ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΥ: ΝΟΣΗΛΕΙΑ, ΑΦΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ 1 Τζανάκης Μανόλης 1. Εισαγωγή: ιστορία ζωής, ψυχική ασθένεια και κοινωνική ταυτότητα Οι αλλαγές των θεσµών επηρεάζουν τις ιστορίες ζωής των ατόµων τα οποία αφορούν. Το ίδιο συµβαίνει και µε τον ψυχιατρικό θεσµό. Έτσι, η αµφισβήτηση της ενδονοσοκοµειακής ψυχιατρικής φροντίδας και η αναδιάρθρωση των ψυχιατρικών υπηρεσιών επιφέρει πολύ σηµαντικές αλλαγές στη βιογραφία των ατόµων µε ψυχιατρικές εµπειρίες. Τα τεκµήρια ζωής, ιδίως αυτά που έχουν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, είναι λεκτικές συµπυκνώσεις ιστορικών εµπειριών. Η ανάλυσή τους µας επιτρέπει να προσεγγίσουµε τις πρακτικές στις οποίες δεν έχουµε πρόσβαση µε άλλο τρόπο. Βέβαια, η ανασυγκρότηση του παρελθόντος, του ατοµικού και του συλλογικού, επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, περισσότερο σταθερούς αλλά και συγκυριακούς. Ιδιαίτερα ο αυτοβιογραφικός λόγος βρίσκεται πάντοτε στο µεταίχµιο του παρελθόντος και του µέλλοντος, και επηρεάζεται σε µεγάλο βαθµό από τις αναγκαιότητες του παρόντος. Στην παρούσα εργασία παρατίθενται ήδη δηµοσιευµένα αλλά και αδηµοσίευτα αυτοβιογραφικά κείµενα ενός ατόµου µε ψυχιατρικές εµπειρίες, ο οποίος δεν βρίσκεται πλέον εν ζωή. 2 Από αυτά τα τεκµήρια ζωής ανακύπτουν καίρια µεθοδολογικά ζητήµατα, σχετικά µε την κοινωνική ταυτότητα και τη διαχείριση του πάσχοντος εαυτού, την περίοδο που το ασυλικό σύστηµα στην Ελλάδα βρίσκεται σε διαδικασία αναδιάρθρωσης και κρίση νοµιµοποίησης, δηλαδή από τα µέσα της δεκαετίας του 1980 έως την αυγή του νέου αιώνα. 1 Υπό δηµοσίευση στο Ευδοκιµήδης Γ., Κριστωτάκη. & Λέκκα Β. (επιµ.) Μαρτυρίες από τη ζωή και την εργασία σε νευροψυχιατρικά ιδρύµατα της Ελλάδας. Η ιδιαίτερη πορεία του Αιγινήτειου Νοσοκοµείου, Αθήνα, Πρακτικά (ηλεκτρονικά) Επιστηµονικής Ηµερίδας (υπό έκδοση, 2013). 2 Πρόκειται για τον Γιώργο Φαλελάκη (εφεξής Γ.Φ.) του οποίου η µαρτυρία ζωής έχει δηµοσιοποιηθεί, επωνύµως κατόπιν δικιάς του επιθυµίας, στο βιβλίο Μ. Τζανάκης, Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού. Μία µαρτυρία ζωής, Αθήνα: Πεδίο, 2012. Πρόκειται για ένα «διπλό βιβλίο», το οποίο αποσκοπεί αφενός στη δηµοσιοποίηση και αφετέρου στη διερεύνηση µιας µαρτυρίας ζωής. Στο εν λόγω βιβλίο δηµοσιοποιούνται το προσωπικό ηµερολόγιο του Γ.Φ. και η προφορική αφήγηση ζωής, προϊόν διαδοχικών βιογραφικών συνεντεύξεων.
