυτιών, ίλιγγος Αίσθημα παλμών (σαν φτερούγισμα) Καταβολή δυνάμεων, αδυναμία Θόλωση της όρασης Αστάθεια βαδίσματος Αϋπνία Μείωση της ερωτικής διάθεσης (libido) Πόσο συχνό είναι το πρόβλημα παγκοσμίως και στην Ελλάδα ; Πώς γίνεται η σωστή μέτρηση της αρτηριακής πίεσης; Πως γίνεται η διάγνωση της υπέρτασης; ΣΥΧΝΟΤΗΤA Η υπέρταση είναι τόσο συχνή στη χώρα μας όσο και σε άλλες αναπτυγμένες χώρες και αφορά περίπου στο 25-30% του πληθυσμού των ενηλίκων. Περίπου 70% των ατόμων άνω των 65 ετών εκδηλώνουν αρτηριακή υπέρταση. Πολλοί αγνοούν ότι έχουν αυξημένη πίεση, αλλά και από αυτούς που το γνωρίζουν λίγοι επιτυγχάνουν ικανοποιητική ρύθμιση. Το ποσοστό καλής ρύθμισης, τόσο στην Ελλάδα, όσο και το εξωτερικό συνήθως δεν υπερβαίνει το 25% του συνόλου των υπερτασικών. Άρα, και στη χώρα μας υπάρχουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης τόσο για τη μείωση των περιπτώσεων αδιάγνωστων υπερτασικών ατόμων, όσο και για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή τους. 6 <
ΜΕΤΡΗΣΗ Η σωστή μέτρηση της αρτηριακής πίεσης εξαρτάται από τη θέση του εξεταζομένου, το μέγεθος του αεροθαλάμου, την τοποθέτηση της περιχειρίδας και από άλλες ειδικές συνθήκες. Θέση του εξεταζομένου Ο εξεταζόμενος πρέπει να κάθεται αναπαυτικά με το βραχίονα σε σταθερό σημείο, περίπου στο ύψος της καρδιάς. Σε περίπτωση που ο βραχίονας κρέμεται, τότε οι τιμές θα είναι ελαφρώς αυξημένες (περίπου κατά 8mmHg). Επίσης, ο εξεταζόμενος θα πρέπει να προσδιορίσει το χέρι από το οποίο θα μετρά την αρτηριακή του πίεση, το οποίο θα είναι αυτό με τη μεγαλύτερη αρτηριακή πίεση (αν υπάρχουν διαφορές). Το μέγεθος του αεροθαλάμου Ο κοινός αεροθάλαμος πρέπει να καλύπτει το 80% της περιμέτρου του βραχίονα, ενώ σε παχύσαρκα άτομα ο αεροθάλαμος θα πρέπει να είναι ειδικού τύπου. Τοποθέτηση περιχειρίδας Η περιχειρίδα θα πρέπει να τοποθετείται ακριβώς και στο σωστό σημείο. Ειδικές συνθήκες Σημαντικό είναι μισή ώρα πριν τη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης ο εξεταζόμενος να μην έχει πιει καφέ και να μην έχει καπνίσει, να μην έχει πάρει φάρμακα που επηρεάζουν την πίεση και ο χώρος εξέτασης να είναι ήσυχος και ζεστός. ΔΙΑΓΝΩΣΗ Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως η αυξημένη αρτηριακή πίεση σπάνια προκαλεί συμπτώματα. Τα κυριότερα συμπτώματα, όταν υπάρχουν, οφείλονται στις βλάβες των οργάνων-στόχων και συνήθως εμφανίζονται μετά από πολλά χρόνια. Επομένως, η διάγνωση της υπέρτασης βασίζεται αποκλειστικά στη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης. Για τη διάγνωση της υπέρτασης συνήθως απαιτούνται επανειλημμένες μετρήσεις της πίεσης σε διαδοχικές επισκέψεις. Σε ιδιαίτερα ευαίσθητα άτομα, είναι δυνατόν να παρατηρηθεί αύξηση της πίεσης από φόβο ή stress τη στιγμή που τη μετρά ο γιατρός. Σε όλες όμως αυτές τις > 7
