ΑΝΓΡΔΑΣ ΚΑΛΒΟΣ (1792-1869)

ΑΝΓΡΔΑΣ ΚΑΛΒΟΣ (1792-1869) Ο Κάιβνο είλαη έλα κεγάιν θεθάιαην ζηνλ πνηεηηθφ ρψξν, ηζνδχλακν ηνπ νισκνχ. πλεζίδνπκε λα ιέκε πσο ν έλαο χκλεζε ηελ Διεπζεξία θαη ν άιινο ηελ Αξεηή, σζηφζν θαη νη δχν χκλεζαλ θαη ηα δχν. Ο νισκφο είλαη επηζήκσο ν εζληθφο καο πνηεηήο, αιιά θαη ην έξγν ηνπ Κάιβνπ είλαη εζληθφ, κε ηελ έλλνηα, πσο ε παξαγσγή ηνπ έρεη ζρέζε κε ηελ Διιάδα θαη ηνλ Αγψλα ησλ Διιήλσλ ελαληίνλ ησλ Σνχξθσλ. Βέβαηα ν Κάιβνο δελ έδεζε ην κεγάιν Αγψλα απφ θνληά. ηαλ ε Διιάδα μεζεθψζεθε, εθείλνο ήηαλ ζην εμσηεξηθφ. Γξάθεη, φκσο, ζαλ λα ήηαλ απηήθννο θαη απηφπηεο κάξηπο. ρνιηάδνληαο, ν Διχηεο γξάθεη: «έλα ηέηνην γεγνλφο γηα ηνλ πνηεηή ηεο επνρήο εθείλεο ήηαλ ηφζν θαζαξά δπλακηθφ αιιά θαη πλεπκαηηθφ καδί, πνπ ην λ' αθηεξψζεη ζ' απηφ ηελ ηέρλε ηνπ ηζνδπλακνχζε κε ην λα πάξεη ην ηνπθέθη ηνπ θαη λα βγεη ηξαγνπδψληαο ζηα πην ςειά θνξθνβνχληα». 1 Ο Κάιβνο εθπξνζσπείηαη ζηα ζρνιηθά καο βηβιία κε ην απφζπαζκα απφ ηελ σδή «Δηο άκνλ», ζηελ Β' Γπκλαζίνπ θαη ην απφζπαζκα απφ ηελ σδή «Δηο Πάξγαλ» ζηελ Γ' Γπκλαζίνπ. ην Λχθεην, ζην Α' ηεχρνο, έρνπκε νιφθιεξεο ηηο σδέο «Ο θηιφπαηξηο», «Δηο Αγαξελνχο» θαη «Σα εθαίζηεηα». ηα εηζαγσγηθά ζεκεηψκαηα ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ πξέπεη λα δψζνπκε ζεκαζία γηαηί εθεί ζα βξνχκε ηελ αηηία, ηελ αθνξκή, ηηο ζπλζήθεο κέζα ζηηο νπνίεο γελλήζεθε ην έξγν. Με άιια ιφγηα ζα αλαθαιχςνπκε ηε ζεκαζία ηεο ιεηηνπξγίαο καηαζηαζιακόηηηα, αιιηψο πνηνο κηιάεη ζε πνηνλ κέζα ζε πνηεο θαηαζηάζεηο, ζπλζήθεο, πεξηζηάζεηο. Εις Σάμον Η σδή αλαπηχζζεηαη ζε εηθνζηηέζζεξηο ζηξνθέο, ηεο νπνίαο εκείο έρνπκε λα δηδάμνπκε ηηο ηξεηο παζίγλσζηεο πξψηεο, κεινπνηεκέλεο απφ ηνλ Μίθπ Θενδσξάθε θαη ηξαγνπδηζκέλεο απφ ηε Μαξία Φαξαληνχξε. ηηο ζηξνθέο απηέο βξίζθεηαη ζπκππθλσκέλε φιε ε νπζία ηεο σδήο. ην ππφινηπν κέξνο ηεο σδήο, έρνπκε ηνλ χκλν ζηελ ειιεληθή θχζε θαη πνιηηηζκφ (δέληξα, θαξπνχο, ήιην, λεζηά, πνηεηέο θαη ζενχο), δειαδή, έλαλ παξάδεηζν, κεηά έρνπκε ηελ εξψηεζε-απνξία πνπ δείρλεη ηελ θφιαζε κέζσ ηεο εξήκσζεο: «Ση εγίλεθαλ ε εκέξαη... ηε... Δρφξεπνλ ε ηέρλαη ηεθαλσκέλαη». Αθνινπζεί ε ερζξηθή απεηιή: επέιαζε ησλ Αγαξελψλ, καραίξηα, θνβηζκέλα δψα. ηε ζπλέρεηα 1 Οδπζζέαο Διχηεο, Αλοητηά Χαρηηά, «Η αιεζηλή θπζηνγλσκία ηνπ Αλδξέα Κάιβνπ», ζει. 57, δεχηεξε έθδνζε, Ίθαξνο 1982

αλαγγέιιεηαη ε άθημε ησλ ακίσλ, νπφηε νη Αγαξελνί ζθνξπίδνληαη θαη ην πνίεκα ηειεηψλεη κε ηελ επρή: ν πνηεηήο λα θηιήζεη ην ειεχζεξν ρψκα ηεο άκνπ θαη ηελ πξνηξνπή λα ηελ έρνπκε σο «θαχρεκα ηεο αξραίαο δφμεο». Η ωδή ην απφζπαζκά καο. ηελ πξψηε ζηξνθή. Πξνηάζζεηαη ην ππνθείκελν «φζνη» θαη ακέζσο κεηά ε εηθφλα ηνπ πξνζσπνπνηεκέλνπ θφβνπ, ηνπ νπνίνπ σζηφζν δελ θαίλεηαη ην πξφζσπν αιιά κφλν ην «βαξχ» θαη «ράιθενλ ρέξη», πξάγκα πνπ ηνλ θαζηζηά ηξνκαθηηθφηεξν. Αθνινπζεί ε θαηάξα: «δπγφλ δνπιείαο αο έρσζη», ζαλ λα ιέεη φηη νη δεηινί είλαη άμηνη ηεο κνίξαο ηνπο θαη, ηειεηψλεη κε ην απφθζεγκα: «ζέιεη αξεηήλ θαη ηφικελ ε ειεπζεξία». Οπφηε ζην πξνζθήλην βξίζθεηαη ηψξα ε «ειεπζεξία» θαη ε δξάζε ηεο. Ο πνηεηήο, φπσο φινη νη κεγάινη δάζθαινη, ρξεζηκνπνηεί ην κχζν, γηαηί ν κχζνο δηδάζθεη, παξαδεηγκαηίδεη, θξχβεη κηα αιήζεηα πνπ βξίζθεηαη πίζσ απφ ηελ επηθάλεηα, πίζσ απφ ηε θαλεξή πξαγκαηηθφηεηα. Γη' απηφ θαη θάλεη έκθαζε κε ηελ παξέλζεζε: «θαη ν κχζνο θξχπηεη λνπλ αιεζείαο». ην θέληξν ηνπ κχζνπ ηνπ είλαη ν Ίθαξνο, ν νπνίνο δελ άληεμε ηε ζθιαβηά, δε θνβήζεθε ην ζάλαην, πήξε θηεξά, πέηαμε θαη πέζαλε. Σν «φκσο» ζηελ αξρή ηεο ηξίηεο ζηξνθήο θέξλεη ηελ αληίζεζε ζε πξψην πιάλν γηα λα δηθαηψζεη ηελ πξάμε. Γηαηί, αλ θαλείο πεη, λαη, αιιά πέζαλε, ν πνηεηήο, απηφ ην ζάλαην ηνλ ζεσξεί λίθε. Ο ήξσαο αλπςψλεηαη, ειεπζεξψλεηαη απφ ηα δεζκά ηνπ θαη θηεξσκέλνο πέθηεη ζηε ζάιαζζα, ελεύθερος θαη απηφ είλαη πνπ έρεη ζεκαζία. Οη ηξεηο ηειεπηαίνη ζηίρνη, ηεο ηξίηεο ζηξνθήο, απνηεινχλ θαη ην δίδαγκα θαη ηελ αιήζεηα ηνπ πνηήκαηνο. Με κηα ππφζεζε: «αλ γελήο ζθάγηνλ άηηκνλ ελφο ηπξάλλνπ» θαη κηα απφδνζε «λφκηδε θξηθηφλ ηνλ ηάθνλ», θέξλεη ζην πξνζθήλην ηε δηαξθή θαη πιήξε ππνηίκεζε ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο (πνπ θαηαληά «ζθάγηνλ», «άηηκνλ», δειαδή, ηηπνηέλην), απφ έλαλ αλάμην «ηχξαλλν», κε ζπλέπεηα ηνλ «θξηθηφλ», «ηάθνλ». Με ηελ ππφζεζε «αλ γελήο», ην γεγνλφο ζπκβαίλεη άπαμ, κε ηελ απφδνζε «λφκηδε», φκσο, ε θξίθε ηνπ ηάθνπ είλαη δηαξθήο ζην κέιινλ. Μηα θνξά ζα γίλεηο ζθάγην, γηα πάληα ζα είζαη ζηνλ ηάθν. Οπφηε ε ιέμε «ηάθνο» πέθηεη πνιχ βαξηά. Καη αλ ζπκεζνχκε φηη ηνλ επηπρηζκέλν ζάλαην («Φηιφπαηξηο») ν Κάιβνο ηνλ αληηιακβάλεηαη ζαλ γιπθφ χπλν, κε ηε ζθαγή θαη ηνλ «θξηθηφλ», «ηάθνλ», καο ηνλ δίλεη ζαλ βξαρλά. Με ηελ ηξνκεξή εηθφλα ηνπ θφβνπ, ην ξεαιηζηηθφ θαη ηξνκαθηηθφ ρέξη, ην άζιην ζθάγην, ηνλ απερζή ηχξαλλν, ηνλ θξηθηφλ ηάθν, ν Κάιβνο