2. Μια ζωή Ο Γ.Φ. γεννήθηκε το 1965, σε ένα µικρό χωριό της ελληνικής περιφέρειας. Είναι ο µικρότερος γιος µιας πολυµελούς οικογένειας, µε καλές προοπτικές, µιας και ήταν το πρώτο παιδί της οικογένειας που φαινόταν ότι θα κατάφερνε να εισαχθεί στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Απρόσµενες ψυχοσυναισθηµατικές, στην ηλικία των 17 ετών, µαταίωσαν αυτή την προοπτική κι ενέπλεξαν τον ίδιο και την οικογένειά του στο σύστηµα των ελληνικών ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η ηθική του σταδιοδροµία ως ασθενούς, για να δανειστούµε τον όρο του Goffman, επηρεάζεται από την αναδιοργάνωση της ελληνικής ψυχιατρικής και την οξεία αµφισβήτηση του ασυλικού µοντέλου. 3 Έτσι, µετά από αλλεπάλληλους ψυχιατρικούς εγκλεισµούς, καταφέρνει να οργανώσει τη ζωή του έξω από το ψυχιατρείο, όπου και αναπτύσσει πλούσια καλλιτεχνική δραστηριότητα, συµµετέχοντας σε θεατρικές παραστάσεις ως ερασιτέχνης ηθοποιός, σε ποιητικές βραδιές και καλλιτεχνικά δρώµενα, τα περισσότερα εκ των οποίων συνδέονται µε το χώρο της ψυχικής υγείας. Το 1996 δηµοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή, µε τίτλο Ατέρµονη Ροή, η οποία τον καθιερώνει στο στενό κύκλο των «ειδικών» της ψυχικής υγείας και της τοπικής κοινωνίας των Χανίων ως ποιητή που µεταµορφώνει το βίωµα της ψυχικής ασθένειας σε ρηξικέλευθο πολιτικό λόγο. Αργότερα, δηµοσιεύει ποιήµατά του σε δύο συλλογικούς τόµους και αλλού. 4 Στις αρχές του 2004 επιστρέφει εκ νέου στο χωριό του, στο πατρικό του σπίτι, όπου ζει µε τους γονείς του, έως τον πρόωρο θάνατό του, από παθολογικά αίτια, το Σεπτέµβριο του 2006, σε ηλικία 42 ετών. Ο ίδιος περιγράφει τον εαυτό του, σε χειρόγραφο σηµείωµα την άνοιξη του 2003, ως εξής: «Ονοµάζοµαι Γιώργος Φαλελάκης, γεννήθηκα στα Χανιά και κατάγοµαι και µεγάλωσα σ ένα χωριό το: Ραβδούχας Η ζωή µου µέχρι τώρα ήταν πολυκύµαντη. Από τη µια η ικανότητά µου στα γράµµατα στα παιδικά µου χρόνια και από την άλλη στην προσπάθεια να µπω στο πανεπιστήµιο, υποτροπίασα, «αρρώστησα» ή όπως αλλιώς λέγεται αυτό. Από αυτό το σηµείο βιώνω την προσωπική µου 3 Βλ. σχετικά E. Goffman, Άσυλα. οκίµια για την Κοινωνική Κατάσταση των Ασθενών του Ψυχιατρείου και Άλλων Τροφίµων, Ευρύαλος, Αθήνα, 1996, σελ. 133-135 4 Βλ. Γ. Φαλελάκης, Ατέρµονη Ροή, Χανιά: Νεώριον, 1996, Σκορδαλά-Κακατσάκη (επιµ.), Ποιήµατα β, Χανιά: Τµήµα Εργοθεραπείας Θ.Ψ.Π.Χ., 1995 και Γ. Φαλελάκης, Γ. Τζανιδάκης, Μ. Χαλκιαδάκη, Γ. Πετσαλάκης, Η άρπα του ουρανού, Χανιά: Ανοικτό Παράθυρο, 1999.