8 < Ενημερωτικός οδηγός για τη διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης περιπτώσεις, η πίεση μέσα σε 10 λεπτά επανέρχεται στη φυσιολογική της τιμή. Σε ορισμένες οριακές περιπτώσεις πρέπει να γίνει 24ωρη καταγραφή των μεταβολών της πίεσης με το σύστημα Holter για να οριστικοποιηθεί η διάγνωση. Κατά κανόνα, η διάγνωση της υπέρτασης και η απόφαση για έναρξη αντιυπερτασικής θεραπείας δεν πρέπει να βασίζονται σε μετρήσεις που γίνονται σε μία μοναδική επίσκεψη. Ακόμα και σε άτομα με μεγάλη αύξηση της αρτηριακής πίεσης (συστολική/διαστολική >180/110 mmhg), δίνεται συνήθως περιθώριο μερικών ημερών για επανεκτίμηση της πίεσης και αξιολόγηση της περίπτωσης πριν τεθεί η διάγνωση. Ποιες είναι οι μακρόχρονες επιπτώσεις της υπέρτασης στον ανθρώπινο οργανισμό ; Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται τα κυριότερα ζωτικά όργανα που προσβάλλονται και η βλάβη που προκαλείται, όταν η αρτηριακή πίεση παραμένει για πολλά χρόνια αρρύθμιστη. Η αρτηριοσκλήρυνση των αγγείων είναι ο λόγος που η υπέρταση βλάπτει τα πιο ευαίσθητα όργανα του οργανισμού. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΤΗΡΙΑΚΗΣ ΥΠΕΡΤΑΣΗΣ Εγκέφαλος (Ισχαιμικό ή αιμορραγικό εγκεφαλικό επεισόδιο) Καρδιά (Στηθάγχη, έμφραγμα, καρδιακή ανεπάρκεια) Οφθαλμοί (θάμπος όρασης, τύφλωση) Νεφροί (λευκωματουρία, νεφρική ανεπάρκεια) Άλλες Αρτηρίες (δυσκολία βάδισης, σεξουαλικές διαταραχές κλπ) Η πιο συχνή και επικίνδυνη επιπλοκή της υπέρτασης είναι η εμφάνιση εγκεφαλικού αγγειακού επεισοδίου. Σε μια πρώτη περίπτωση, η αυξημένη πίεση μπορεί να προκαλέσει τη ρήξη ενός επιβαρυμένου αγγείου του εγκεφάλου με τελικό αποτέλεσμα ένα αιμορραγικό εγκεφαλικό επεισόδιο. Σε μία δεύτερη περίπτωση, προκαλείται σχηματισμός πήγματος αίματος (θρόμβος) και απόφραξη μιας ήδη στενωμένης (αρτηριοσκληρυντικής) αρτηρίας, οπότε μιλάμε για ισχαιμικό εγκεφαλικό επεισόδιο. Η υπερτασική καρδιοπάθεια αποτελεί μια άλλη σοβαρή επιπλοκή της υπέρτασης και περιλαμβάνει την υπερτροφία της αριστεράς κοιλίας της καρδιάς, που μπορεί
να εξελιχθεί σε καρδιακή ανεπάρκεια και την υπερτασική αθηροσκληρωτική στεφανιαία νόσο, με πιθανό κίνδυνο τη στηθάγχη και το έμφραγμα του μυοκαρδίου. Η προσβολή των νεφρών ονομάζεται υπερτασική νεφροπάθεια και χαρακτηρίζεται από απώλεια λευκώματος από τα ούρα στα αρχικά στάδια και ελάττωση της νεφρικής λειτουργίας (νεφρική ανεπάρκεια) στα πιο προχωρημένα στάδια. Η υπερτασική οφθαλμοπάθεια (αμφιβληστροειδοπάθεια) περιλαμβάνει αλλοιώσεις από τα αγγεία του βυθού των οφθαλμών, τα οποία εμφανίζονται στενωμένα και αιμορραγικά, με κίνδυνο να εμφανισθεί θαμπάδα στην όραση και σπανιότερα μέχρι και τύφλωση. Τέλος, η πρόκληση αρτηριοσκλήρυνσης και σε άλλα αγγεία του σώματος μπορεί να οδηγήσει σε άλλα σοβαρά συμπτώματα ανάλογα με την εντόπισή της, όπως πόνος και δυσκολία στο βάδισμα, διαταραχές στύσης στους άνδρες κλπ. ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ: Πότε πρέπει να πάρουμε φάρμακα και για πόσο καιρό; Ποιος πρέπει να είναι ο στόχος της αρτηριακής πίεσης ; Είναι αποτελεσματικά τα φάρμακα; Τι κινδύνους παρουσιάζουν; Παλαιότερα, ο χρόνιος υπερτασικός ασθενής είχε κακή εξέλιξη και πάθαινε τις περισσότερες χρόνιες επιπλοκές λόγω αρτηριοσκλήρωσης. Σήμερα, τα σύγχρονα αντιυπερτασικά φάρμακα, έχουν ελαττώσει σε σημαντικό ποσοστό τα συμπτώματα και τις επιπλοκές της αρτηριακής υπέρτασης. Κάθε άτομο που διατηρεί σε συνεχή βάση συστολική πίεση πάνω από 140 mmhg και διαστολική πάνω από 90mmHg πρέπει να λάβει φαρμακευτική αγωγή με στόχο να κατεβάσει την πίεση του κάτω από αυτά τα όρια. Ωστόσο, όπως θα δούμε και παρακάτω, πρέπει να