Γ.δ ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΈΣ, ΜΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΤΙΚΈΣ ΜΈΘΟΔΟΙ Γιώργος Τσιώλης Σκοπός Η παρουσίαση και κριτική συζήτηση των διακριτικών / μη αντιδραστικών μεθόδων ειδικότερα της αξιοποίησης τεκμηρίων και της δευτερογενούς ανάλυσης ερευνητικών δεδομένων. Προσδοκώμενα Αποτελέσματα Να εξοικειωθεί ο εκπαιδευόμενος με τις διακριτικές / μη αντιδραστικές μεθόδους και ειδικότερα με δύο από αυτές: την ανάλυση τεκμηρίων και την επανάχρηση ερευνητικών δεδομένων (δευτερογενής ανάλυση ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων). Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τα διαφορετικά είδη τεκμηρίων που μπορούν να αξιοποιηθούν ως υλικό κοινωνιολογικής έρευνας. Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τις δυνατότητες, τα οφέλη και τους περιορισμούς της δευτερογενούς ανάλυσης ερευνητικών δεδομένων. Έννοιες-Κλειδιά Διακριτικές / μη αντιδραστικές μέθοδοι, ανάλυση τεκμηρίων, δευτερογενής ανάλυση, επανάχρηση ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων. Διακριτικές μη αντιδραστικές μέθοδοι καλούνται εκείνες οι μέθοδοι που επιτρέπουν στους ερευνητές να μελετήσουν την κοινωνική ζωή εξ αποστάσεως, χωρίς δηλαδή να την επηρεάσουν κατά τη διεξαγωγή της έρευνάς τους. (Babbie 2011: 515). Στην παρούσα ενότητα θα προσεγγίσουμε δύο εκδοχές διακριτικών / μηαντιδραστικών μεθόδων: την αξιοποίηση και ανάλυση τεκμηρίων και την επανάχρηση (δευτερογενή ανάλυση) ερευνητικών δεδομένων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο προηγουμένων ερευνών. 1
(2010:412). Για παραδείγματα διακριτικών μεθόδων, βλ. το πλαίσιο 12.1, στο Robson Α. Αξιοποίηση και ανάλυση τεκμηρίων Ανθρώπινα προϊόντα ή τεχνουργήματα (που έχουν παραχθεί για άλλους σκοπούς πέραν των ερευνητικών) μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια ως ενδείξεις κάποιας πτυχής της ανθρώπινης συμπεριφοράς ή ως υλικό που επιτρέπει να μελετηθεί η ανθρώπινη εμπειρία. Τεκμήρια: πρόκειται για κοινωνικά ή προσωπικά τεχνουργήματα (artifacts), τα οποία ενώ έχουν παραχθεί σε εκδηλώσεις που δεν σχετίζονται με την ερευνητική διαδικασία, μπορούν να αξιοποιηθούν από τους κοινωνικούς ερευνητές ως υλικό εμπειρικής κοινωνικής έρευνας. Τέτοια είναι οι αυτοβιογραφίες, τα ημερολόγια, οι καταγραφές ονείρων, οι επιστολές, τα δημόσια έγγραφα, οι φωτογραφίες τα, φιλμ και ακόμη τα βιβλία, οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα λογοτεχνικά κείμενα, τα τηλεοπτικά προγράμματα, οι κινηματογραφικές ταινίες, (Βλ. Robson, 2010:413 και Τσιώλης 2014: 392-3). Για την ποικιλομορφία των τεκμηρίων (ζωής) βλ. Plummer (2000:35-77). Για την αξιολόγηση και την ερμηνεία των τεκμηρίων είναι σημαντικό να λαμβάνεται σοβαρά υπ όψιν το πλαίσιο παραγωγής του τεκμηρίου (ο σκοπός καθώς και οι θεσμικές, κοινωνικές, πολιτισμικές πτυχές της παραγωγής του). Σημαντική κατά την ερμηνεία των τεκμηρίων είναι η διάκριση μεταξύ των «εσκεμμένων» και των «μη εσκεμμένων» ενδείξεων: οι πρώτες αναφέρονται σε αυτά που επιθυμεί ο συγγραφέας ή ο παραγωγός του τεκμηρίου να γνωστοποιήσει και οι δεύτερες αναφέρονται σε οποιοδήποτε άλλο νόημα μπορεί να συναχθεί από την ανάλυση του τεκμηρίου. Μια συνήθης προσέγγιση για την ανάλυση των τεκμηρίων είναι η ανάλυση περιεχομένου. Ανάλυση περιεχομένου Η ανάλυση περιεχόμενου ξεκίνησε από το χώρο των ΜΜΕ αλλά βρίσκει εφαρμογή σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων και δεδομένων (όπως συνεντεύξεις, 2
