ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Θεματική Ενότητα 10: Διαστάσεις του εαυτού: Αυτο-αντίληψη, Αυτο-εκτίμηση
Θεματική Ενότητα 10 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις έννοιες της αυτο-αντίληψης, της αυτο-εκτίμησης και των διαστάσεών τους, καθώς και η εξοικείωση των φοιτητών με την εξελικτική πορεία των παραπάνω εννοιών κατά τη βρεφική, την προσχολική και τη σχολική ηλικία. Λέξεις κλειδιά: Αυτο-αντίληψη, Αυτο-εκτίμηση, Κοινωνική ταυτότητα.
Ορισμοί: Αυτο-αντίληψη «Το σύνολο των πεποιθήσεων, στάσεων και αξιολογήσεων του ατόμου για τον εαυτό του, οι οποίες αφορούν σε όλες τις πλευρές της προσωπικότητάς του» (βλ. Χατζηχρήστου, 2004) «Η αναπαράσταση της γνώσης του εαυτού μας» (βλ. Χατζηχρήστου, 2004)
Αυτο-αντίληψη Εκφράζει την επιδοκιμασία ή την αποδοκιμασία προς τον εαυτό και φανερώνει το βαθμό, στον οποίο το άτομο πιστεύει ότι είναι ικανό, σημαντικό, επιτυχημένο και αξιόλογο. Διαμορφώνεται μέσα από τις εμπειρίες (Marsh, 1990), και Συμβάλλει: i. στη διατήρηση μιας θετικής εικόνας για τον εαυτό, ii. στη διατήρηση της συναισθηματικής ισορροπίας του ατόμου, και iii. στην οργάνωση της εμπειρίας του ατόμου.
Αυτο-αντίληψη vs. Αυτο-εκτίμησης Η αυτο-αντίληψη αποτελεί τη γνωστική πλευρά της αυτογνωσίας και αναφέρεται σε ένα γενικότερο προβληματισμό σχετικά με τον εαυτό. Η αυτο-εκτίμηση αντιπροσωπεύει τη συναισθηματική πλευρά και δείχνει το βαθμό στον οποίο το άτομο αποδέχεται και επιδοκιμάζει τον εαυτό του. Εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο το άτομο έχει πετύχει τους στόχους του. Είναι, δηλαδή, μια προσωπική εκτίμηση όλων των διαστάσεων του εαυτού, ως προς το τί θέλει ή δεν θέλει να είναι, σε σχέση με τις αξίες και τα πιστεύω του.
Αυτο-εκτίμηση Η αυτο-εκτίμηση δεν αναφέρεται σε συναισθήματα ανωτερότητας ή τελειότητας, αλλά σε συναισθήματα αυτο-αποδοχής και αυτοσεβασμού και αντανακλά τη σχέση μεταξύ ιδανικού και πραγματικού εαυτού. Πολλoί ερευνητές θεωρούν ότι αποτελεί θεμελιώδες κίνητρο του ατόμου για εξέλιξη, καθώς επηρεάζεται από: τις προσδοκίες του, τις φιλοδοξίες του, και από την πεποίθησή του ότι έχει πετύχει τους στόχους του.
Διαστάσεις της αυτο-αντίληψης (Higgins, 1989) η προσωπική αυτο-αντίληψη, η οποία σχετίζεται με τη γνώμη που έχει το κάθε άτομο για τον εαυτό του (πχ. έχω καστανά μάτια, είμαι έξυπνος/η ) η κοινωνική αυτο-αντίληψη, η οποία διαμορφώνεται από την εντύπωση που έχει το άτομο για το πώς το βλέπουν οι άλλοι (πχ. οι άλλοι πιστεύουν ότι έχω χιούμορ ), και η ιδανική αυτο-αντίληψη, η οποία περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά που το άτομο θα ήθελε να έχει ο εαυτός του (πχ. θα ήθελα να ήμουν πιο αδύνατος/η )
Διαστάσεις της αυτο-αντίληψης (Higgins, 1989) Όταν οι τρεις αυτές διαστάσεις βρίσκονται σε ασυμφωνία μεταξύ τους δημιουργούνται ψυχολογικά προβλήματα στο άτομο (Harter, 1983. Higgins, 1989). Συγκεκριμένα: Όταν διαφέρει η προσωπική από την ιδανική αυτο-αντίληψη, τότε το άτομο βιώνει δυσάρεστα συναισθήματα (πχ. απογοήτευση) και έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση. Όταν διαφέρει η προσωπική από την κοινωνική αυτο-αντίληψη, τότε το άτομο αισθάνεται ότι απειλείται.