προηγηθεί για διάστημα αρκετών μηνών κατάλληλη διατροφική αντιμετώπιση. Ορισμένες ομάδες ασθενών, όπως αυτές με μεγάλο καρδιαγγειακό κίνδυνο και σακχαρώδη διαβήτη, πρέπει να έχουν πίεση-στόχο χαμηλότερη των 130/80 mmhg, ιδίως εάν είναι νεότερης ηλικίας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τόσο η συστολική όσο και η διαστολική αρτηριακή πίεση είναι ισχυροί και ανεξάρτητοι παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακή νόσο. Σε άτομα άνω των 50 ετών, η συστολική πίεση είναι πολύ ισχυρότερος δείκτης καρδιαγγειακού κινδύνου από τη διαστολική. Μετά την καταγραφή της πίεσης και την αξιολόγηση των > 9
Ενημερωτικός οδηγός για τη διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης μεταβολών της ξεκινάμε αγωγή με μονοθεραπεία (χρήση ενός φαρμάκου) και σε περίπτωση αποτυχίας συστήνεται συνδυασμός φαρμάκων. Οι παρενέργειες των φαρμάκων της υπέρτασης είναι συνήθως ήπιες και διαφέρουν από φάρμακο σε φάρμακο. Οι συχνότερες είναι ο βήχας, ο πονοκέφαλος, η ζάλη, η έξαψη, η υπόταση και οι διάρροιες. Επίσης, μερικά φάρμακα μπορεί να επηρεάσουν τους ηλεκτρολύτες του αίματος όπως το κάλιο, το νάτριο και το ασβέστιο. Σε κάθε παρενέργεια πρέπει να ενημερώνεται ο θεράπων ιατρός, ώστε να αξιολογήσει το όφελος από τη θεραπεία και ανάλογα να κρίνει ο ίδιος αν χρειάζεται ή όχι διακοπή του συγκεκριμένου φαρμάκου. Στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται τα κυριότερα φάρμακα κατά της υπέρτασης: ΑΝΤΙΥΠΕΡΤΑΣΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ θειαζιδικά διουρητικά β-αποκλειστές αναστολείς μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης (α-μεα) ανταγωνιστές ασβεστίου ανταγωνιστές υποδοχέων αγγειοτενσίνης Η αντιυπερτασική θεραπεία μειώνει τον κίνδυνο για αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο κατά περίπου 40%, για στεφανιαία νόσο κατά 25%, και για καρδιακή ανεπάρκεια κατά 50%. Η αγωγή δε λαμβάνεται μόνο μέχρι να μειωθεί η πίεση. Η άποψη ότι διακόπτουμε τα φάρμακα μόλις η πίεση βελτιωθεί είναι λανθασμένη, διότι η υπέρταση είναι μια χρόνια νόσος και η φαρμακευτική θεραπεία πρέπει να συνεχίζεται καθημερινά και εφ όρου ζωής. Συμπερασματικά, η φαρμακευτική αντιμετώπιση του υπερτασικού ασθενούς τον έχει απαλλάξει από τις σοβαρότερες επιπλοκές που παρατηρούνταν στο παρελθόν και του έχει διασφαλίσει καλύτερη ποιότητα ζωής και μακροβιότητα. 10 <
Διατροφή και αρτηριακή υπέρταση: Οι συμβουλές του διαιτολόγου Η κατάλληλη διατροφή είναι χρήσιμη σε όλα τα υπερτασικά άτομα και πρέπει να συστήνεται και στα άτομα που υποβάλλονται σε φαρμακευτική αγωγή, καθώς και στα άτομα με οριακή υπέρταση. Με τη συμμόρφωση του ασθενούς μπορεί να μειωθούν οι δόσεις των φαρμάκων ή και σε πολλές περιπτώσεις να καθυστερήσει ή να αποφευχθεί η φαρμακευτική θεραπεία. Η σωστή διατροφή έχει ευεργετική επίδραση όχι μόνο στη μείωση της πίεσης, αλλά και στην αντιμετώπιση των άλλων παραγόντων κινδύνου για αθηρωμάτωση (διαβήτης, δυσλιπιδαιμία, παχυσαρκία). Στον παρακάτω πίνακα απαριθμούνται ορισμένα διατροφικά συστατικά που επηρεάζουν σημαντικά την αρτηριακή πίεση. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΑΡΤΗΡΙΑΚΗ ΠΙΕΣΗ Αυξάνουν Μειώνουν Υπερκατανάλωση αλατιού (ΝαCl) Το κάλιο Υπερκατανάλωση χλωρίου Το μαγνήσιο Υπερθερμιδική διατροφή Το Λινολεϊκό οξύ Αυξημένη πρόσληψη ζάχαρης Οι φυτικές ίνες Υπερβολική πρόσληψη πρωτεϊνών Οι βιταμίνες και τα ιχνοστοιχεία Κύριο μέλημα των ατόμων που προσπαθούν να ελέγξουν την αρτηριακή τους πίεση είναι να μειώσουν την πρόσληψη αλατιού, να αυξήσουν τη πρόσληψη καλίου και να ελέγχουν το ενεργειακό τους ισοζύγιο διατηρώντας φυσιολογικό σωματικό βάρος. Τα άτομα τα οποία παρουσιάζουν υπερευαισθησία στο νάτριο πρέπει να μειώσουν την πρόσληψη νατρίου σε 1500 έως 2300 mg/ ημέρα. Η πρόσληψη καλίου ανά ημέρα είναι επίσης σημαντική. Το κάλιο δρα σε συνεργασία με το νάτριο για την καλή ρύθμιση των υγρών του σώματος. Έρευνες έχουν δείξει ότι όσο μεγαλύτερη είναι η πρόσληψη καλίου και μικρότερη αντίστοιχα η πρόσληψη νατρίου, τόσο περισσότερες πιθανότητες έχει το άτομο να διατηρήσει την αρτηριακή > 11
Ενημερωτικός οδηγός για τη διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης 12 < του πίεση σε φυσιολογικά επίπεδα. Παρόλα αυτά δε συστήνεται σε άτομα με υψηλή αρτηριακή πίεση να καταναλώνουν συμπληρώματα καλίου. Αντιθέτως, τροφές πλούσιες σε κάλιο πρέπει να εντάσσονται στο καθημερινό τους διαιτολόγιο. Νεότερα δεδομένα δείχνουν τη συσχέτιση ασβεστίου και νατρίου για την καλή ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. Άτομα με χαμηλή πρόσληψη ασβεστίου φαίνεται να βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο για εμφάνιση υπέρτασης. Για το λόγο αυτό, συστήνεται η καθημερινή πρόσληψη ασβεστίου να πλησιάζει το φυσιολογικό, δηλαδή 1000mg/ ημέρα για ενήλικες έως 50 ετών και 1200mg/ ημέρα για μεγαλύτερα άτομα. Η διατήρηση του σωματικού βάρους στα φυσιολογικά επίπεδα (ΔΜΣ 18,5-24,9 Kg/m2) είναι πολύ σημαντική για τη μείωση των πιθανοτήτων εμφάνισης πολλών παθήσεων, μεταξύ αυτών και της υπέρτασης. Σε άτομα υπέρβαρα ή παχύσαρκα, μια μείωση του σωματικού βάρους της τάξεως των 10 κιλών μπορεί να αποφέρει μείωση της αρτηριακής πίεσης κατά 10-20 mmhg. Το πιο συχνό διατροφικό σχήμα που συστήνεται σήμερα είναι το μοντέλο της δίαιτας Dash. Η δίαιτα DASH μοιάζει πολύ με τη μεσογειακή διατροφή και «υπόσχεται» μείωση στις τιμές της πίεσης μέσα σε λίγες εβδομάδες. Έρευνες έδειξαν ότι άτομα που ακολούθησαν το διατροφικό αυτό μοντέλο για οκτώ εβδομάδες είδαν εμφανή μείωση στην αρτηριακή τους πίεση. Σύμφωνα με τις συστάσεις της Αμερικάνικης Καρδιολογικής εταιρείας, το μοντέλο της δίαιτας Dash αποτελεί ένα διατροφικό μοντέλο που εστιάζει περισσότερο στις τροφές που πρέπει να καταναλώνουν τα άτομα και όχι τόσο σ αυτές που δεν πρέπει να καταναλώνουν. Προτεινόμενες τροφές είναι τα φρούτα και τα λαχανικά, οι σύμπλοκοι υδατάνθρακες και τα γαλακτοκομικά προϊόντα με χαμηλή περιεκτικότητα σε λίπος. Η δίαιτα Dash είναι φτωχή σε λίπος, σε κορεσμένα λιπαρά, σε χοληστερόλη, σε νάτριο και υψηλή σε κάλιο, μαγνήσιο και ασβέστιο. Τα υψηλά επίπεδα των τριών αυτών θρεπτικών συστατικών θεωρούνται υπεύθυνα για τις θετικές της συνέπειες. Όταν στο μοντέλο της δίαιτας DASH μειώθηκε η πρόσληψη νατρίου στα 1500mg/ημέρα (DASH2), βρέθηκε ότι η αρτηριακή πίεση ατόμων που βρίσκονταν στο πρώτο στάδιο υπέρτασης μειώθηκε τόσο, όσο και με την αντίστοιχη αντιυπερτασική φαρμακευτική αγωγή.
Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται επιγραμματικά η δίαιτα DASH ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΑΙΤΑΣ DASH Ομάδα τροφών Μερίδες ανά ημέρα Θρεπτικά συστατικά Δημητριακά 7-8 υδατάνθρακες και φυτικές ίνες Λαχανικά 4-5 Κάλιο, Μαγνήσιο, Φυτικές ίνες Φρούτα 4-5 Κάλιο, Μαγνήσιο, Φυτικές ίνες Γάλα/ Γαλακτοκομικά χαμηλών λιπαρών Κρέας, Πουλερικά, Ψάρια Όσπρια, Ξηροί καρποί 2-3 Ασβέστιο, Πρωτεΐνες, Κάλιο, Μαγνήσιο <2 Πρωτεΐνες, Μαγνήσιο 4-5/ εβδομάδα Μαγνήσιο, Κάλιο, Πρωτεΐνες, Φυτικές Ίνες ΕΙΔΙΚΕΣ ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ Δημητριακά (7-8 μερίδες/ημέρα) Στην ομάδα των δημητριακών περιλαμβάνονται το ψωμί, τα δημητριακά πρωινού, το ρύζι και τα ζυμαρικά. þ Εστιάστε σε δημητριακά ολικής αλέσεως τα οποία περιέχουν μεγαλύτερη ποσότητα φυτικών ινών. Για παράδειγμα προτιμάτε αναποφλοίωτο ρύζι, ζυμαρικά ολικής αλέσεως και ψωμί ολικής αλέσεως þ Αποφύγετε να αλείφετε στο ψωμί σας λιπαρές ουσίες όπως βούτυρο, μαργαρίνη ή κρεμώδη τυριά υψηλών λιπαρών Λαχανικά (4-5 μερίδες/ημέρα) Αποτελούν καλές πηγές καλίου και μαγνησίου. Επίσης, εξασφαλίζουν στον οργανισμό μεγάλη ποσότητα φυτικών ινών. þ Κάθε γεύμα πρέπει να συνοδεύεται από μια μερίδα σαλάτα φρέσκια ή μαγειρεμένη þ Αποφύγετε τα κονσερβοποιημένα λαχανικά þ Για να αυξήσετε την κατανάλωση λαχανικών προσθέστε μαγειρεμένα λαχανικά στα κυρίως γεύματά σας όπως για παράδειγμα μοσχάρι με φασολάκια, χοιρινό με πράσο κ.α. > 13
Ενημερωτικός οδηγός για τη διατροφική αντιμετώπιση της αρτηριακής υπέρτασης 14 < Φρούτα (4-5 μερίδες/ ημέρα) Πλούσια σε κάλιο, μαγνήσιο και φυτικές ίνες. þ Εντάξτε τα φρέσκα φρούτα στο διαιτολόγιο σας ως ενδιάμεσα γεύματα þ Αντί άλλου γλυκού επιλέξτε χειροποίητα επιδόρπια με φρέσκα φρούτα και γιαούρτι χαμηλών λιπαρών þ Καταναλώνετε τα φρούτα αναποφλοίωτα, όπου αυτό είναι δυνατό. Με αυτό τον τρόπο αυξάνετε την πρόσληψη φυτικών ινών Γαλακτοκομικά (2-3 μερίδες ανά ημέρα) Καλές πηγές ασβεστίου και πρωτεϊνών υψηλής βιολογικής αξίας þ Επιλέγετε γαλακτοκομικά προϊόντα χαμηλών λιπαρών þ Άτομα με δυσανεξία στη λακτόζη : Επιλέγετε προϊόντα ελεύθερα λακτόζης, γιαούρτι ή ξινόγαλα. Αποφεύγετε τη μεγάλη κατανάλωση τυριών, ακόμα και χαμηλών λιπαρών, καθώς περιέχουν μεγάλες ποσότητες νατρίου Άπαχο κρέας, Πουλερικά, Ψάρια ( <6 μερίδες ημέρα) Καλή πηγή πρωτεϊνών, βιταμινών του συμπλέγματος B, σιδήρου και ψευδαργύρου. þ Επιλέγετε ως τρόπο μαγειρέματος το βράσιμο ή το ψήσιμο και αποφύγετε το τηγάνισμα þ Επιλέγετε λιπαρά ψάρια πλούσια σε ω-3 λιπαρά οξέα, όπως σκουμπρί, σαρδέλα, τσιπούρα, φρέσκο τόνο, λαβράκι κ.