«οδύσσεια». Χρόνια µεταφερόµενος από τον ένα ψυχίατρο στον άλλο, και από τη µια ψυχιατρική κλινική στην άλλη. Η ζωή µου από τότε πέρασε διάφορα στάδια και ένας ατέλειωτος αγώνας να ισορροπήσω, να ξαναµπώ στο παιχνίδι της ζωής. Τα πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα, η άρνηση φαρµακευτικών αγωγών, οι διαρκείς υποτροπές και την κατάσταση να την πιστοποιούν οι γνωµατεύσεις των γιατρών: µανιοκαταθλιπτική ψύχωση διπολικής φάσης, καταθλιπτικό σύνδροµο, ψυχωσική συνδροµή και τώρα τελευταία: συναισθηµατική διαταραχή. Η ζωή κόπηκε στα δύο κοµµάτια γέννηση 17, 17 έως τώρα. Τα πρώτα χρόνια ήταν πολυτάραχα στα όρια όµως κάποιας φυσιολογικότητας. Τα υπόλοιπα χρόνια ήµουν πλέον «ψυχασθενής», πολύ κακοπάθεια, πολύ στραπάτσο, πολύ extreme εµπειρίες. Αν ήταν κάτι που µε κράτησε ήταν η έκφραση η καλλιτεχνική θα λεγα. Τόσο µε την ποίηση, (έκδοση βιβλίων), το θέατρο (πρόβες, παραστάσεις και λίγο µε τη ζωγραφική, αφηρηµένα σχεδιάκια). Ακόµη σ εργασιοθεραπεία σε δοµές του ψυχιατρείου.» 5 Η διαδικασία ενηλικίωσης ερµηνεύεται αναδροµικά ως η πλέον ελπιδοφόρα περίοδος του βίου η οποία δίνει τη θέση της στην ταραχώδη ζωή µε την αρρώστια. Οι ψυχιατρικές διαγνώσεις και οι επαναλαµβανόµενες νοσηλείες, οδηγούν σε µια βιογραφική ρήξη, η οποία εµπεριέχει υποκειµενικά στοιχεία, την αίσθηση ασυνέχειας της πορείας του βίου, αλλά και διαστάσεις που υπερβαίνουν το άτοµο και σχετίζονται µε την απόδοση µιας νέας κοινωνικής ταυτότητας («ήµουν πλέον ψυχασθενής»). 6 5 Μ. Τζανάκης, Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού. Μία µαρτυρία ζωής, σελ. 45-46. 6 Η διάγνωση της ασθένειας, ο εγκλεισµός και η εξάρτηση από ένα εξειδικευµένο ίδρυµα (όπως είναι µια ψυχιατρική υπηρεσία κοινοτικού τύπου) είναι στοιχεία που οδηγούν το άτοµο σε µια ουσιαστική διάκριση των βιωµένων εµπειριών, σε ένα βιογραφικό «πριν» κι ένα βιογραφικό «µετά», σε µια αναγκαστική διάσπαση του βιογραφικού χρόνου. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο βιογραφικός χρόνος, δηλαδή η υποκειµενική αίσθηση της προσωπικής ιστορίας, παρουσιάζει µια ασυνέχεια, η οποία αναγνωρίζεται κοινωνικά και επικυρώνεται θεσµικά. Σε κάθε αφήγηση της προσωπικής ιστορίας και σε κάθε δηµόσια παρουσίαση του εαυτού το άτοµο είναι υποχρεωµένο να αναγνωρίσει εκ νέου αυτό το βιογραφικό ρήγµα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όπου το άτοµο εξαναγκάζεται να ερµηνεύσει ένα αντικειµενικό γεγονός ως τοµή στο χρόνο, ως ρήγµα στην προσωπική του ιστορία το οποίο το οδηγεί σε µια σειρά από ριζικούς επαναπροσδιορισµούς του κόσµου της οικειότητας, µπορούµε να κάνουµε λόγο για βιογραφική ρήξη, έννοια την οποία πρότεινε για πρώτη φορά ο Bury στις αρχές της δεκαετίας του 80. Βλ. σχετικά R. Anderson, M.R. Bury (Eds.), Living with Chronic Illness: The Experience of Patients and their Families; London: Hyman Unwin, 1988, M.R. Bury, «Chronic Illness as Biographical Disruption», Sociology of Health and Illness, 4 (2), 1982, σελ. 167-182, M.R Bury, «The Sociology of Chronic Illness: A Review Research and Prospects», Sociology of Health and Illness, 13
Στην περίπτωσή µας, η αφηγηµατική αποτύπωση του εαυτού συνδέεται ποικιλοτρόπως αφενός µε το µετασχηµατισµό του ψυχιατρικού θεσµού και αφετέρου µε τις κοινωνικές εξελίξεις που µορφοποιούν το σύγχρονο άτοµο, ως µια εξατοµικευµένη κοινωνική ύπαρξη. Στη συνέχεια θα γίνει προσπάθεια να αναδειχθούν όψεις αυτής της διασύνδεσης: (α) της προσωπικής ιστορίας, (β) της ιστορίας του ψυχιατρικού θεσµού, και (γ) της αφηγηµατικής αποτύπωσης των ψυχιατρικών εµπειριών. Η ιστορία ζωής διακρίνεται σε τρεις φάσεις, η κάθε µία από τις οποίες αντανακλά µια διαφορετικού τύπου σχέση µε τον «πάσχοντα εαυτό». Η πρώτη φάση χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του ψυχιατρικού λόγου στην αντίληψη του εαυτού. Η δεύτερη φάση χαρακτηρίζεται από τη σταδιακή ανάπτυξης µιας κριτικής συνείδησης, η οποία αποτυπώνεται πρωτίστως στον ποιητικό λόγο, ο οποίος αποτελεί ταυτόχρονα µέσο παραγωγής της συνείδησης αυτής. Η τρίτη φάση, συνδέεται µε µια ήπια και λελογισµένη διαχείριση του «πάσχοντος εαυτού». 3. Πρώτη φάση: η κυριαρχία του ψυχιατρικού λόγου Το Φθινόπωρο του 1989 ο Γ.Φ., ένας νέος άνθρωπος 25 ετών µε ψυχιατρικές εµπειρίες µιας περίπου επταετίας, σηµειώνει στο προσωπικό του ηµερολόγιο τα εξής: «Είµαι ψυχικά άρρωστος, ψυχωσική συνδροµή, έτσι λένε επιστηµονικά την αρρώστια. Ξυπνάω στις 10 π.µ. και παίρνω τα χάπια µου και µετά ξαναγυρνάω στο κρεβάτι, ή γυρνάω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Έχω πέσει σε µια φοβερή κατάσταση γεµάτη αδιέξοδα, έχω αποµονωθεί από τον κόσµο. Έχω φοβίες απέναντι στο κόσµο. ΑΚΟΥΣΕΣ φοβάµαι τους ανθρώπους 2 µέτρα ένα παλικάρι. Μόνο να πίνω καφέ και να κρύβοµαι. εν θέλω να βλέπω ανθρώπους να έρχοµαι σε επαφή µαζί τους. Έχω χάσει την προσωπικότητά µου.» 7 (4), 1991 σελ. 451-468, S. J. Williams, «Chronic Illness as Biographical Disruption or Biographical Disruption as Chronic Illness? Reflections on a Core Concept», Sociology of Health and Illness, 22 (1), 2001, σελ. 40-67. Για µια συστηµατική παρουσίαση αυτής της έννοιας, σε αναφορά µε εµπειρίες εγκλεισµού Μ. Σαββάκης, Τζανάκης Μ. «Βιογραφική Ρήξη και Ιδρυµατισµός: Θεσµικές και Αφηγηµατικές ιαστάσεις µιας Κοινωνικής ιαδικασίας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 2006, 120, σελ. 37-64. 7 Μ. Τζανάκης, Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού. Μία µαρτυρία ζωής, σελ. 66.
Η καταγραφή αυτή αντανακλά τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβάνεται τον εαυτό του και εν γένει την κατάστασή του. Ο λόγος του είναι κυρίως αυτοκριτικός και τα εννοιολογικά µέσα τα οποία χρησιµοποιούνται για την κατανόηση του «πάσχοντος εαυτού» προέρχονται από την ψυχιατρική. Οι διαγνώσεις είναι η πηγή των λέξεων µε βάση τις οποίες γίνεται κατανοητή η οδύνη που ξεπηδά από το εσωτερικό του εαυτού. Οι ψυχοσυναισθηµατικές δυσκολίες και τα προβλήµατα επικοινωνίας µε τους άλλους ερµηνεύονται ως σηµάδια της «ψυχικής αρρώστιας», η οποία και πιστοποιείται επιστηµονικά. Παρόµοια αυτοβιογραφικά κείµενα τα οποία γράφονται την ίδια περίοδο από τον Γ.Φ., παρόλο που δεν αµφισβητούν τη νοµιµότητα της ψυχιατρικής ερµηνείας του εαυτού είναι το αποτέλεσµα της ύπαρξης µετα-ασυλικών ψυχιατρικών δοµών και της εφαρµογής αντίστοιχων θεραπευτικών πρακτικών. Είναι αυτού του τύπου οι δοµές οι οποίες προτρέπουν το άτοµο να δοκιµάσει να κατανοήσει τι του έχει συµβεί, να στοχαστεί επί αυτού που τον βασανίζει, να επανασχεδιάσει τη ζωή του και να «δουλέψει µε τον εαυτό του». Η αυτοβιογραφία δεν είναι µόνο το αποτέλεσµα της ασθένειας αλλά και παράγωγο των θεραπευτικών εφαρµογών. 4. εύτερη φάση: η ανάπτυξη µιας κριτικής συνείδησης Ο Γ.Φ. εξακολουθεί να καταγράφει όψεις της καθηµερινότητάς του τα επόµενα χρόνια στο ηµερολόγιό του. Μόνο που από ένα σηµείο και µετά δεν περιορίζεται στην αυτοπαρατήρηση δια του ψυχιατρικού λόγου. Σταδιακά η κοινωνική οδύνη που πηγάζει από την «άρρωστη ζωή» οδηγεί στην ανάπτυξη ενός κριτικού λόγου. Ο κριτικός λόγος αναπτύσσεται κυρίως δια µέσου της ποίησης, µε τη χρήση της µεταφοράς και της αναλογίας, εργαλεία τα οποία χρησιµοποιούνται προκειµένου να κατανοηθεί ότι συµβαίνει στον εαυτό. Το ποίηµά του µε τίτλο «Λίγο πριν ξηµερώσει» είναι χαρακτηριστικό: Κυνηγηµένος απ τη µορφή σου, φεύγω Φαντάζεις σαν όραµα µιας νύχτας δανεικιάς, λίγο πριν ξηµερώσει. Ελεύθερη κατεύθυνση στα παγερά ανώγεια του µυαλού µου Σε περιµένω λίγο πριν αντικρίσω το θάνατο να παίζει ρουλέτα ρώσικη
την αγωνία µου. Λίγο πριν ξεριζώσω την τρέλλα από τα µάτια µου. Σε περιµένω στο διάδροµο της κλινικής Λίγο πριν το ηλεκτροσόκ. Σε περιµένω λίγο µετά που µαζεύω λίγα θρύψαλα συνείδησης απ το πάτωµα. Σε περιµένω στις γνωµατεύσεις των γιατρών: Μανιοκαταθλιπτική ψύχωση. Στις συνταγές: στεντόν: 1 πρωί 1 µεσηµέρι 1 βράδυ αρντάν: 1 πρωί 1 βράδυ υπνοσεντόν 1 βράδυ. Σε περιµένω λίγο πριν τη σκοπιά 2-4, φλερτάροντας µε τη σκανδάλη του Μ-1. Σε περιµένω στις κρύες νύχτες της ψυχής µου σ ένα ερωτικό διάλογο, σε µια γυµνή συνάντηση των κορµιών µας σ ένα αργό παραλήρηµα ηδονής Σε περιµένω. 8 Μέσω του ποιητικού λόγου ο συγγραφέας οικειοποιείται την ασθένεια, και συµβολικά δοκιµάζει να την υπερβεί, επενδύοντάς την µε νοήµατα τα οποία δεν προέρχονται πια από τον ιατρικό λόγο. Η οδύνη γίνεται το συνώνυµο της διαµαρτυρίας, και δεν σηµατοδοτεί, του λοιπού, αποκλειστικά το προσωπικό αδιέξοδο. Ο ψυχιατρικός εγκλεισµός αναλογεί στον εγκλεισµό του στρατοπέδου, η παράδοξη µοναξιά της κλινικής αντανακλά τα αισθήµατα που περιτριγυρίζουν το φαντάρο της πιο άχαρης σκοπιάς, του «γερµανικού» 2-4. Η αυτοκτονία µια «επιλογή» τόσο οικεία και στους δύο αυτούς κόσµους, της ψυχιατρικής κλινικής και του στρατοπέδου. Ανάλογες εµπειρίες καταδεικνύουν, σύµφωνα µε τον Γ.Φ., ότι ο κόσµος όχι µόνο δεν είναι τέλειος αλλά επιπλέον είναι ελαττωµατικός κατά ένα θεµελιώδη τρόπο. Στη σελίδα 47 της ποιητικής συλλογής µε τον τίτλο Ατέρµονη ροή διαβάζουµε: 8 Ό.π., σελ. 80-81.
Imitation συνειδήσεις και πτύελα Rectifie εγκεφάλου και παράνοια Φτάσαµε στα άκρα. Λοβοτοµές, Ηλεκτροσόκ και γάγγραινα. Σε µισώ κόσµε που κρύβεις σίδερα. Μου µπαίνουν χιαστί. Αχ καρδούλα µου που δε σ αγγίζω. Σε ποθώ 9 Σταδιακά, αναπτύσσεται µια συνείδηση ένταξης του ατόµου σε µια συλλογική µοίρα, η ατοµική βιογραφία φαντάζει µέρος µιας συλλογικής βιογραφικής διαδροµής. Έτσι, ο ποιητικός λόγος αναφέρεται µε τα χρόνια ολοένα και περισσότερο στο πρώτο πληθυντικό, στο εµείς. Αυτή η αλλαγή στάσης έναντι του ψυχιατρικού θεσµού αλλά και του εαυτού επηρεάζεται ευθέως από τη συγκυρία, κυρίως από την ψυχιατρική µεταρρύθµιση. Ο αναβρασµός στα ψυχιατρικά πράγµατα, ο οποίος παρατηρείται το διάστηµα αυτό, µε την εµφάνιση για πρώτη φορά παρεµβάσεων και προγραµµάτων «αποκατάστασης» και «επανένταξης», οδηγεί τα άτοµα που εµπλέκονται στο σύστηµα των ψυχιατρικών υπηρεσιών ως ασθενείς σε στράτευση στον κοινό αγώνα, προσδιορίζοντας «φίλους» και «εχθρούς». Η εµπειρία της ψυχικής οδύνης και η πρακτική του εγκλεισµού πολιτικοποιείται, το κλείσιµο του ψυχιατρείου µετατρέπεται σε στόχο συλλογικό, η ανάπτυξη θεσµών που θα εξασφαλίζουν την κοινωνική αλληλεγγύη φαντάζει για ορισµένους άµεσα υλοποιήσιµο σχέδιο. Το ζήτηµα της «κατάλυσης του ασύλου», δεν θεωρείται τεχνικό πρόβληµα, ζήτηµα αναδιοργάνωσης των ψυχιατρικών υπηρεσιών, αλλά ζήτηµα θεσµικό, πρωτίστως πολιτικό. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω ποίηµα, το οποίο παρατίθεται στο προσωπικό ηµερολόγιο του Γ.Φ.: Κοµµατιάσαµε τον ήλιο σε χιλιάδες γυάλινα µάτια. Αφήσαµε τη νύχτα να βιώνει το φεγγάρι της. Περπατήσαµε σε δρόµους όπου ο πόνος αντικαθιστούσε το οδόστρωµα. 9 Γ. Φαλελάκης, Ατέρµονη ροή, σελ. 47.
