16 Το δημόσιο χρέος Ο εισοδηματικός περιορισμός του κράτους

16 Το δημόσιο χρέος Σκοπός Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να εξετάσει το δημόσιο χρέος, το βάρος του για την οικονομία, τη χρηματοδότησή του, και την εξέλιξή του. Επίσης, εξετάζει τη διαφορά μεταξύ διαρθρωτικών και κυκλικών ελλειμμάτων. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Όταν θα έχετε μελετήσει το κεφάλαιο αυτό θα γνωρίζετε: Τι είναι το δημόσιο χρέος. Πώς μετριέται το δημοσιονομικό βάρος του χρέους. Πώς εξελίσσεται το δημόσιο χρέος. Τη σχέση χρέους και πληθωρισμού. Έννοιες-κλειδιά δημόσιο χρέος πρωτογενές έλλειμμα και πλεόνασμα διαρθρωτικό και κυκλικό έλλειμμα Εισαγωγή Από τη μικροοικονομική θεωρία γνωρίζουμε ότι κάθε νοικοκυριό, όταν αποφασίζει για τις δαπάνες του, είναι υποχρεωμένο να λάβει υπ όψιν τον εισοδηματικό περιορισμό που αντιμετωπίζει. Το σύνολο των δαπανών του δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερο από το εισόδημά του. Το ίδιο ισχύει και για τις επιχειρήσεις. Νοικοκυριά και επιχειρήσεις μπορούν να υπερβούν τον εισοδηματικό τους περιορισμό είτε με δανεισμό ή με πώληση περιουσιακών στοιχείων. Η υπέρβαση του εισοδηματικού περιορισμού μπορεί να διευκολύνει προσωρινά, αλλά δημιουργεί μελλοντικές υποχρεώσεις. Το κράτος, ως οικονομική μονάδα, δεν αποτελεί εξαίρεση. Το σύνολο των εσόδων του δεν μπορεί να υπερβαίνει τις δαπάνες του. Τα έσοδα του κράτους προέρχονται από τους φόρους, από πωλήσεις περιουσιακών στοιχείων, από τα έσοδα των δημοσίων επιχειρήσεων, κ.λπ. Εδώ θα υποθέσουμε ότι τα έσοδα του κράτους προέρχονται μόνον από τη φορολογία. Εάν το κράτος θέλει, ή κρίνει αναγκαίο από την επικρατούσα οικονομική κατάσταση, να δαπανήσει περισσότερα από όσα εισπράττει, πρέπει να δανεισθεί, δηλαδή να καλύψει το έλλειμμα με δανεισμό. Έτσι δημιουργείται το δημόσιο χρέος. 16.1 Ο εισοδηματικός περιορισμός του κράτους Σε κάθε χρονική περίοδο, ο εισοδηματικός περιορισμός επιβάλλει εξίσωση δαπανών με τα φορολογικά έσοδα, δηλ. G = T Εάν το κράτος έχει πλεόνασμα, δηλαδή οι φόροι υπερβαίνουν τις δαπάνες, ο εισοδηματικός περιορισμός γίνεται G + πλεόνασμα = Τ Η συνήθης περίπτωση, όμως, δεν είναι τα κρατικά πλεονάσματα αλλά τα ελλείμματα. Στην περίπτωση αυτή ο περιορισμός γίνεται G = T + έλλειμμα ή έλλειμμα = G T Η κάλυψη του ελλείμματος μπορεί να γίνει με κρατικό δανεισμό, δηλαδή το κράτος μπορεί να εκδώσει κρατικά ομόλογα συνολικής αξίας ίσης προς το έλλειμμα. Έτσι έχει δημιουργηθεί το δημόσιο χρέος. Εάν το έλλειμμα είναι D (το αρχικό της λέξης Deficit), τότε έχουμε ένα ισόποσο δημόσιο χρέος Β (το αρχικό 208

της λέξης Bond). Για την πρώτη χρονική περίοδο, B = D. Τα δάνεια, όμως, δεν δίδονται άτοκα. Όταν το κράτος εκδίδει ένα ομόλογο για να καλύψει το έλλειμμα, προσδιορίζει και το επιτόκιο του δανείου. Συνεπώς, το δάνειο δημιουργεί μελλοντικές υποχρεώσεις όχι μόνο για επιστροφή του δανείου, αλλά και για πληρωμή των τόκων. Η διαχρονική εξέλιξη του δημοσίου χρέους εξετάζεται αμέσως πιο κάτω. 16.2 Η εξέλιξη του δημοσίου χρέους Η εξέλιξη του δημοσίου χρέους εξαρτάται από τη διάρκειά που, δηλαδή από τον χρόνο λήξης του ομολόγου, από το επιτόκιο και από τη διαφορά δαπανών και φόρων (G T) κάθε έτους. Η διαφορά G T, δηλαδή το πλεόνασμα ή το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού, λέγεται πρωτογενές πλεόνασμα εάν G < T, και πρωτογενές έλλειμμα εάν G > T. Το συνολικό έλλειμμα ή πλεόνασμα του κρατικού προϋπολογισμού περιλαμβάνει το πρωτογενές, συν την πληρωμή των τόκων του δανείου, συν το τμήμα του δανείου που πρέπει να εξοφληθεί. Για να δούμε την εξέλιξη του δημοσίου χρέους, θα εξετάσουμε μερικές περιπτώσεις που αντιστοιχούν σε διάφορες επιλογές του κράτους ως προς τον χειρισμό του χρέους. Περίπτωση 1η. Έστω ότι το έλλειμμα στο τέλος του έτους t 1 είναι D 1 και καλύπτεται με δάνειο, και δημιουργείται το χρέος B 1, και άρα B 1 = D 1. Στο επόμενο έτος, t 2, το χρέος θα είναι Β 1, συν τους τόκους rb 1, συν το έλλειμμα του t 2, δηλ. το χρέος του t 1 θα είναι B 2 = Β 1 + rβ 1 + G 2 T 2 = B 1 (1 + r) + G 2 T 2 Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι η κυβέρνηση θέλει να μηδενίσει το χρέος, ώστε στη επόμενη περίοδο να μην έχει να πληρώσει ούτε τόκους ούτε εξόφληση δανείου, δηλ. θέλει το Β 2 να είναι μηδέν. Εάν Β 2 = 0, θα έ- χουμε 0 = Β 1 (1 + r) + G 2 T 2 ή Β 1 (1 + r) = T 2 G 2 Αυτό σημαίνει ότι η κυβέρνηση πρέπει να αυξήσει τους φόρους ή να μειώσει τις δαπάνες ώστε να έχει ένα πρωτογενές πλεόνασμα ίσο προς το χρέος συν τους τόκους. Έτσι η επόμενη περίοδος, t 3, θα αρχίσει χωρίς δημόσιο χρέος. Περίπτωση 2η. Έστω ότι η κυβέρνηση δημιουργεί στο έτος t 1 ένα έλλειμμα D 1 και άρα ένα ισόποσο χρέος Β 1 = D 1, και αποφασίζει στα επόμενα έτη να πληρώνει τους τόκους, αλλά όχι το χρέος. Αυτό σημαίνει ότι κατά το επόμενο έτος το χρέος θα παραμένει στο ίδιο ύψος, Β 1. Κατά συνέπεια, στο επόμενο έτος η κυβέρνηση πρέπει να δημιουργήσει ένα πρωτογενές πλεόνασμα ίσο προς τους τόκους rβ 1. Αυτό μπορεί να φανεί εύκολα από την εξίσωση που χρησιμοποιήσαμε και πιο πάνω. Κατά το επόμενο έτος, t 2, το χρέος, γενικά, θα είναι το προηγούμενο χρέος και οι τόκοι, συν το οποιοδήποτε έλλειμμα του t 2, δηλ. Β 2 = Β 1 + rb 1 + G 2 T 2 Εάν η κυβέρνηση πληρώνει τους τόκους μόνο, χωρίς να αυξήσει το χρέος, το χρέος θα είναι σταθερό, δηλ. Β 2 = Β 1. Άρα Β 2 Β 1 = rβ 1 + G 2 T 2 ή 0 = rb 1 + G 2 T 2 και rb 1 = T 2 G 2 Με το πρωτογενές πλεόνασμα, T G, θα πληρώνονται οι τόκοι κάθε έτος και το χρέος θα μένει σταθερό στο αρχικό του ύψος Β 1. Περίπτωση 3η. Έστω ότι η κυβέρνηση δημιουργεί ένα έλλειμμα D 1 και ένα ισόποσο χρέος Β 1 κατά το έτος t 1. Επίσης, θέλει να έχει μία δεκαετή περίοδο χάριτος και να πληρώσει το χρέος και όλους τους τόκους στο τέλος του δεκάτου έτους. Στην περίπτωση αυτή, η εξέλιξη του χρέους και των τόκων θα είναι ως εξής. 209

t 1 B 1 t 2 B 2 = B 1 + rb 1 = B 1 (1 + r) t 3 B 3 = B 2 (1 + r) = B 1 (1 + r)(1 + r) = B 1 (1 + r) 2... t 10 B 10 = B 1 (1 + r) 9 Η περίπτωση αυτή καθιστά σαφή τη σημασία του επιτοκίου σχετικά με το πόσο γρήγορα αυξάνεται το χρέος. Παραδείγματος χάριν, ένα χρέος 100 ευρώ με επιτόκιο 5% σε δέκα χρόνια θα έχει γίνει, μαζί με τους τόκους, 155 ευρώ. Εάν το επιτόκιο ήταν 7%, το τελικό ποσό θα ήταν 197 ευρώ. Περίπτωση 4η. Στις παραπάνω τρεις περιπτώσεις, το έλλειμμα της κυβέρνησης και η δημιουργία του χρέους ήταν για μία μόνο φορά στο πρώτο έτος, t 1. Στην πραγματικότητα, πολλές χώρες έχουν πρωτογενή ελλείμματα για σειρά ετών. Έτσι, η συνεχής κάλυψη των ελλειμμάτων με νέα χρέη καθιστά την ε- ξέλιξη του δημοσίου χρέους εκρηκτική και τη χώρα σε πτώχευση. Έστω ότι το πρωτογενές έλλειμμα είναι το ίδιο, ύψους D. Κάθε χρόνο στο χρέος προστίθεται το νέο έλλειμμα και οι τόκοι του υφισταμένου χρέους. Το πρώτο χρόνο το έλλειμμα είναι D 1 και το χρέος B 1. Κατά τον δεύτερο χρόνο, το χρέος θα είναι το χρέος του πρώτου έτους, Β 1, συν οι τόκοι, rb 1, συν το χρέος για το έλλειμμα του δευτέρου έτους, Β 1, που είναι το ίδιο κάθε χρόνο, δηλ. Β 2 = Β 1 + rb 1 + Β 1 = Β 1 (1 + r) + Β 1 Κατά το τρίτο έτος το χρέος θα είναι Β 3 = Β 2 (1 + r) + Β 1 και, αντικαθιστώντας το Β 2 με την προηγούμενη έκφραση, το χρέος του τρίτου έτους γίνεται Β 3 = Β 1 (1 + r) 2 + B 1 (1 + r) + B 1 Για το νιοστό έτος, το χρέος είναι Β ν = Β 1 (1 + r) ν 1 + Β 1 (1 + r) ν 2 + + Β 1 (1 + r) + B 1 Ο όρος (1 + r) είναι μεγαλύτερος της μονάδας και το χρέος αυξάνει ταχύτατα, χωρίς όριο. Από τις παραπάνω περιπτώσεις, είναι σαφές ότι, εάν μια κυβέρνηση θέλει να σταθεροποιήσει ή να μειώσει το δημόσιο χρέος, είναι αναγκαίο να δημιουργήσει πρωτογενή πλεονάσματα. Τα σημερινά ελλείμματα επιβάλλουν μεγαλύτερα μελλοντικά πλεονάσματα. Εάν, αντί πλεονασμάτων, συνεχίζει να δημιουργεί πρωτογενή ελλείμματα, η κατάσταση του χρέους γίνεται εκρηκτική. 16.3 Το δημοσιονομικό βάρος της χώρας Τα δημοσιονομικό βάρος του κράτους κρίνεται από την ευκολία με την οποία μπορεί να αποπληρωθεί. Επομένως, αυτό που έχει σημασία δεν είναι το απόλυτο μέγεθος του δημοσίου χρέους αλλά το σχετικό, δηλαδή η σχέση του χρέους προς το εισόδημα. Ένα χρέος 1.000 ευρώ μπορεί πιο εύκολα να εξοφληθεί εάν το εισόδημα του χρεώστη είναι 3.000 ευρώ, από ό,τι εάν το εισόδημά του είναι 500 ευρώ. Τα βάρος του χρέους της οικονομίας μετριέται με τον λόγο γ = Β / (YP) (16.1) όπου Β = ονομαστική αξία του χρέους Υ = πραγματικό εισόδημα Ρ = επίπεδο τιμών Ο παραπάνω λόγος δίδει το βάρος του χρέους ως αναλογία επί του εισοδήματος ή ως ποσοστό επί του εισοδήματος. Παραδείγματος χάριν, εάν Β = 80, Υ = 100, και Ρ = 2, το βάρος του χρέους είναι 0,4, ή 40%. Από τον παραπάνω λόγο είναι φανερό ότι η εξέλιξη του βάρους του χρέους, δηλ. του γ, εξαρτάται από την εξέλιξη του Β, του Υ, και του Ρ. Συγκεκριμένα, η ποσοστιαία μεταβολή του γ είναι Δγ/γ = ΔΒ/Β ΔΥ/Υ ΔΡ/Ρ (16.2) Η σχέση αυτή δείχνει ότι η ποσοστιαία μεταβολή του βάρους του χρέους εξαρτάται από την ποσοστιαία μεταβολή του χρέους, του πραγματικού εισοδήματος, και των τιμών. Ο λόγος ΔΥ/Υ είναι ο ρυθμός ανά- 210