α. Ξηροί καρποί και Όσπρια (4-5 μερίδες/ εβδομάδα) Καλές πηγές μαγνησίου, καλίου, φυτικών ινών και πρωτεϊνών. þ Καταναλώνετε ξηρούς καρπούς με μέτρο, καθώς είναι πλούσιοι σε θερμίδες. Μπορείτε να προσθέσετε ξηρούς καρπούς στις σαλάτες ή στα κυρίως γεύματά σας Λίπη και έλαια Βοηθούν το σώμα μας να απορροφήσει απαραίτητες βιταμίνες και προάγουν το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού. þ Χρησιμοποιείτε ως κύριο λίπος στη μαγειρική και στις σαλάτες το ελαιόλαδο þ Αποφύγετε την υψηλή κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών, δηλαδή λιπαρών ουσιών που προέρχονται από ζωικές πηγές (λίπος κρέατος, βούτυρο, πλήρες γάλα, κρέμα γάλακτος κ.α.) þ Αποφεύγετε τα trans λιπαρά : τηγανιτά, μαργαρίνες, κράκερ, μπισκότα
Γλυκά (<5 μερίδες/ εβδομάδα) þ Επιλέγετε γλυκά χαμηλά σε λιπαρά όπως κομπόστες φρούτων, μαρμελάδα, μέλι ή ζελέ þ Χρησιμοποιείτε φυσικές γλυκαντικές ύλες όπως στέβια Αλκοόλ και καφεΐνη Η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ αυξάνει την αρτηριακή πίεση. Το μοντέλο της δίαιτας Dash συστήνει τον περιορισμό της κατανάλωσης αλκοόλ σε δύο μερίδες/ ημέρα για άντρες και σε μια μερίδα/ημέρα για γυναίκες. Συγκεκριμένες συστάσεις για την κατανάλωση καφέ δεν υπάρχουν. Η κατανάλωση καφεΐνης αυξάνει την αρτηριακή πίεση, τουλάχιστον προσωρινά. Έτσι, στα άτομα με διαγνωσμένη υπέρταση καλό είναι να συστήνεται περιορισμένη κατανάλωση καφεΐνης. Μείωση Νατρίου þ Μειώστε την προσθήκη αλατιού στο φαγητό σας και προσθέστε μπαχαρικά και βότανα για γεύση þ Ξεπλένετε τα συσκευασμένα τρόφιμα (τυριά ή κονσερβοποιημένα λαχανικά) για να φύγει μέρος του νατρίου που περιέχουν þ Διαβάζετε τις ετικέτες συσκευασμένων τροφών για να βλέπετε την περιεκτικότητα τους σε νάτριο. Νάτριο περιέχεται στα περισσότερα συσκευασμένα τρόφιμα þ Ένα κουταλάκι επιτραπέζιου αλατιού περιέχει περίπου 2300mg νατρίου Σωματική δραστηριότητα Η ενθάρρυνση για καθημερινή ή συχνή αερόβια δραστηριότητα (περπάτημα, ποδήλατο, τρέξιμο) για τουλάχιστον 30 / ημέρα, σε συνδυασμό με διατροφή στηριγμένη στις αρχές της δίαιτας DASH, έχει βρεθεί ότι μπορεί να συμβάλλει σε επιπλέον μείωση της αρτηριακής πίεσης έως και κατά 4mmHg. > 15
Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο