ΙΑ119 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης Δημήτρης Πλάντζος
What makes us archaeologists as opposed to mindless collectors of old junk is the set of rules we use to translate those facts into meaningful accounts of the past, accounts that make sense to us as archaeologists and (it is hoped) to our general audience. And those rules, are theoretical in nature. Facts are important, but without theory they remain utterly silent. Johnson 1999, 7.
Δομή του Μαθήματος: Εισαγωγικά Η ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους Αναπαριστώντας το κλασικό ήθος Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Χρόνος, χάος, ιστορία Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Ο χώρος ως αισθητική εμπειρία Η απο-αποικιοποίηση του κλασικού Συμπεράσματα συζήτηση
Δομή του Μαθήματος: Εισαγωγικά Η ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους Αναπαριστώντας το κλασικό ήθος Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Χρόνος, χάος, ιστορία Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Ο χώρος ως αισθητική εμπειρία Η απο-αποικιοποίηση του κλασικού Συμπεράσματα συζήτηση
Υπόρρητες παραδοχές στην κλασική αρχαιολογία: Ο (ιστορικός) χρόνος κινείται γραμμικά Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι προβλέψιμος Ο υλικός πολιτισμός διαθέτει εγγενή και αμφιμονοσήμαντη αφηγηματική αξία Ο επιστημονικός λόγος είναι ανεξάρτητος από το αντικείμενο το οποίο μελετά Ο ιστορικός χρόνος επαναλαμβάνεται
Johann Joachim Winckelmann (1717-1768)
Βίνκελμαν: παρορμητική, συγκινησιακή σχέση με την αρχαιότητα συστηματική μελέτη της κλασικής τέχνης, με όχημα την αποτίμηση της ελληνικής πλαστικής και ζωγραφικής χρονολογικό πλαίσιο ένταξης των κλασικών έργων: προ-κλασική περίοδος πρώιμη κλασική περίοδος Κλασική περίοδος μετακλασική περίοδος
Τεχνοτροπική ανάλυση αισθητική περιοδολόγηση της ελληνικής τέχνης ως κορυφαίας δημιουργίας του κλασικού («ελληνικού») πολιτισμού εξελικτικό, προοδευτικό σχήμα αυτόνομων «έργων», τα οποία γεννήθηκαν από την αυθεντία αντίστοιχων «δημιουργών». ο πολιτισμός εξισώνεται με την αισθητική του, η οποία αναλύεται και ταξινομείται τεχνοτροπικά αυτόνομες πολιτισμικές μονάδες που εκφράζουν, μέσω της ιδιοφυΐας του δημιουργού τους, την «ψυχή» του πολιτισμού τον οποίο αυτός εκπροσωπεί.
Le flambeau de la saine étude des ouvrages de l Antiquité
«Το υψηλότερο καλλιτεχνικό ιδεώδες από όλα τα έργα της αρχαιότητας που διασώθηκαν... Αιώνια άνοιξη σκεπάζει τη σαγηνευτική αρρενωπότητά του με υπέροχη νιότη και παίζει με τρυφερότητα πάνω στην αγέρωχη αρχιτεκτονική των μελών του.»
«ευγενική απλότητα» / «ήρεμο μεγαλείο» Η δημιουργική ιδιοφυία του καλλιτέχνη αποκαλύπτει στον θεατή το Κάλλος, το ανώτατο ιδεώδες της φύσης Το «ύψιστο ιδεώδες» της (αιώνιας) τέχνης Ιδανικός συνδυασμός της αισθησιακής αρρενωπότητας και της υπέρτατης καλλονής του (διαχρονικού) ανδρικού προτύπου, συχνά προικισμένου με μια χαρακτηριστική ανδρόγυνη ποιότητα.
«Πόσο μεγαλειώδης είναι αυτή η καμπύλη του στήθους!... Πάνω σε στήθη σαν κι αυτά πρέπει να συντρίφτηκαν ο Γίγας Ανταίος και ο τρικέφαλος Γηρυόνης. Ρωτήστε αυτούς που γνωρίζουν την τελειότητα του ανθρώπινου κορμιού αν έχουν δει ποτέ πλευρά σαν την αριστερή μεριά τούτου του γλυπτού.»
«Την ατενίζουμε και στρέφουμε το βλέμμα αλλού, και πού δεν ξέρουμε, θαμπωμένοι και μεθυσμένοι από ομορφιά, ώσπου η καρδιά, γεμάτη πια, παραπατά εκεί για πάντα εκεί στης τέχνης της θριαμβικής το άρμα αλυσοδεμένοι στέκουμε σαν αιχμάλωτοι που δεν ποθούν φυγή». Lord Byron, Childe Harold s Pilgrimage, IV 50 Η Αφροδίτη των Μεδίκων. Ρωμαϊκό Αντίγραφο ελληνιστικού πρωτοτύπου του 3ου-2ου αι. π.χ.
Τεχνοτροπική προσέγγιση: Η ερμηνεία ενός πολιτισμού μέσω της αισθητικής του «Δημιουργός» / «έργο»: ιδιοφυείς, αυθεντικοί, έγκυροι εκφραστές της εποχής τους. Η ιστορία του κλασικού πολιτισμού διαρθρώνεται μέσα από τη μελέτη του αυτόνομου έργου-δημιουργήματος και την αναζήτηση-αξιολόγηση του ανεξάρτητου δημιουργού που αναγνωρίζεται ως ιδιοφυής, εξαιρετικός, πρωτοπόρος, καίριος εκφραστής των ιδεών του καιρού του, αλλά και κάθε εποχής, είναι δηλαδή «διαχρονικός», «κλασικός», «πανανθρώπινος»). Διαδικασία αποθέωσης του δημιουργού / έργου που αγνοεί άλλους σημαντικούς φορείς εντός της αισθητικής διάδρασης μηχανισμοί σύλληψης, προβολής και πρόσληψης διαδικασίες που κατέστησαν το έργο ενδιαφέρον και προσβάσιμο ως αντικείμενο μελέτης διαχρονικά έως σήμερα.
Τι είναι έργο; Μεθοδολογικό εργαλείο που επινοεί ο μελετητής με βάση εμπειρικές κατά κανόνα παρατηρήσεις, ώστε να οργανώσει την μελέτη ενός πολιτισμικού φαινομένου, μιας εποχής ή μιας ανθρώπινης κοινωνίας Ως εκ τούτου, ως «έργο» μπορεί να νοείται και ένα τέτοιο φαινόμενο, μια εποχή ή μια κοινωνία
Τεχνοτροπική προσέγγιση: Βαθμιαία μετατόπιση της έρευνας από το φαινόμενο στο σύμπτωμα Το σύμπτωμα επενδύεται με την ιστορική σημασία του γεγονότος. Η έρευνα των πολιτισμικών φαινομένων μετατρέπεται σε αναζήτηση επί μέρους «έργων» και η μελέτη των συγκεκριμένων «δημιουργών» αντικαθιστά τη μελέτη της εποχής τους. Giorgio Vasari, 1511-1574: Οι βίοι των πιο διακεκριμένων ζωγράφων, γλυπτών, και αρχιτεκτόνων (1550) Πλίνιος, Φυσική Ιστορία (1 ος αι. μ.χ.) Η εξέλιξη στην τέχνη είναι αυστηρά γραμμική. Η εφαρμογή του γραμμικού σχήματος που εισήγαγε ο Βίνκελμαν στη μελέτη της κλασικής τέχνης διατηρήθηκε και επεκτάθηκε κατά τον 19 ο αι. και παγιώθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού: Kopienforschung Connoisseurship
Meisterwerke der griechischen Plastik, 1893 Adolf Furtwängler (1853-1907)
Kopienforschung: «Από τα έργα των γλυπτών εκείνων που η αρχαιότητα θεωρούσε ως τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της» επιβιώνουν ελάχιστα πρωτότυπα, ενώ άλλα μάς είναι γνωστά μέσω «καλών και πιστών» αντιγράφων, πιθανόν κατασκευασμένων στην ίδια κλίμακα με το πρωτότυπο. Ενδελεχής τεχνοτροπική ανάλυση των σωζομένων αντιγράφων Αναγωγή στο χαμένο πρωτότυπο Απόδοση των χαμένων έργων στους δημιουργούς ώστε να γίνει επισκόπηση της αρχαίας τέχνης μέσω σταθερών χρονολογικών σημείων (fixed points) Ανασύσταση της εξελικτικής πορείας της αρχαίας τέχνης.