δεκηνχξγεζε ηηο πξνυπνζέζεηο γηα λα δνχκε ηελ επηπρηζκέλε επηινγή ηνπ θσηεηλνχ Ίθαξνπ. Ο νπξαλφο ιάκπεη απφ ηνλ ήιην, ε ζάιαζζα αζηξάθηεη απφ ηηο αθηίλεο ηνπ, ν Ίθαξνο πεηάεη ςειά, θαη ειεχζεξνο βνπηάεη ζηα λεξά. Απνθαζίδεη κφλνο ηνπ γηα ην ζάλαην ηνπ, ελψ ν δεηιφο θαη ν θνβηζκέλνο γίλεηαη ζθάγην θαη θαηαπιαθψλεηαη ζην ζθνηεηλφ ηάθν. Δπνκέλσο ε επηινγή πνπ έρεη έλαο Έιιελαο δελ είλαη δσή ή ζάλαηνο, αιιά ειεπζεξία ή ζάλαηνο. Καη «ειεπζεξία» ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ζεκαίλεη επηινγή ηνπ ηξφπνπ ηνπ ζαλάηνπ. Γηαηί, νχησο ή άιισο, ν άλζξσπνο ζα πεζάλεη. εκαζία έρεη ην πψο ζα πεζάλεη. Πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ε έλλνηα «αξεηή» ζηνλ Κάιβν δελ είλαη κνλνζήκαληε, δηαηξέρεη ηελ ηζηνξία θαη θνξηίδεηαη κε ηελ αξραία ειιεληθή ζεκαζία ηεο αλδξείαο, ηε ρξηζηηαληθή θαη ηελ θνηλσληθή ε νπνία θηλεί ηνλ άλζξσπν ζην θαιφ, πνπ ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε είλαη ε ειεπζεξία ηνπ Γέλνπο. Γη' απηφ ηεο είλαη απαξαίηεηε ε ηφικε, πνπ ηζνδπλακεί κε ηελ ηξέια («Ο θφζκνο καο έιεγαλ ηξεινχο», ιέεη ν Κνινθνηξψλεο). Η ηφικε ηνπ Κάιβνπ είλαη απηή κε ηελ νπνία θαλείο αληηζηξαηεχεηαη ηελ θαζηεξσκέλε ηάμε ησλ πξαγκάησλ θαη ηελ αθξηβνπιεξψλεη, ιέεη ν Διχηεο". 2 Ο Κάιβνο έπαημε πνιχ σξαία κε ηηο αληηζέζεηο. Έδσζε θίλεζε θαη δξάζε ζηηο εηθφλεο ηνπ. Έθεξε κπξνζηά ζηα κάηηα καο ηελ επηπρία ηεο ειεπζεξίαο θαη ηε θξίθε ηεο ππνηαγήο. Υξεζηκνπνίεζε απνθζεγκαηηθφ ιφγν. Σν αξραίν ειιεληθφ ξεηφ «ηα θαιά θψπνηο θηψληαη» κεηαθξάζηεθε ζην «ζέιεη αξεηήλ θαη ηφικελ ε ειεπζεξία». Ο ζάλαηνο ηνπ Ίθαξνπ κέζα ζηνλ ήιην, αλαθαιεί ζηε κλήκε πνιιά κπζνινγηθά επεηζφδηα, φπνπ ν ήξσαο εμηδαληθεχεηαη θαη ζενπνηείηαη. Γίλεηαη θσηεηλφ παξάδεηγκα, αζηέξη ζηνλ νπξαλφ θαη κέξνο ηεο ζάιαζζαο. Να ζπκίζνπκε εδψ έλαλ άιιν κεγάιν επηαλήζην πνηεηή, ηνλ Άγγειν ηθειηαλφ, ν νπνίνο ρξεζηκνπνίεζε ην κχζν ηνπ Ίθαξνπ ζηελ ηξαγσδία ηνπ Ο Δαίδαιος ζηελ Κρήηε, φπνπ, φκσο, ν Γαίδαινο είλαη ην πξσηαγσληζηηθφ πξφζσπν, δαηκνληθή, θαιιηηερληθή πξνζσπηθφηεηα, ν επηλνεηήο ηνπ ιαβπξίλζνπ, πνπ θαηαθέξλεη κε ηα πνιχπινθα θαη ζχλζεηα ηαιέληα ηνπ λα ιχζεη ηα δεζκά, πνπ ηνπ έρεη επηβάιεη ν Μίλσαο. Να θηηάμεη ηα θηεξά γηα λα ειεπζεξψζεη ηνλ Ίθαξν. Να ιχζεη ηα πφδηα ησλ αγαικάησλ θαη ηηο θαξδηέο ησλ αλζξψπσλ, λα αθππλίζεη ην ιαφ, λα γίλεη ειεπζεξσηήο θαη αλαηξνπέαο, λα απνθαηαζηήζεη ηελ 2 Οδπζζέαο Διχηεο, Αλοητηά Χαρηηά, «Η αιεζηλή θπζηνγλσκία ηνπ Αλδξέα Κάιβνπ», ζει. 60, δεχηεξε έθδνζε, Ίθαξνο 1982