Στοιχεία του περιεχομένου της αυτο-αντίληψης η κοινωνική ταυτότητα οι προδιαθέσεις, και τα σωματικά χαρακτηριστικά
Στοιχεία της κοινωνικής ταυτότητας (Rosenberg, 1986) Κοινωνικός ρόλος (φύλο, ηλικία, επάγγελμα) Συμμετοχή σε ομάδες (εθνικότητα, θρήσκευμα, πολιτικο-ιδεολογική παράταξη) Κοινωνικός χαρακτηρισμός - ετικέτες (περιθωριακές ομάδες: αλκοολικοί, χρήστες ουσιών κ.ά.) Προσωπική ιστορία του ατόμου (χαρακτηρισμοί που προκύπτουν από τη δράση και τις εμπειρίες του) Κοινωνικοί τύποι (χαρακτηρισμοί που προσδίδονται στο άτομο με βάση τα ενδιαφέροντα, τις προτιμήσεις και τις συνήθειές του) Προσωπική ταυτότητα (το σύνολο των στοιχείων της προσωπικότητάς του)
Προδιαθέσεις Αυτές σχετίζονται περισσότερο με τα εσωτερικά χαρακτηριστικά του ατόμου, όπως είναι: οι στάσεις του, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, οι ικανότητές του, οι αξίες, και οι συνήθειές του.
Σωματικά χαρακτηριστικά Το στοιχείο αυτό αφορά στην αντίληψη που έχει το άτομο για το σώμα του. Οι αντιλήψεις που έχουν οι άνθρωποι για την εικόνα του σωματικού εαυτού τους είναι δυνατό να μην ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, και επηρεάζονται από το εξελικτικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται, καθώς η εικόνα αυτή δεν είναι σταθερή σε όλα τα στάδια της ζωής του ατόμου, αλλά διαφοροποιείται ανάλογα με τις εμπειρίες και το επίπεδο ωρίμανσής του.
Εξελικτική πορεία της αυτο-αντίληψης Η διαμόρφωσή της συντελείται βαθμιαία και διαφοροποιείται προοδευτικά, τουλάχιστον μέχρι την αρχή της εφηβείας (Harter 1983; Marsh, 1990). O Selman (1980) διέκρινε 3 στάδια ανάπτυξης της αυτο-αντίληψης: 1. τα παιδιά (βρέφη/νήπια) δε διαχωρίζουν τα εσωτερικά από τα εξωτερικά γνωρίσματα, 2. τα παιδιά (νήπια/πρώτης σχολικής ηλικίας) αρχίζουν να διακρίνουν τα εσωτερικά από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, και 3. στην ηλικία των οκτώ πeρίπου ετών τα παιδιά διαφοροποιούν, πλέον, ξεκάθαρα τον εσωτερικό από τον εξωτερικόσωματικό εαυτό τους.
Βρεφική ηλικία Η αυτο-αντίληψη διαμορφώνεται στους πρώτους 8-12 μήνες, στη διάρκεια των οποίων τα βρέφη δεν μπορούν να διαχωρίσουν τον εαυτό τους από τους άλλους, και ιδιαίτερα από τη μητέρα. Το βρέφος συνειδητοποιεί ότι η μητέρα είναι ένα ξεχωριστό άτομο από το ίδιο, μέσω της διαδικασίας του αποχωρισμού. Σύμφωνα με τον Winnicott, η αρκετά καλή μητέρα σταδιακά απομακρύνεται και ενισχύει την ικανότητα του βρέφους να μένει μόνο του, γεγονός που συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας σταθερής εικόνας του εαυτού.
Βρεφική ηλικία Σταδιακά, μέσα από το παιχνίδι με το σώμα του, την επαφή με τη μητέρα και την ωρίμανση των αντιληπτικών λειτουργιών του, το βρέφος αρχίζει να διαχωρίζει ολοκληρωτικά τον εαυτό του από τη μητέρα. Κατά το 18 ο μήνα περίπου αρχίζει να αναγνωρίζει κάποια βασικά χαρακτηριστικά του, όπως το φύλο, η ηλικία και οι ικανότητές του, ενώ είναι και σε θέση να αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη και σε φωτογραφίες (Harter, 1983). Η ηλικία των 2 ετών αποτελεί το στάδιο της εμφάνισης αυτο-αντίληψης καθώς αρχίζουν οι πρώτες αναφορές του βρέφους στο εγώ, εσύ κλπ. Την ίδια περίπου εποχή τα βρέφη κατακτούν την έννοια της μονιμότητας αντικειμένων και προσώπων.
Προσχολική ηλικία Στην ηλικία των 3-5 ετών τα νήπια αντιλαμβάνονται περισσότερο το σωματικό εαυτό τους και αυτοπροσδιορίζονται με περιγραφικούς χαρακτηρισμούς, κυρίως για τα εξωτερικά και εμφανή χαρακτηριστικά τους (όνομα, φύλο, εμφάνιση, αντικείμενα που έχουν στην κατοχή τους) αλλά και για κάποιες δραστηριότητές τους. Οι χαρακτηρισμοί που προσδίδουν στη συμπεριφορά τους είναι περισσότερο θετικοί και συγκεκριμένοι (πχ. μπορώ να τρέξω γρήγορα). Περιγράφουν, σε ορισμένο βαθμό, συναισθήματα και ψυχολογικά χαρακτηριστικά τα οποία, όμως, είναι παροδικά και όχι μόνιμα.
Προσχολική ηλικία Τα νήπια συνειδητοποιούν ότι δεν τα καταφέρνουν το ίδιο καλά σε όλες τις δραστηριότητες. Επειδή, ωστόσο, στην ηλικία αυτή δεν αυτο-αξιολογούνται συγκριτικά με τους συνομηλίκους τους, όπως γίνεται στο σχολείο, πιστεύουν ότι, ακόμη και σε εύκολες δραστηριότητες, οι επιτυχίες τους είναι αποτέλεσμα των ικανοτήτων τους και δε συνδέονται με το επίπεδο δυσκολίας της κάθε δραστηριότητας και της προσπάθειας που απαιτήθηκε (Nicholls, 1976).
Προσχολική ηλικία Σύμφωνα με το στάδιο πρωτοβουλίαςενοχής της θεωρίας του Erikson, αν η τάση του νηπίου για ανεξαρτητοποίηση γίνει αποδεκτή από το περιβάλλον του και το νήπιο ενθαρρύνεται στην ανάληψη πρωτοβουλιών, τότε η αυτο-αντίληψή του διαμορφώνεται θετικά, χωρίς την αίσθηση της ενοχής, που δημιουργείται στην αντίθετη περίπτωση. Στο στάδιο αυτό τα νήπια αντιλαμβάνονται ότι οι πράξεις τους αξιολογούνται από τους σημαντικούς άλλους και η αξιολόγηση αυτή αποτελεί πηγή επανατροφοδότησης της αναπτυσσόμενης αυτο-αντίληψης τους. Τέλος, όταν τα νήπια θέλουν να περιγράψουν τον εαυτό τους ή τους άλλους, τα κριτήριά τους βασίζονται στο διαχωρισμό καλού και κακού (πχ. καλός-κακός, έξυπνος-χαζός, πλούσιοςφτωχός).
Σχολική ηλικία Η είσοδος στο δημοτικό συνήθως συμπίπτει με την προοδευτική αύξηση της πολυπλοκότητας της αυτο-αντίληψης καθώς γίνεται μια στροφή αναφορών, εκ μέρους των παιδιών, σε ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Στην αρχή της σχολικής ηλικίας τα παιδιά επικεντρώνονται: σε γενικά χαρακτηριστικά (πχ. έξυπνος, φιλικός) και σε συναισθηματικές καταστάσεις (πχ. λυπημένος).