Kopienforschung: «Μια μακρά πορεία τεχνοτροπικής εξέλιξης (eine grosse stilistische Entwickelung) συνδέει αναμφίβολα τον Δισκοβόλο με τις ανυπόμονες εκφράσεις, τα αυστηρά, κοντά μαλλιά, και την εμφατική γραμμή του φρυδιού και της μύτης, με τον Περσέα με τους γεμάτους, ρέοντες βοστρύχους, την ευθεία κατατομή, και το πιο στρογγυλεμένο, πιο ελεύθερο πλάσιμο».
Kopienforschung: Οπτικο-φιλολογικό σύστημα αισθητικής ανάλυσης: γραμμική αντίληψη για την εξέλιξη της ιστορίας, της τέχνης, της αισθητικής κ.ο.κ. η ιδιοφυΐα του ατόμου-δημιουργού και ο ρόλος της στην ιστορία. εμπειρική, εσωστρεφής, αυτοαναφορική, και συχνά αδιέξοδη ενασχόληση εξω-ιστορικού προτάγματος
Η έννοια του αυθεντικού Νεωτερική εμμονή Ανάγεται στον εγγενή ιδεαλισμό της πλατωνικής φιλοσοφίας και επηρεάζεται από ρομαντικές αντιλήψεις που αντιμετωπίζουν το έργο τέχνης ως οντότητα με ευδιάκριτα βιολογικά χαρακτηριστικά.
Ise Shinto Temple, Japan.
Alois Riegl (1858-1905) Η τέχνη εκφράζει, μέσω της δικής της, αυτόνομης βούλησης, τη σχέση του ανθρώπου με τα πράγματα, με όπλα της τη μορφή, το χρώμα και τη γραμμή. Kunstwollen: η συλλογική επιθυμία μιας φυλετικής ομάδας, μιας κοινωνίας, ενός έθνους κ.ο.κ. να εκφράσει την ιστορικότητά της μέσω της τέχνης της, ως προβολή του τρόπου με τον οποίο η ομάδα αυτή αρθρώνει τη σχέση της με τον κόσμο που την περιβάλλει. Το έργο τέχνης, και κυρίως συγκεκριμένες τεχνοτροπικές λεπτομέρειες που αυτό περικλείει, αποτελεί αυτόνομη ιστορική πηγή. «Ο άνθρωπος δεν είναι μόνον ένα ον που δέχεται εντυπώσεις μέσω των αισθήσεων, αλλά και ένα ον με επιθυμίες, που ερμηνεύει τον κόσμο όπως αυτός αποκαλύπτεται στις επιθυμίες του που μεταβάλλονται ανάλογα με τη φυλή, τον τόπο, και τον χρόνο». Αυτονόμηση της τέχνης ως κοινωνικού φαινομένου (αυτονόμηση του ίδιου του έργου τέχνης έναντι τόσο του δημιουργού όσο και του κοινού του). Εγγενώς ιδεαλιστικό, το έργο του Riegl έχει απήχηση και σε μεταδομιστές του 20ού αι.