καταγραφές παρατήρησης, πρακτικά συνεδριάσεων, επιστολές, ημερολόγια, κείμενα ομιλιών, δημοσιεύματα σε εφημερίδες ή περιοδικά, δημόσια έγγραφα, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα, φωτογραφίες). Η ανάλυση περιεχομένου μπορεί να αποτελέσει αποκλειστική ή και συμπληρωματική ερμηνευτική μέθοδο στο πλαίσιο μιας μελέτης. Για την ανάλυση περιεχομένου, βλ. Robson (2010:413-427) και Babbie (2011: 517-536). Β. Δευτερογενής ανάλυση / επαναχρησιμοποιήση δεδομένων. Δευτερογενής ανάλυση στην κοινωνική έρευνα καλείται εκείνη η ερευνητική στρατηγική που επιδιώκει να μελετήσει κοινωνικά φαινόμενα, χρησιμοποιώντας δεδομένα τα οποία έχουν παραχθεί στο πλαίσιο προγενέστερων ερευνητικών εγχειρημάτων. Η δευτερογενής ανάλυση διαφοροποιείται από τη μετα-ανάλυση. Στη μεταανάλυση μονάδες ανάλυσης, τις οποίες καλείται ο ερευνητής να επεξεργαστεί, αποτελούν οι αναλύσεις και τα ευρήματα άλλων (προγενέστερων) ερευνών. Αντιθέτως, στη δευτερογενή ανάλυση ο ερευνητής επεξεργάζεται εκ νέου τα ερευνητικά δεδομένα και όχι τα ευρήματα των πρωτογενών ερευνών. Η δευτερογενής ανάλυση διακρίνεται από την έρευνα τεκμηρίων (βλ. παραπάνω) στο βαθμό που στην πρώτη περίπτωση αξιοποιούνται δεδομένα που έχουν παραχθεί με συστηματικό και μεθοδικά ελεγμένο τρόπο στο πλαίσιο προγενέστερων ερευνών ενώ στην περίπτωση των τεκμηρίων αξιοποιούνται στοιχεία που έχουν παραχθεί για άλλους (ξένους προς την ερευνητική διαδικασία) σκοπούς, εν συνεχεία όμως συλλέγονται από τον ερευνητή και γίνονται αντικείμενα της επεξεργασίας του. Η διάθεση των δεδομένων για τη δευτερογενή ανάλυσή τους μπορεί να γίνεται με τυπικό ή άτυπο τρόπο. Στην πρώτη περίπτωση η συγκέντρωση, η διαχείριση και η διάθεση των δεδομένων οργανώνεται από δημόσιους οργανισμούς (Αρχεία ή Ερευνητικές Υποδομές), που είναι επιφορτισμένοι με μια τέτοια λειτουργία και ακολουθούν συγκεκριμένες, θεσμοποιημένες και τυπικές διαδικασίες. Στη δεύτερη περίπτωση τα δεδομένα διατίθενται άμεσα από τους ερευνητές, που έχουν πραγματοποιήσει την πρωτογενή έρευνα σε άλλους ερευνητές ή δίκτυο ερευνητών, 3
με σκοπό τη δημιουργία ενός ευρύτερου αποθέματος δεδομένων και τη συγκριτική τους ανάλυση. Οδηγίες για τη μελέτη: Για τον ορισμό και τις εννοιολογικές αποσαφηνίσεις της δευτερογενούς ανάλυσης κοινωνικών δεδομένων, βλ. Καλογεράκη (2011: 161-164) και Τσιώλης (2014: 392-397). Για τα οφέλη της δευτερογενούς ανάλυσης κοινωνικών δεδομένων, βλ. Καλογεράκη (2011: 164-171) και Τσιώλης (2014: 414-416). Για τους περιορισμούς της δευτερογενούς ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων, βλ. Καλογεράκη (2011: 171-177) Για τις ενστάσεις που εγείρονται ως προς τη δευτερογενή ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων καθώς και τις απαντήσεις που δίνουν οι υποστηρικτές μιας τέτοιας στρατηγικής, βλ. Τσιώλης, (2014: 397-413). Βιβλιογραφία (σχολιασμένη): Τσιώλης, Γ. (2014) Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. Το