Διεπζεξία θαη ηε Γηθαηνζχλε. ηαλ ζα ράζεη ην γην, ζηε ζπλείδεζε ηνπ ζεαηή, ζα ηαπηηζηεί κε ηνλ ρξηζηηαληθφ ζεφ. Σνλ ίδην ήξσα ζα ζπλαληήζνπκε εθ λένπ ζην νκψλπκν πνίεκα, ηνπ Δ', ηψξα, ηφκνπ ησλ Λσρηθώλ, σο ζχκβνιν ηεο «ππεξήθαλεο θέςεο» θαη «απφθνζκν Δσζθφξν», Μηα πξνζσπηθφηεηα πνπ ζπγθεληξψλεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ήξσα, ηνπ δεκηνπξγνχ, ηνπ πξνθήηε, ηνπ ειεπζεξσηή, ηνπ ζετθνχ θαη ηνπ δαηκφληνπ. Γη απηφ θαη είλαη ν Γαίδαινο ζηνλ νπνίν εζηηάδεη ν ηθειηαλφο θαη φρη ν Ίθαξνο, φπσο έρεη επηβάιεη ν κχζνο. Καη αθφκα είλαη θαη ιίγν Πξνκεζέαο δεζκψηεο, αιιά θαη ππξθφξνο θαη ιπφκελνο (αξραία γξακκαηεία), θαη Ιεζνχο (ρξηζηηαληθή ζξεζθεία). Τα ηυαίστεια Η σδή αλαπηχζζεηαη κε ζηνηρεία ηξαγσδίαο. Γηαθξίλνπκε ηελ χβξη ησλ ερζξψλ, ηελ αλάκημε ησλ ζεψλ, ηε κνίξα ησλ ζλεηψλ, ηελ θάζαξζε. Δπνκέλσο ε αλέιημε είλαη ζεαηξηθή θαη, γηαηί φρη, θηλεκαηνγξαθηθή, αθνχ ε εηθνλνπνηΐα θαη ησλ ζθελψλ ε αθνινπζία ζπκίδνπλ θηλεκαηνγξαθηθή ηερληθή. Ο πνηεηήο, ζαλ ζχγρξνλνο θηλεκαηνγξαθηζηήο, πεξηεγείηαη ην ρψξν κε ηελ θάκεξα ζην ρέξη, θαηεπζχλεη ην βιέκκα ηνπ ζεαηήαλαγλψζηε ζε ζηεξηά, νπξαλφ θαη ζάιαζζα, άιινηε καο δίλεη παλνξακηθά πιάλα, θη άιινηε θάλεη δνπκ ζηε ιεπηνκέξεηα. Κη έηζη, παξά ηα ρξφληα, πνπ ηνλ ρσξίδνπλ απφ καο, θαηαθέξλεη λα είλαη κνληέξλνο. Η σδή απνηειείηαη απφ 39 ζηξνθέο (α' - ιζ'). Απφ ηελ α' θαη έσο ηελ δ' ν πνηεηήο, πεξηεγείηαη ηα λεζηά, θνηηάδεη ηε ζηεξηά θαη ηνλ νπξαλφ, θαη καο δίλεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο ηα είδε ηεο βιάζηεζεο, ηα δσληαλά, ηνλ άλεκν, ηηο κπξσδηέο, ηα ζχλλεθα, ηα πνπιηά. Μέζα, φκσο ζηηο σξαίεο εηθφλεο θαη ηα εηξεληθά ζπλαηζζήκαηα δηαπιέθεη θαη ην ζπλαίζζεκα ηεο αλεζπρίαο, κε ιεθηηθέο κνλάδεο, πνπ καο πξνεηνηκάδνπλ γηα ην θαθφ φπσο: «ε ραξά θη ε εηξήλε πάληα εκαηοίκοσν» άξα ηψξα δελ θαηνηθνχλ. «Ση εγίνηκαν» ηα «ζαπκάζηα θνξάζηα»; ζηα «πινχζηα πεξηβφιηα» «μαηαίως» αλζίδνπλ «βαζηιηθφο θαη θξίλνη», αθνχ «ούη' ένα τέρι δελ επξίζθεηαη λα ηα πνηίδε». Γάζε θαη ιαγθάδηα είλαη έξεκα, μόνο ην «βαύβιζμα» ησλ ζθχισλ αθνχγεηαη. Σα ακπέιηα είλαη θη απηά έξεκα, κφλν ηα άλογα ηρέτοσν αταλίνωηα, απξνζηάηεπηα θαη εγθαηαιειεηκκέλα. ηελ παξαιία θαηεβαίλνπλ αθόβως οι γλάροι και ηα γεράκια (εδψ ζνβαξεχνπλ ηα πξάγκαηα), ζηελ άκκν ππάξρνπλ παηήμαηα δσληαλψλ, αιιά νη δσληαλνί είλαη άθαληνη. Η απνξία ηνπ αλαγλψζηε- ζεαηή ιχλεηαη ακέζσο. Σν βιέκκα ζηξέθεηαη ζηε ζάιαζζα, φπνπ βιέπεη: ζψκαηα ρσξίο θεθάιηα θαη