Πηγαίναµε µαζί χέρι-χέρι, και ας κατοικούσε στις καρδιές µας ο φόβος. Μας πήρε αγκαλιά σε καταγώγια διαρκείας. Άλλωστε τις κραυγές µας τις συγκαλύπτει το δηµόσιο και τις ψυχές µας αλλοιώνουν οι φαρµακοβιοµηχανίες. 10 Πλέον η διεκδίκηση εκφράζεται στο όνοµα µιας κοινής πορείας οδύνης και πάλης των ατόµων µε ψυχιατρικές εµπειρίες, αµφισβήτησης κι αντίστασης. Οι «ψυχασθενείς» νοούνται εφεξής ως µια κοινωνική κατηγορία, η οριοθέτηση της οποίας θεωρείται ότι διαδραµατίζει θεµελιώδη ρόλο στη συγκρότηση της κοινωνίας. Έτσι, σε µια συνέντευξή του σε ένα «αριστερό» τοπικό έντυπο αναφέρει τα εξής: «Η τρέλα, δεν είµαι πολύ ειδικευµένος σε φιλοσοφικά θέµατα, αλλά πιστεύω ότι ο καθένας έχει µια δόση τρέλας µέσα του. Είναι αυτό το ιδιαίτερο στοιχείο που τόνε κάνει να µην τρελαίνεται στ αλήθεια. ηλαδή η τρέλα του, του δίνει και λίγο φαντασία, του δίνει και λίγο έρωτα, του δίνει και λίγο ποίηση, του δίνει και µια κινητήρια δύναµη µέσα στο µυαλό του. εν είναι, για µένα δεν είναι ότι η τρέλα είναι το σηµείο όπου η σεροτονίνη έχει έλλειψη και πρέπει να τη δώσουµε για να λειτουργήσει ο εγκέφαλος λογικά, και να µην είναι παράλογος. Εγώ πιστεύω ότι υπάρχουν άτοµα που άµα τους βλέπεις είναι αρκετά σοβαρά στο πρόσωπο απέναντί σου, αλλά κουβαλάνε ένα ποσοστό τρέλας πολύ µεγάλο, που γι αυτούς µπορεί να ναι, ξέρω γώ, δηµιουργικό, αλλά να µην είναι παθολογία, που είναι για µένα, ας πούµε, να ξεπερνάει κάποια όρια κάποιας συγκεκριµένης κοινωνικής κατάστασης ή κουλτούρας. Ξέρω γώ, έχω ακούσει πάρα πολλά παιδιά που συζητάµε, γιατί θέλω να τονίσω και κάτι άλλο, ότι εµείς, να πω και το «εµείς», που ζούµε σε τέτοιους χώρους, δεν είµαστε οι βλαµµένοι της κοινωνίας, οι τρελοί. Είµαστε άνθρωποι που µιλάµε και µεταξύ µας.» 11 10 Μ. Τζανάκης, Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού, σελ. 73. 11 Συνέντευξη του Γ.Φ. στην τοπική εφηµερίδα πολιτικού προβληµατισµού των Χανίων Σχόλιο. Βλ. Μ. Τζανάκης, Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού, σελ. 207-208.