Σχολική ηλικία Στην ηλικία των 5-7 ετών τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους με βάση: το σωματικό εαυτό τους, τα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους, τη φυσική ικανότητά τους, τη γνωστική ικανότητά τους, τις δραστηριότητές τους, την κοινωνική αποδοχή, και τον τρόπο συμπεριφοράς τους. Από τη ηλικία των 8 ετών είναι σε θέση να εντοπίζουν τα συναισθήματα και τις επιθυμίες τους και να τα διαφοροποιούν από τους άλλους.
Σχολική ηλικία Σύμφωνα με το στάδιο φιλοπονίαςκατωτερότητας της θεωρίας του Erikson, η αυτο-αντίληψη των παιδιών επηρεάζεται από τις επιτυχημένες προσπάθειές τους για μάθηση και κοινωνική ενσωμάτωση, ενώ τα αντίθετα αποτελέσματα οδηγούν σε αισθήματα κατωτερότητας. Στα πρώτα χρόνια του δημοτικού σχολείου παρατηρείται μείωση των υπερβολικά θετικών χαρακτηριστικών αυτο-προσδιορισμού, που χρησιμοποιούσαν τα παιδιά σε μικρότερες ηλικίες. Πχ. τα παιδιά Α, Β, και Δ τάξης του δημοτικού έχουν αρνητική εικόνα για τις ικανότητές τους στα μαθηματικά, την ανάγνωση και τα μουσικά όργανα.
Σχολική ηλικία Η αρνητική αυτο-αντίληψη των μαθητών, σε αυτήν την ηλικία, οφείλεται στην έναρξη των κοινωνικών συγκρίσεων, οι οποίες ξεκινούν με την ένταξή τους στο σχολικό πλαίσιο. Επιπλέον, τα παιδιά στο δημοτικό αξιολογούν τον εαυτό τους βάσει περισσότερο αντικειμενικών κριτηρίων και σύμφωνα με τις αξιολογήσεις των δασκάλων τους.
Σχολική ηλικία Οι συγκρίσεις του παιδιού με τους συνομηλίκους του, για την αξιολόγηση του εαυτού του, αποτελούν μια πολύ σημαντική διαδικασία. Ειδικά, οι μαθητές, μέσω της σύγκρισης του εαυτού τους με τους άλλους, εντοπίζουν τις ατομικές διαφορές και αξιολογούν την επάρκειά τους σε διάφορους τομείς. Η διαδικασία αυτή, ωστόσο, αν και είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης αυτο-αντίληψης, είναι αρκετά επώδυνη για τους μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Fontana, D. (1996). Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς (Μτφ. Μ. Λώμη). Αθήνα: Σαββάλας. Harter, S. (1983). Development perspectives on the self-esteem. In E. M. Heatheringston (Ed.), Handbook of Child Psychology: Socialization, personality and social development (pp. 275-386), Vol. IV. New York: Wiley. Higgins, E. T. (1989). Self-discrepancy theory: What patterns of self-beliefs cause people to suffer? Advances in Experimental Social Psychology, 22, 93-136. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2011). Ψυχολογία κινήτρων. Αθήνα: Πεδίο. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2011). Τα κίνητρα στην εκπαίδευση. Αθήνα: Πεδίο. Marsh, H. W. (1990). A multidimensional, hierarchical self-concept: Theoretical and empirical justification. Educational Psychology Review, 2, 77-172.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Nicholls, J. G. (1976). Effort is virtue, but it s better to have ability: Evaluative responses to perceptions of effort and ability. Journal of Personality Research, 10, 306-315. Rosenberg, M. (1986). Conceiving the Self. Malabar, Florida: Robert E., Krieger Publishing Company Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2012). Ψυχολογία (Επιμ. Έκδ. Σ. Βοσνιάδου). Αθήνα: Gutenberg. Schunk, D. H., Pintrich, P., & Meece, J. (2010). Τα κίνητρα στην εκπαίδευση (Επιμ. Έκδ. Ν. Μακρής & Δ. Πνευματικός). Αθήνα: Gutenberg. Selman, R. (1980). The growth of interpersonal understanding. New York: Academic Press. Χατζηχρήστου, Χ. (2004). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο: Πρόγραμμα προαγωγής της ψυχικής υγείας και της μάθησης. Αθήνα: Τυπωθήτω.