θεθάιηα ρσξίο ζψκαηα λα επηπιένπλ ζην θχκα. Σν κπαιφ θαη ε θαξδηά δελ ην αληέρνπλ. Ο πνηεηήο ζηξέθεηαη πξνο ηηο νπξάληεο δπλάκεηο, επηθαιείηαη ηνλ ήιην θαη ηνλ Γεκηνπξγφ ηνπ θφζκνπ. Γηα ηνλ πξψην - ηνλ ήιην- ην εξψηεκα είλαη πψο αληέρεη λα βιέπεη ηέηνηεο θξηθαιεφηεηεο. Γηα ηνλ δεχηεξν, ην Θεφ, κπαίλεη ην ζέκα ηεο ζείαο βνχιεζεο, ην «ζέιεκα Θενχ», πξάγκα πνπ καο εηζάγεη ζηε ρξηζηηαληθή πίζηε: «αλ ζσ ηοσ γέλοσς κας / όιοσ δεηείς ηολ ζάλαηολ/ αλ ζσ ηο ζέιεης», ιέεη ν πνηεηήο θαη δείρλεη πξφζπκνο λα ζθχςεη ην θεθάιη θαη λα αλαιάβεη ηελ επζχλε γηα φινπο ηνπο Έιιελεο. κσο ε ζξεζθεπηηθή αληίιεςε πεξί Θενχ πνιπειένπ θαη βνεζνχ, ξηδσκέλε ζηε ιατθή πίζηε, αξλείηαη λα δερηεί έλα Θεφ - ηηκσξφ. Γη' απηφ κε ηε θξάζε «βνεζφλ ζε θξάδσ», κηα παξαιιαγή ηνπ «Κχξηε, πξνο ε εθέθξαμα» θαλεξψλεη ην κέγεζνο ηεο απειπηζίαο ηνπ, αιιά θαη δχλακε ηεο ςπρήο ηνπ. Δλησκεηαμχ, ν ερζξηθφο ζηφινο έξρεηαη «πεηψκελνο». Ο «ήιηνο ρξπζψλεη ηα παληά» ηνπο, ην πέιαγνο αζηξάθηεη θαη ηξέκεη απφ ηα ζπαζηά ηνπο. Κη εδψ ν Κάιβνο καο δίλεη δχν δηαθνξεηηθήο ηάμεσο θαηλφκελα ζε έλα. Σν πέιαγνο, πνπ έηζη θη αιιηψο ηξέκεη, θπζηθφ γεγνλφο, ηξέκεη θαη απφ θφβν, ζπλαηζζεκαηηθφ γεγνλφο. πγρξφλσο αθνχγνληαη νη αιαιαγκνί ησλ ερζξψλ, πνπ δεηνχλ θη άιιν αίκα ρξηζηηαληθφ γηα λα πιχλνπλ ηα καραίξηα ηνπο, θη άιια ζπιάρλα ρξηζηηαλψλ, γηα λα ρψζνπλ ηα ρέξηα ηνπο θαη ζσξνχο λεθξψλ γηα λα θάηζνπλ θαη λα μεθνπξαζηνχλ. «Έξγνλ εξψσλ» ραξαθηεξίδνπλ ηε βαξβαξφηεηά ηνπο, νη ερζξνί, χβξη ν πνηεηήο. Να ηνλίζνπκε φηη νη ερζξνί δελ έρνπλ φλνκα-εζληθφηεηα. Δίλαη ηα «αλαζξέκκαηα ηεο πνηαπήο Αζίαο» θαη, άιινηε, απηνί πνπ ςάιινπλ ηα «αγαξελά ηξαγνχδηα». ηξνθέο θ'- θζ'. Με ζαξθαζηηθή θαη θαπζηηθή γιψζζα ν πνηεηήο αλαηξεί έλα έλα ηα απάλζξσπα αηηήκαηά ηνπο. Αλαθέξεη ηα λεζηά πνπ έρνπλ ππνζηεί ηηο θξηθαιεφηεηέο ηνπο, επηθαιείηαη ηελ πξνγνληθή δφμα, πξνθαιεί ηελ εζληθή θηινηηκία ησλ Διιήλσλ απνθαιψληαο ηνπο «ζείεο ςπρέο» θαη ηνπο παξνηξχλεη λα νξκήζνπλ ζηα ερζξηθά πινία. Βεβαίσο ηνπο ρξεηάδεηαη έλαο αξρεγφο, έλαο Έιιελ, έλαο άληξαο γελλαίνο πνπ λα επηζπκεί ηε δφμα, λα αγαπά ηελ παηξίδα, λα έρεη λνπλ θαη θαξδηά. Καη λα ηνο, πάλσ ζηελ ψξα, ζηξνθέο ι'-ιο', κε ηα δπν ππξπνιηθά ηνπ: Οη ερζξνί ζηακαηνχλ ηα «βιάζθεκα κέηξα» ηνπο, ηα αιαδνληθά άζκαηά ηνπο, αθνχγεηαη Μόνο (κε έκθαζε ην επίξξεκα) ην θχζεκα ηνπ αλέκνπ «οπού περλώληας / εης ηα θαηάρηηα αλάκεζα/ θαη εης ηα ζτοηληά ζτηζκέλος/ βηαίως ζθσρίδεη». Αθνχγεηαη ε ζάιαζζα πνπ «κπξκπξίδεη», αθνχγνληαη νη θξαπγέο θφβνπ ησλ ερζξψλ πνπ έρνπλ ηξαπεί ζε θπγή, ηα θαξάβηα πνπ ζπγθξνχνληαη ην έλα κε ην άιιν: «Σηελόλ, ζηελόλ ηο πέιαγος