πτυξης της οικονομίας (g) και ο λόγος ΔΡ/Ρ είναι ο ρυθμός πληθωρισμού (π). Η σχέση (16.2) απλοποιείται ως εξής: Δγ/γ = (ΔΒ/Β) g π (16.3) Η σχέση (16.2) γίνεται πιο αποκαλυπτική εάν εξετάσουμε πώς ορίζεται το Β. Σε μία από τις προηγούμενες διατυπώσεις είχαμε δείξει ότι Β t = (1 + r)b t 1 + G t T t Δηλαδή το χρέος μίας περιόδου είναι ίσο προς το χρέος της προηγουμένης περιόδου, συν τους τόκους, συν τις κρατικές δαπάνες, μείον τους φόρους. Η σχέση (16.3) γράφεται πιο απλά ως: ΔΒ = Β t B t 1 = rb t 1 + G t T t (16.4) Εάν διαιρέσουμε και τα δύο μέλη της (16.4) με Β t 1, έχουμε (αγνοώντας τους δείκτες του χρόνου): ΔΒ/Β = r + [(G T) / B] (16.5) Αντικαθιστώντας τη σχέση (16.5) στην (16.2) έχουμε: Δγ / γ = r + [(G T) / B ] g π (16.6) Από τη σχέση (16.6) βλέπουμε τους παράγοντες που προσδιορίζουν την εξέλιξη του βάρους του χρέους. Όσο μεγαλύτερο είναι το επιτόκιο και το έλλειμμα του προϋπολογισμού, τόσο μεγαλύτερο θα είναι το δημοσιονομικό βάρος του χρέους και, αντιθέτως, όσο ταχύτερα αυξάνει το εισόδημα και ο πληθωρισμός, τόσο θα μειώνεται το βάρος του χρέους. Στο σημείο αυτό αξίζει να τονισθεί ότι, η εξέλιξη του χρέους που δίδεται από τη σχέση (16.3) διαφέρει από την εξέλιξη του δημοσιονομικού βάρους του χρέους που δίδεταιι από τη σχέση (16.6). Όπως φαίνεται από τη σύγκριση των δύο σχέσεων, η (16.6) περιέχει την (16.3). Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι, στην παραπάνω ανάλυση όλα τα μεγέθη είναι σε ονομαστικές αξίες, πλην του Y που ορίσαμε ως πραγματικό εισόδημα και του g που είναι ο ρυθμός ανάπτυξης του Y. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίον εμφανίζεται στη σχέση (16.6) ο ρυθμός πληθωρισμού. Άσκηση 16.1 Έστω μία οικονομία της οποίας ο προϋπολογισμός είναι πάντοτε ισοσκελισμένος και το δημόσιο χρέος είναι μηδενικό. Σε κάποια χρονική περίοδο, t 1, η κυβέρνηση αναγκάζεται εκτάκτως να αυξήσει τις δαπάνες κατά G = 50, προκειμένου να αποκαταστήσει τις ζημιές που προκάλεσε ένας σεισμός. Οι δαπάνες καλύπτονται με δανεισμό από το κοινό με επιτόκιο 5% (0,05). Τις επόμενες περιόδους η κυβέρνηση δεν αυξάνει τους φόρους για να πληρώσει το χρέος και τους τόκους. Δείξτε την εξέλιξη του δημοσίου χρέους για τις επόμενες τέσσερις περιόδους. Απάντηση Κατά την περίοδο t 1, η οικονομία δανείζεται 50 για να καλύψει τις δαπάνες. Άρα το έλλειμμα είναι 50 και το χρέος επίσης 50. Την επομένη περίοδο, η κυβέρνηση θα οφείλει το χρέος συν τους τόκους, κ.ο.κ. Η ε- ξέλιξη του χρέους θα είναι ως εξής: t 1 B 1 = 50 t 2 B 2 = 50 + 50(0,05) = 50(1 + 0,05) = 52,5 t 3 B 3 = 52,5(1 + 0,05) = 50(1 + 0,05) 2 = 55,125 t 4 B 4 = 50(1 + 0,05) 3 = 57,88 t 5 B 5 = 50(1 + 0,05) 4 = 60,77 Άσκηση 16.2 Υποθέστε ότι στην οικονομία της προηγούμενης άσκησης (16.1), η κυβέρνηση αποφασίζει όχι μόνον να μην πληρώσει χρέος και τόκους, αλλά να δημιουργεί το ίδιο έλλειμμα κάθε χρόνο. Δείξτε την εξέλιξη του χρέους για τις επόμενες τέσσερις περιόδους και σχολιάστε. 211

Απάντηση Εφόσον η κυβέρνηση δεν εξοφλεί χρέος και τόκους, το χρέος κάθε περιόδου θα είναι ίσο προς το χρέος της προηγουμένης, συν τους τόκους, συν το νέο έλλειμμα. Για την πρώτη περίοδο, το χρέος θα είναι 50. Στη δεύτερη περίοδο το χρέος θα είναι 50, συν οι τόκοι επί του 50 που είναι 2,5, συν το νέο έλλειμμα 50, κ.ο.κ. Η εξέλιξη θα είναι t 1 B 1 = 50 t 2 B 2 = 50 + 50(0,05) + 50 = 102,5 t 3 B 3 = 102,5(1 + 0,05) + 50 = 157,6 t 4 B 4 = 157,6(1 + 0,05) + 50 = 215,4 t 5 B 5 = 216,4(1 + 0,05) + 50 = 276,2 Όπως φαίνεται από την άσκηση αυτή, εάν η κυβέρνηση συνεχίζει να δημιουργεί ελλείμματα, το χρέος παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η εξέλιξή του εξαρτάται από το επιτόκιο δανεισμού και τα ετήσια ελλείμματα. 