κεφάλαιο Γ3: Η δευτερογενής ανάλυση ποιοτικών δεδομένων (Σελ. 391-417). Το κεφάλαιο αναφέρεται στη στρατηγική της δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Αρχικά επιχειρείται ο προσδιορισμός της εν λόγω στρατηγικής και μια σύντομη ιστορική αναδρομή. Εν συνεχεία επισημαίνονται οι ενστάσεις που διατυπώνουν όσοι υποστηρίζουν ότι η δευτερογενής ανάλυση δεν είναι συμβατή με την ποιοτική προσέγγιση καθώς και τους τρόπους με τους οποίους οι ενστάσεις αυτές έχουν απαντηθεί. Στο τέλος σταχυολογούνται τα οφέλη που προκύπτουν από την επαναχρησιμοποίηση ποιοτικών δεδομένων. Καλογεράκη, Σ. (2011). «Δευτερογενής ανάλυση ποσοτικών δεδομένων: μια μεθοδολογική επιλογή με πολλαπλά οφέλη και περιορισμούς». Στο: Τσιώλης, Γ., 4
Σερντεδάκις, Ν. και Κάλλας Γ. (επιμ.), Ερευνητικές Υποδομές και Δεδομένα στην Εμπειρική Κοινωνική Έρευνα. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος. (Σελ. 161-188). Πρόκειται για μια ενδελεχή παρουσίαση της στρατηγικής δευτερογενούς ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες, που αναδεικνύει εννοιολογικά ζητήματα της δευτερογενούς ανάλυσης, καθώς και τα οφέλη ή τους περιορισμούς μιας τέτοιας στρατηγικής. Plummer, K. (1983/2000). Τεκμήρια Ζωής. Εισαγωγή στα Προβλήματα και τη Βιβλιογραφία μιας Ανθρωπιστικής Μεθόδου (επιμ. Ν. Κοκοσαλάκης, μτφρ. Χ. Λιαναντωνάκη). Αθήνα: Gutenberg. Το Κεφάλαιο 2: Περί της ποικιλομορφίας των τεκμηρίων ζωής, (σελ. 35-77). Το κεφάλαιο αναφέρεται στα διαφορετικά είδη τεκμηρίων, παρουσιάζοντας κοινωνικές έρευνες που αξιοποίησαν τέτοιου είδους υλικό. Robson, C. (1993/2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου (επιμ. Κ. Μιχαλοπούλου, μτφρ. Β. Νταλάκου και Κ. Βασιλικού). Αθήνα: Gutenberg. Το Κεφάλαιο 12: Πρόσθετες μέθοδοι συλλογής δεδομένων και ειδικότερα τα υποκεφάλαια Διακριτικά μέτρα (σ. 411-412), καθώς και Ανάλυση περιεχομένου (Σελ. 416-427). Πρόκειται για μια συνοπτική περιγραφή των διακριτικών μεθόδων/μέσων καθώς και μια παρουσίαση της στρατηγικής της ανάλυσης περιεχομένου. Babbie, E. (2008/2011). Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα (επιμ. Κ. Ζαφειρόπουλος, μτφρ. Γ. Βογιατζής). Αθήνα: Κριτική. Το Κεφάλαιο 10: Μη αντιδραστικές μέθοδοι. (Σελ. 515-563). Το κεφάλαιο παρουσιάζει τις στρατηγικές που εντάσσονται στη γενική κατηγορία των μη αντιδραστικών μεθόδων: την ανάλυση περιεχομένου, την ανάλυση υφισταμένων στατιστικών καθώς και τη συγκριτική και ιστορική ανάλυση. Ερωτήματα ελέγχου: Ποιες ερευνητικές μέθοδοι καλούνται διακριτικές ή μη αντιδραστικές; 5
Να αναφέρεται τύπους τεκμηρίων που δύνανται να χρησιμοποιηθούν ως υλικό κοινωνικής έρευνας. Τι ορίζεται ως δευτερογενής ανάλυση; Ποια η διαφορά της δευτερογενούς ανάλυσης με τη μετα-ανάλυση και την ανάλυση τεκμηρίων; Ποιοι παράγοντες έχουν οδηγήσει στην αφύπνιση του ενδιαφέροντος για την επαναχρησιμοποίηση κοινωνικών δεδομένων; Να αναφέρετε τους βασικότερους περιορισμούς της δευτερογενούς ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων. Ποιες ενστάσεις εγείρονται κατά της δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων; Με ποια επιχειρήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν; 6