ο ηρόκος θάκλεη», πλίγνληαη νη λαχηεο, εμαθαλίδεηαη ν ζηφινο θαη κέλνπλ κφλν θαπλνί θαη θιφγεο «νπξαλνκήθεηο». Σν πιάλν είλαη ζεακαηηθφ. Θπκίδεη ηε Ναπκαρία ηεο αιακίλνο κε φια ηα ζπκπαξαδεινχκελα. Απφ ηηο ηξεηο ηειεπηαίεο ζηξνθέο, ε ιδ' - πξνεηνηκάδεη ηελ εθθψλεζε ηνπ νλφκαηνο ηνπ ήξσα πνπ πέηπρε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ερζξηθνχ ζηφινπ. Μέζα απφ ηνπο θαπλνχο πξνβάιινπλ «ζσζκέλαη νη δχν θαηάκαπξνη πξψξαη». Η ιε' ζηξνθή είλαη αθηεξσκέλε ζηελ απνζέσζε ησλ ππξπνιηθψλ: «Πεηάοσλ, αποκαθρύλοληαη- /ζηο δηάζηεκα ηοσ αέρος τωζκέλαη γίλοληαη άθαληοη», νπφηε αγηνπνηνχληαη, ελψ «δηαβαίλοσζαη επαηάληδολ,/ θη ήθοσελ ο θόζκος». Η ιέμε «θφζκνο» κε ηελ θπξηνιεθηηθή, ζπκπαληηθή έλλνηά ηεο. Καη ηη ήθνπελ ν θφζκνο; ηε ζηξνθή ιζ': «Καλάρε! Καη ηα ζπήιαηα / ηες γες εβόοσλ: Καλάρε. - / Καη ηωλ αηώλωλ ηα όργαλα / ίζως ζέιεη αληετήζοσλ / πάληα Καλάρε!». Σν φλνκα ηνπ ππξπνιεηή αθνχγεηαη ηξεηο θνξέο, ζηελ αξρή, ζηελ κέζε θαη ζην ηέινο ηεο ζηξνθήο. Σν ζχκπαλ νιφθιεξν, ε ζάιαζζα, ηα ζπήιαηα ηεο γεο, ν νπξαλφο, νη αηψλεο αλαιακβάλνπλ λα δηαζψζνπλ ηελ ηζηνξηθή κλήκε θαη λα δηαδψζνπλ ην φλνκα ηνπ κεγάινπ ππξπνιεηή. Με ηελ σδή «Ηθαίζηεηα» ν Κάιβνο αλέιαβε λα κηιήζεη γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο εζηθήο ηάμεο ζην Αηγαίν θαη γηα ηελ ηηκσξία ησλ ερζξψλ. Σνπ ρξεηάζηεθε επνκέλσο ε χβξηο θαη ε θάζαξζε. Σνπ ρξεηάζηεθε θαη ε βνήζεηα ηνπ Θενχ, θαη ν γελλαίνο άληξαο, ν ιατθφο ήξσαο πνπ ζα αιιάμεη ηελ ηζηνξηθή κνίξα. Σα «εθαίζηεηα», έιθνπλ ηελ θαηαγσγή ηνπο απφ ηνλ Ήθαηζην, ην ζεφ ηεο θσηηάο. Δίλαη νη κεγάιεο θπζηθέο δπλάκεηο πνπ κπνξεί γηα ρξφληα λα θνηκνχληαη, αιιά αλ μαθληθά μππλήζνπλ κπνξνχλ λα αλαηξέςνπλ ηε θπζηθή ξνή ησλ πξαγκάησλ. Παξνκνίσο θαη ηα κηθξά θαη αζήκαληα ζηελ φςε ππξπνιηθά πνπ, ζαλ ηα εθαίζηεηα, γίλνληαη κεγάια γηα λα ηηκσξήζνπλ ηνπο αιαδφλεο. Δκθραζηικά μέζα ηα εθθξαζηηθά κέζα ηνπ Κάιβνπ κπνξνχκε λα επηζεκάλνπκε ηελ Δηθνλνθιαζηηθή ηνπ δχλακε. Σε δχλακε ησλ εηθφλσλ πνπ βιέπνπκε, αιιά ηε δχλακε ησλ ήρσλ πνπ αθνχκε. Η πεγή απηψλ ησλ ήρσλ είλαη πνηθίιε. Δίλαη ε ίδηα ε θχζε: ν βίαηνο άλεκνο πνπ ζρίδεηαη θαη ζθπξίδεη, ε ζάιαζζα πνπ θηππψληαο ηνπο βξάρνπο κπξκπξίδεη. Δίλαη ηα πξάγκαηα: νη ζπγθξνχζεηο ησλ πινίσλ, ν θξφηνο θπκβάισλ. Σα δψα: ην βαχβηζκα ησλ

ζθχισλ, ην θξάμηκν ησλ πνπιηψλ. Οη άλζξσπνη: νη αιαιαγκνί ησλ ερζξψλ, κε ηα βιάζθεκα ςάικαηα, ή άζκαηα (φηαλ έξρνληαη) θαη νη θξαπγέο απφ ην θφβν ηνπο (φηαλ ηξέπνληαη ζε θπγή), ε θξαπγή ηνπ πνηεηή πξνο ηηο νπξάληεο δπλάκεηο, θαη απνθνξχθσκα φισλ, ν κεηαθπζηθφο, θαηά θάπνηνλ ηξφπν, παηάλαο κε ην φλνκα ηνπ Καλάξε λα αληηιαιεί ζην θνζκηθφ ζχκπαλ. Να κελ μεράζνπκε ηελ δηαπινθή ηεο πεξηγξαθήο κε ηελ αθήγεζε, ηελ αλζξσπνπνίεζε ηεο θχζεο, ηελ εκςχρσζε ησλ αςχρσλ, ην δεκηνπξγηθφ επίζεην, ηε δξαζηηθή κεηαθνξά. Σηο παξερήζεηο, ζπλερήζεηο, επαλαιήςεηο πνπ δεκηνπξγνχλ ζπλαηζζεκαηηθή έληαζε, ραξαθηεξηζηηθή ηνπ θάιβεηνπ χθνπο, κε «ζθνπφ λ' αλεβάζεη ηνλ ηφλν θαη λα δψζεη ζηεξεφηππα ηελ πνηεηηθή έθθξαζε», ιέεη ν Διχηεο. Π.ρ.: Ιδού / ειάηε, ειάηε-ειάηε / αλ ζσ ηο ζέιες / βιέπω, βιέπω, θοίηαδε / Φρηθηόλ, ζιηβερόλ / ζθιερά, δεηιά / ζηελόλ, ζηελόλ/ θαηάκασροη, ηροκεραί,/ παύεη, παύοσλ/ Μόλολ αθούω, Μόλολ αθούω/ Αθφκα, αίζζεζε δεκηνπξγνχλ ν άλεκνο θαβαιάξεο, ηα ραξάγκαηα ζηελ άκκν θαη ηα φξληα πνπ ππνδειψλνπλ ηελ εξήκσζε, ελψ ν «ζρηζκέλνο άλεκνο» θαη ην «ηξέκνλ πέιαγνο» αλαγγέιινπλ ηε βηαηφηεηα ηεο επεξρφκελεο ζχγθξνπζεο. Σα «βιάζθεκα κέηξα», ηα ρξπζσκέλα παληά, ηα αηκνζηαγή καραίξηα, θνξπθψλνπλ ην θφβν, αιιά ελεξγνπνηνχλ ηελ νξγή θαη ηελ ζπλεπαγφκελε αληίδξαζε ησλ Διιήλσλ. Σα επίζεηα ησλ ππξπνιηθψλ, αθεγνχληαη ηε δξάζε θαη ην ξφιν ηνπο: Δίλαη «θαηάκαπξνη ηξνκεξαί πξψξαη», «ληθήηξηαη πξψξαη», «ζσζκέλαη πξψξαη», «ζαπκάζηνη πξψξαη», «άθαληνη πξψξαη». Οη «θιφγεο νπξαλνκήθεηο» δίλνπλ ην απνηέιεζκα ηεο αλακέηξεζεο θαη είλαη αλάινγεο κε ηελ απνζέσζε ηνπ Καλάξε, ελψ ε ηξηπιή επαλάιεςε ηνπ νλφκαηφο ηνπ θέξλεη ηε ιχηξσζε. Να πξνζζέζνπκε θαη ηελ θξαπγαιέα αληίζεζε πνπ ρσξίδεη ηνπο δχν ιανχο θαη θφζκνπο: - Οη εηξεληθνί Έιιελεο θαιιηεξγνχλ θήπνπο θαη πεξηβφιηα, νη πνιεκνραξείο ερζξνί ζθάδνπλ αζψνπο αλζξψπνπο. - Οη επζεβείο ρξηζηηαλνί - νη αζεβείο Αγαξελνί - Οη σξαίνη Έιιελεο, κε ηηο ζείεο ςπρέο - νη ηξνκεξνί Σνχξθνη, πνπ είλαη θνπάδηα - Σα αζψα ζχκαηα, νη Έιιελεο - ηα ζθιεξά θαη δεηιά αλαζξέκκαηα ηεο πνηαπήο Αζίαο, νη ερζξνί - Καη, ηέινο, ρσξίο ζχγθξηζε, πάλσ απφ φινπο, ν έλαο θαη κνλαδηθφο Καλάξεο γηα ηε θήκε ηνπ νπνίνπ δεζκεχνληαη νη αηψλεο. Σηα ζσναιζθήμαηα ηοσ ποιηηή Καηαγξάθνληαη: ζαπκαζκφο γηα ηελ νκνξθηά, αλεζπρία γηα ηελ απνπζία ησλ αλζξψπσλ, θξίθε απφ ην ζέακα ησλ λεθξψλ, απνξία γηα ηελ ζηάζε ησλ νπξαλίσλ δπλάκεσλ, ηαπείλσζε κπξνζηά ζηε ζέιεζε ηνπ