16.4 Η χρηματοδότηση των ελλειμμάτων Ας υποθέσουμε ότι μια οικονομία βρίσκεται σε ισορροπία, με εξισωμένο τον κρατικό προϋπολογισμό (G = T) και σταθερή ποσότητα χρήματος. Έστω τώρα ότι η κυβέρνηση θέλει να αυξήσει την απασχόληση α- σκώντας επεκτατική δημοσιονομική πολιτική, είτε με αύξηση των δαπανών ή με μείωση των φόρων, δημιουργώντας έλλειμμα (G > T). Αμέσως προκύπτει το πρόβλημα της χρηματοδότησης του ελλείμματος. Η κυβέρνηση έχει δύο επιλογές. Μπορεί να εκδώσει ομόλογα τα οποία θα αγοράσει το κοινό, δηλαδή νοικοκυριά και επιχειρήσεις (π.χ. τράπεζες, επενδυτικοί οίκοι, κ.λπ.). Μπορεί, επίσης, να ζητήσει χρηματοδότηση του ελλείμματος από την Κεντρική Τράπεζα. Αυτά τα δύο ήδη δανεισμού έχουν διαφορετικές συνέπειες για την οικονομία. Εάν η κάλυψη του ελλείμματος γίνει με έκδοση κρατικών ομολόγων και διάθεσής τους στο κοινό, το αποτέλεσμα θα είναι αύξηση του εισοδήματος και παράλληλη αύξηση του επιτοκίου. Τα επιτόκιο θα αυξηθεί για δύο λόγους. Πρώτον, η κυβέρνηση, για να δώσει κίνητρο στα άτομα να αγοράζουν τα ομόλογα και να αλλάξουν τη σύνθεση του χαρτοφυλακίου τους, πρέπει να αυξήσει το επιτόκιο των ομολόγων. Δεύτερον, η αύξηση του εισοδήματος θα αυξήσει τη ζήτηση χρήματος και συνεπώς το επιτόκιο. Η αύξηση του επιτοκίου προκαλεί μείωση των επενδύσεων, ένα φαινόμενο που αποκαλείται εκτόπιση των ιδιωτικών επενδύσεων από τις κρατικές δαπάνες. Η περίπτωση αυτή εμφανίζεται στο Διάγραμμα 16.1. Αρχικά, η οικονομία βρίσκεται στην κατάσταση που περιγράφει το σημείο Α. Η μετατόπιση της IS, στη θέση IS, λόγω της αύξησης των δαπανών ή της μείωσης των φόρων, αυξάνει το εισόδημα από το Υ 1 στο Υ 2 και το επιτόκιο από r 1 σε r 2. Η οικονομία τώρα βρίσκεται στο σημείο Β. Στην περίπτωση αυτή, η ποσότητα του χρήματος είναι σταθερή. 212

Διάγραμμα 16.1 Το δημόσιο χρέος. Εάν η κυβέρνηση δεν προβεί σε έκδοση ομολόγων, αλλά επιλέξει να προσφύγει στην Κεντρική Τράπεζα, και η Κεντρική Τράπεζα αποφασίσει να διευκολύνει την κυβέρνηση εκδίδοντας νέο χρήμα, το οποίο χρησιμοποιείται για την κάλυψη του ελλείμματος, το αποτέλεσμα είναι διαφορετικό ως προς το επιτόκιο. Η αύξηση της ποσότητας του χρήματος θα αποτρέψει την αύξηση του επιτοκίου και την εκτόπιση των ιδιωτικών επενδύσεων, και συνεπώς το εισόδημα θα αυξηθεί περισσότερο από ό,τι αναμενόταν. Στο Διάγραμμα 16.1 φαίνεται η ταυτόχρονη μετατόπιση της IS και της LM προς τα δεξιά. Η νέα θέση της οικονομίας είναι στο σημείο Γ. Όπως φαίνεται από το Διάγραμμα 16.1, εάν το επιθυμητό επίπεδο εισοδήματος είναι το Υ 2 και το επιτόκιο πρέπει να μείνει σταθερό, τότε μικρότερες μετατοπίσεις της IS και της LM είναι αρκετές, όπως φαίνεται από τις διακεκομμένες γραμμές. Στην περίπτωση αυτή, το σημείο στο οποίο θα βρισκόταν η οικονομία είναι το σημείο Δ. Δημόσιο χρέος και πληθωρισμός Από την ανάλυση της προηγούμενης ενότητας, είναι φανερό ότι η κάλυψη του ελλείμματος του κρατικού προϋπολογισμού με έκδοση ομολογιακού δανείου επιτυγχάνει την αύξηση του εισοδήματος και της απασχόλησης, αλλά λόγω της αύξησης του επιτοκίου μειώνει τις ιδιωτικές επενδύσεις. Άρα, τα βραχυχρόνια αποτελέσματα είναι θετικά, αλλά μακροχρονίως μειώνει τη δημιουργία κεφαλαίου, λόγω της μείωσης των επενδύσεων, και συνεπώς έχει αρνητικές συνέπειες για τη μακροχρόνια ανάπτυξη της οικονομίας. Είδαμε, επίσης, ότι η χρηματοδότηση του ελλείμματος με νέο χρήμα επιτυγχάνει τον ίδιο αποτέλεσμα, χωρίς να προκαλεί αύξηση του επιτοκίου. Τώρα, το εύλογο ερώτημα είναι, γιατί να μην καλύπτονται πάντοτε τα κρατικά ελλείμματα με έκδοση νέου χρήματος; Η απάντηση είναι ότι η έκδοση νέου χρήματος σύντομα θα προκαλέσει πληθωρισμό. Ο πληθωρισμός θα αυξήσει τις ανάγκες της κυβέρνησης για νέο χρήμα προκειμένου να προβεί στις ίδιες πραγματικές δαπάνες. Όταν μια χώρα εισέλθει σε διαδικασία αυτοτροφοδοτούμενου πληθωρισμού το ονομαστικό χρέος αυξάνει ταχύτατα. Όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο, οι συνέπειες του πληθωρισμού επί της οικονομίας είναι αρνητικές. 16.5 Το διαρθρωτικό έλλειμμα και το κυκλικό έλλειμμα Τα προβλήματα που προέρχονται από τα ελλείμματα του κρατικού προϋπολογισμού δεν αποτελούν ικανό λόγο για να παραιτηθεί η κυβέρνηση από την άσκηση αντικυκλικής πολιτικής. Εκείνο που πρέπει να αποφεύγει η κυβέρνηση είναι η ύπαρξη μονίμων ελλειμμάτων. Όπως έχουμε ήδη συζητήσει σε προηγού- 213

μενο κεφάλαιο, πολλοί προτείνουν την πολιτική της ισοσκέλισης του προϋπολογισμού, ακριβώς για να μην υπάρχουν τα ενδεχόμενα του εκτοπισμού των ιδιωτικών επενδύσεων και του πληθωρισμού. Όμως, όταν ασκείται αντικυκλική πολιτική τα ελλείμματα που δημιουργούνται κατά την ύφεση αντιρροπούνται από τα πλεονάσματα που δημιουργούνται κατά την άνοδο. Η άσκηση αντικυκλικής πολιτικής, δηλαδή πολιτικής που αυξάνει τις δαπάνες και μειώνει τους φόρους όταν η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση (πραγματικό εισόδημα κάτω του δυνητικού) και που μειώνει τις δαπάνες και αυξάνει τους φόρους στην αντίθετη περίπτωση, ουσιαστικά σημαίνει ότι οι δαπάνες και οι φόροι δεν είναι εξωγενείς παράγοντες. Γνωρίζουμε ότι οι φόροι είναι ενδογενείς, διότι το μέγεθός τους εξαρτάται από το ύψος του εισοδήματος, όπως π.χ. στη συνάρτηση Τ = ty όπου t είναι το ποσοστό φορολογίας. Οι κρατικές δαπάνες μπορεί να έχουν ένα σταθερό μέρος, που να καλύπτει τις πάγιες ανάγκες του κράτους, και ένα μεταβλητό, που προσδιορίζεται από την αντικυκλική πολιτική. Μία τέτοια συνάρτηση μπορεί να είναι η εξής: G = G 1 + a (Y F Y) Η συνάρτηση αυτή έχει ένα εξωγενές μέρος, το G 1, και ένα ενδογενές που δείχνει ότι όταν το δυνητικό εισόδημα Y F είναι μεγαλύτερο από το πραγματικό, και επομένως η απασχόληση δεν πλήρης, οι κρατικές δαπάνες αυξάνονται, και όταν είναι μικρότερο μειώνονται. Οι ασκούντες την οικονομική πολιτική είναι σκόπιμο να γνωρίζουν εάν το έλλειμμα είναι αποτέλεσμα αντικυκλικής πολιτικής ή/και αποτέλεσμα της δομής της οικονομίας. Για τον σκοπό αυτό, το έλλειμμα διακρίνεται σε διαρθρωτικό και σε κυκλικό. Διαρθρωτικό είναι το έλλειμμα που υπάρχει όταν το εισόδημα βρίσκεται στο επίπεδο της πλήρους απασχόλησης, δηλαδή όταν το πραγματικό εισόδημα βρίσκεται στο δυνητικό του ύψος. Κυκλικό έλλειμμα είναι η διαφορά