Θενχ, νξγή απφ ηηο λέεο θξηθαιεφηεηεο πνπ επέξρνληαη, απνζηξνθή, ζαξθαζκφο θαη εηξσλεία γηα ηνπο ερζξνχο, ππεξεθάλεηα γηα ηελ πξνγνληθή δφμα, πξνηξνπή γηα αληίζηαζε ζην θαθφ, επίθιεζε ελφο άλδξα, αδεκνλία γηα ηε λαπκαρία, ηθαλνπνίεζε, ιχηξσζε. Η γλώζζα ηοσ Ο Κάιβνο δελ είρε γχξσ ηνπ Έιιελεο θαη δελ απάγγειιε ζηελ πιαηεία ηνπ Ναππιίνπ, φπσο ν Παλαγηψηεο νχηζνο, γηα λα ζπγθηλήζεη ην θνηλφ ηνπ, ή έζησ απιψο λα επηθνηλσλήζεη. Έρεη φκσο έλα θνηλφ μέλσλ, θαη γηα λα επηθνηλσλήζεη καδί ηνπο, ζπλνδεχεη ηηο εθδφζεηο ηνπ κε γισζζάξην ή κεηάθξαζε. Δίλαη πηζαλφλ, επνκέλσο, λα απεπζχλεηαη έκκεζα ζηνπο Έιιελεο θαη άκεζα ζηνπο μέλνπο, ησλ νπνίσλ ήζειε λα θεληξίζεη ηνλ θηιειιεληζκφ. Έηζη γηα λα απνδψζεη ηηο πςειέο εηθφλεο ηνχ ρξεηαδφηαλ κηα πςειή γιψζζα. Καη ρσξίο λα αζπάδεηαη ηνπο θαζαξεπνπζηάλνπο Φαλαξηψηεο, απφ ηε κηα, θαη κε ζέινληαο λα πξνδψζεη ηε δεκνηηθή, απφ ηελ άιιε, δελ επηρεηξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη θακία απφ ηηο δχν. Η γλψκε ηνπ Μάξην Βίηηη είλαη φηη ν Κάιβνο 3 «δελ είρε ην ζάξξνο λα απνξξίςεη ηελ θαζαξεχνπζα ή ηε δεκνηηθή γιψζζα», φηη «Θειγφηαλ εμ ίζνπ θαη απφ ηηο δχν απηέο αληίζεηεο ηάζεηο» γη' απηφ θαη ρξεζηκνπνηεί φιεο ηηο γιψζζεο. ηε δεκνηηθή θάλεη δηαιέμεηο γηα ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη, ζηελ θαζνκηινπκέλε δηδάζθεη ηνπο καζεηέο ηνπ, ζηελ αξραΐδνπζα κεηαθξάδεη ζξεζθεπηηθά θείκελα θαη ζηα πνηήκαηά ηνπ «βάδεη ζε αλαγθαζηηθή ζπκβίσζε, παξά ζχλζεζε, κνξθέο ηεο δεκνηηθήο θαη ηεο θαζαξεχνπζαο». ηελ Διιάδα ηνλ επηθξίλνπλ, ζηε Γαιιία, πνπ δελ ελδηαθέξεη ην γισζζηθφ καο δήηεκα, ηνλ επαηλνχλ. ηελ Διιάδα ν νισκφο θη ν Κάιβνο δε ζπλαληήζεθαλ πνηέ, ζην εμσηεξηθφ ηνπο βάδνπλ πιάη-πιάη. ηελ Διιάδα ζηα λεφηεξα ρξφληα, νη δεκνηηθηζηέο ηνλ θαηαθξίλνπλ, ν Παιακάο ηνλ παξαδέρεηαη, ε γεληά ηνπ ηξηάληα ηνλ απνθιείεη απφ ηηο εθδφζεηο ηεο, σζηφζν ν Διχηεο ηνλ πκλεί. Γηα καο, ζήκεξα, είλαη απιψο πνιχ κεγάινο. ΑΝΘΟΤΛΑ ΓΑΝΙΗΛ Γξ ΝΔΟΔΛΛΗΝΙΚΉ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΤΓΓΡΑΦΔΑ. ΚΡΙΣΙΚΟ ΛΟΓΟΣΔΥΝΙΑ 3 Βι. Μάξην Βίηηη, Ο Κάιβος θαη ε εποτή ηοσ, εθδ. ζηηγκή, Αζήλα 1995