του πραγματικού ελλείμματος από το διαρθρωτικό. Εάν το έλλειμμα είναι μηδενικό (G = T) όταν η οικονομία βρίσκεται σε πλήρη απασχόληση, και το εισόδημα είναι στο δυνητικό του ύψος, τότε το έλλειμμα που υπάρχει στην ύφεση, και το πλεόνασμα που δημιουργείται όταν το εισόδημα υπερβαίνει το δυνητικό, είναι κυκλικά. Βέβαια, εάν μία οικονομία παρουσιάζει διαρθρωτικό έλλειμμα, δηλαδή οι δαπάνες υπερβαίνουν τους φόρους ακόμη και στην κατάσταση της πλήρους απασχόλησης, τότε τα δημοσιονομικά ελλείμματα και το δημόσιο χρέος μπορεί να αποτελούν σοβαρό πρόβλημα της οικονομίας αυτής. Στην περίπτωση αυτή, είναι αναγκαίο να γίνουν μεταρρυθμίσεις στο φορολογικό σύστημα και στον τρόπο διαχείρισης των δαπανών, ώστε το διαρθρωτικό έλλειμμα να μηδενίζεται όταν η οικονομία βρίσκεται σε πλήρη απασχόληση. Η σχέση διαρθρωτικού, κυκλικού, και πραγματικού ελλείμματος μπορεί να φανεί με το εξής παράδειγμα. Έστω ότι T = 0,2Y G = 200 + 0,5(Y F Y) Y F = 500 Εάν το εισόδημα είναι στο δυνητικό του επίπεδο, εάν δηλαδή Y F = 500, η διαφορά G T = 200 (0,2)500 = 100 είναι το διαρθρωτικό έλλειμμα. Εάν το εισόδημα είναι κάτω του επιπέδου της πλήρους απασχόλησης, π.χ. Υ = 400, το πραγματικό έλλειμμα θα είναι G T = 200 + 0,5(500 400) (0,2)400 = 170 και το κυκλικό έλλειμμα θα είναι 170 100 = 70. Στο παράδειγμα αυτό, το έλλειμμα μηδενίζεται όταν G = T δηλαδή όταν 200 + 0,5(500 Υ) = 0,2Υ Λύνοντας ως προς Υ, βρίσκουμε Υ = 643. Με άλλα λόγια, το πραγματικό εισόδημα πρέπει να υπερβεί το δυνητικό για να ισοσκελισθεί ο προϋπολογισμός. Η περίπτωση του παραδείγματος αυτού παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 16.2. Η ευθεία G δείχνει τη σχέση δαπανών και εισοδήματος για Y F = 500. Η ευθεία T δείχνει τη σχέση φόρων και εισοδήματος. Η α- πόσταση ΑΒ δείχνει το διαρθρωτικό έλλειμμα και η απόσταση ΓΔ δείχνει το πραγματικό έλλειμμα για Υ = 400. Το σημείο Ε δείχνει μηδενικό έλλειμμα. Εάν η κυβέρνηση θέλει να έχει μηδενικό έλλειμμα όταν το εισόδημα είναι στο δυνητικό του μέγεθος, μπορεί να αυξήσει τον φορολογικό συντελεστή, και η καμπύλη των φόρων θα είναι η διακεκομμένη ευθεία Τ. 214

Διάγραμμα 16.2 Το διαρθρωτικό και το κυκλικό έλλειμμα. Άσκηση 16.3 Έστω τα εξής δεδομένα για μία οικονομία. Το δυνητικό εισόδημα, δηλαδή το εισόδημα πλήρους απασχόλησης, είναι Y F = 400. Το εισόδημα της περιόδου t 1 είναι Υ = 360. Οι κρατικές δαπάνες είναι G = 120, οι φόροι Τ = 0,25Y. Να βρεθεί το διαρθρωτικό και το κυκλικό έλλειμμα. Απάντηση Το διαρθρωτικό έλλειμμα υπολογίζεται στο δυνητικό εισόδημα που είναι Υ = 400. Στο εισόδημα αυτό, οι φόροι είναι Τ = (0,25) 400 = 100 Οι δαπάνες είναι G = 120 Άρα το διαρθρωτικό έλλειμμα είναι G T = 20 Το έλλειμμα της περιόδου υπολογίζεται με βάση το εισόδημα της περιόδου, δηλαδή το Υ = 360. Με το εισόδημα αυτό, οι φόροι είναι Τ = (0,25)360 = 90 Άρα το έλλειμμα είναι G T = 120 90 = 30 Το κυκλικό έλλειμμα είναι η διαφορά του υφισταμένου ελλείμματος μείον το διαρθρωτικό, δηλ. 30 20 = 10. Άσκηση 16.4 Έστω οι εξής συναρτήσεις φόρων και κρατικών δαπανών: Τ = 0,25Υ και G = 400 + 0,4(Y F Y). Το δυνητικό εισόδημα είναι Y F = 1.000 και το πραγματικό είναι Υ = 800. Να βρείτε το πραγματικό έλλειμμα, το διαρθρωτικό, και το κυκλικό. Πώς πρέπει να αλλάξει η συνάρτηση των δαπανών, ώστε το διαρθρωτικό έλλειμμα να είναι μηδέν; 215

Απάντηση Όταν το εισόδημα είναι Υ = 800, οι κρατικές δαπάνες είναι G = 400 + 0,4(1.000 800) = 480 Οι φόροι θα είναι T = (0,25)800 = 200 και το πραγματικό έλλειμμα G T = 280 Εάν το εισόδημα είναι στο δυνητικό του επίπεδο, Υ = 1.000, οι δαπάνες θα είναι G = 400 + 0,4(1.000 1.000) = 400 και οι φόροι Τ = (0,25)1.000 = 250 και το διαρθρωτικό έλλειμμα θα είναι 400 250 = 150 Το κυκλικό έλλειμμα είναι η διαφορά μεταξύ πραγματικού ελλείμματος και διαρθρωτικού, δηλ. 280 150 = 130 Για να είναι το διαρθρωτικό έλλειμμα μηδενικό, θα πρέπει οι δαπάνες να είναι ίσες με τους φόρους όταν το πραγματικό εισόδημα είναι ίσο με το δυνητικό, δηλαδή όταν Υ = Y F = 1.000. Τότε, οι φόροι θα είναι Τ = (0,25)1.000 = 250 και οι δαπάνες επίσης να είναι ίσες προς 250. Άρα οι δαπάνες που είναι ανεξάρτητες του εισοδήματος πρέπει να μειωθούν, δηλ. το 400 να γίνει 250. Σύνοψη Η κυβέρνηση, όπως όλοι οι οικονομικοί οργανισμοί, έχει έναν εισοδηματικό περιορισμό, σύμφωνα με τον οποίον οι δαπάνες δεν μπορούν να υπερβαίνουν τα έσοδα. Εάν αυτό συμβεί, τότε το έλλειμμα που θα προκύψει πρέπει να καλυφθεί με δανεισμό, είτε από το κοινό ή από την Κεντρική Τράπεζα. Το έλλειμμα μίας περιόδου πρέπει να καλύπτεται από τα πλεονάσματα των επομένων, διαφορετικά το δημόσιο χρέος μπορεί να πάρει εκρηκτικές διαστάσεις. Η εξέλιξη του χρέους εξαρτάται από το επιτόκιο με το οποίο η κυβέρνηση έχει δανεισθεί, και από την ύπαρξη ή μη ελλειμμάτων κατά τις επόμενες περιόδους. Η χρηματοδότηση των ελλειμμάτων έχει επιπτώσεις στην υπόλοιπη οικονομία. Εάν το έλλειμμα χρηματοδοτείται με έκδοση ομολόγων, τα οποία αγοράζονται από νοικοκυριά και επιχειρήσεις, η επίπτωση είναι επί του επιτοκίου, το οποίο αυξάνει, και προκαλεί εκτόπιση των ιδιωτικών επενδύσεων. Εάν χρηματοδοτείται με έκδοση νέου χρήματος από την Κεντρική Τράπεζα που διευκολύνει την κυβέρνηση, δημιουργούνται πληθωριστικές δυνάμεις. Το έλλειμμα κάθε χρονικής περιόδου είναι χρήσιμο να διακρίνεται σε διαρθρωτικό και σε κυκλικό. Το διαρθρωτικό έλλειμμα είναι εκείνο που δημιουργείται όταν το εισόδημα είναι στο επίπεδο που αντιστοιχεί σε πλήρη απασχόληση. Το κυκλικό είναι η διαφορά του υπάρχοντος ελλείμματος από το διαρθρωτικό. Έτσι μπορούμε να διακρίνουμε το μέρος του ελλείμματος που οφείλεται στην άσκηση αντικυκλικής πολιτικής από εκείνο που οφείλεται στη δομή της οικονομίας. Βιβλιογραφία Λιανός, Θ. Π. και Μπένος, Θ. Ε. (2013). Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική. Ζ έκδοση. Αθήνα: Εκδ. Μπένου. Kεφάλαιο 13. Baumol W. J., and Blinder, A. S. (2012). Μακροοικονομική: Αρχές και Πολιτική. Αθήνα: Εκδ. Πασχαλίδη. Κεφάλαια 15. Blanchard, O. (2000). Macroeconomics. New York: Prentice Hall. Κεφάλαιo 27. Froyen, R. T. (1990). Macroeconomics: Theories and Policies. New York: MacMillan. Κεφάλαιο 5. 216

Hall, R. E. and Taylor, J. B. (1993). Macroeconοmics. New York: W.W. Norton & Co. Κεφάλαιο 13. Mankiw, G. (2002). Μακροοικονομική Θεωρία. Αθήνα: Gutenberg. Κεφάλαιο 15. 217