Η κριτική συνείδηση διευρύνεται περαιτέρω όταν µέσω της µεταφορικής δύναµης του ποιητικού λόγου η αρρώστια αναφέρεται ως ανάλογη εµπειρία της χρήσης ναρκωτικών ουσιών, της απόγνωσης της φυλακής, του φόβου του θανάτου και της απώλειας ελέγχου της ζωής, της καταστολής και της αστυνοµικής βίας. Η υπογράµµιση της συγγένειας αυτών των εµπειριών, της αναλογικότητας της οδύνης που προκαλούν, βασίζεται σε µια θεώρηση της ψυχικής ασθένειας ως ουσιωδώς διαφορετικής από τις άλλες αρρώστιες. Ωστόσο, η κριτική αναπτύσσεται πρωτίστως ως αµφισβήτηση της ψυχιατρικής µονοµέρειας, της βιοϊατρικής της διάστασης, και όχι ως πλήρης αµφισβήτηση της ψυχιατρικής εκδοχής του εαυτού. Η µεταφορικότητα της ποιητικής γραφής οδηγεί το συγγραφέα στην απόκτηση µιας κριτικής συνείδησης η οποία αµφισβητεί ευθέως τον ψυχιατρικό λόγο, ο οποίος αξιολογείται ως αναρµόδιος στο να του πει ποιος είναι στ αλήθεια. Ενώ σε πρώτη φάση κυριαρχεί το βίωµα της ρήξης και της ασυνέχειας, της απώλειας, της ντροπής και της ενοχής, και ο εαυτός κατανοείται υπό την οπτική της ψυχιατρικής, στη συνέχεια η αυτοπαρατήρηση οδηγεί σε νέους τρόπους ερµηνείας της ατοµικής ιστορίας. ια µέσου της ποίησης, και του έθους της ενδελεχούς αυτοπαρατήρησης, προϊόν και της εφαρµογής πρακτικών ψυχοδυναµικών εφαρµογών, αναπτύσσεται ένας λόγος αµφισβήτησης. Σε αυτή τη µεταβολή, από την κυριαρχία της ψυχιατρικής εκδοχής του εαυτού σε µια µατιά που αµφισβητεί και διερωτάται, καθοριστικό ρόλο διαδραµατίζει η γραφή. Όχι µόνο η αναγνώριση του αφηγητή ως ταλαντούχου ποιητή, ικανού να µετουσιώνει επώδυνα βιώµατα σε καλλιτεχνική δηµιουργία, αλλά η ίδια η διαδικασία της γραφής ως πρακτικής του εαυτού. 4. Τρίτη φάση: η διαχείριση του «πάσχοντος εαυτού» Στο τµήµα εκείνο του προσωπικού του ηµερολογίου, το οποίο γράφεται από το Ιούνιο του Ιουνίου 2002 έως τον πρόωρο θάνατό του το Φθινόπωρο του 2006, τα γραπτά που φανερώνουν µια κριτική διάθεση είναι λιγότερα και κυριαρχούν καταγραφές οι οποίες φανερώνουν την εγκαθίδρυση µιας κατάστασης ήπιας διαχείρισης του πάσχοντος εαυτού. Σε αυτά τα γραπτά καταγράφεται µια µέριµνα για την υγεία του εαυτού καθώς φαίνεται να κυριαρχεί η αυτοσυγκράτηση και ο αυτοέλεγχος, η συστηµατική αποφυγή καταστάσεων που απαιτούν βαθιά συναισθηµατική δέσµευση και διασπούν τη ρουτίνα της καθηµερινότητας. Ο κανόνας αυτός συνάδει µε µια κατάσταση αυτοεπιτήρησης, στην προσπάθεια του ατόµου να αποφύγει την ενδονοσοκοµειακή νοσηλεία, η οποία τις περισσότερες φορές βιώνεται
ως περιστολή και ως απώλεια της ανεξαρτησίας. Είναι τα χρόνια που η ψυχιατρική µεταρρύθµιση, χάνει τις σαφείς ιδεολογικές της αναφορές και επικρατεί µια πιο τεχνοκρατική αντίληψη αποϊδρυµατοποίησης. Ο Γ.Φ. περιγράφει µια σκόπιµη και λελογισµένη χρήση των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η ελεγχόµενη χρήση των ψυχιατρικών υπηρεσιών επιβάλλεται κατά κάποιο τρόπο από την ίδια την οργάνωση της κοινοτικής ψυχιατρικής. Οι ψυχιατρικές υπηρεσίες παίρνουν τη µορφή «µέσου προς χρήση» στο βαθµό που δεν αναλαµβάνουν µε την ίδια ευκολία την πλήρη ευθύνη του ασθενούς, είτε εξαιτίας ενός σαφούς θεραπευτικού προσανατολισµού αποϊδρυµατοποίησης είτε λόγω της ανεπάρκειάς τους. Είναι χαρακτηριστικά τα παρακάτω δύο αποσπάσµατα από την αλληλογραφία που ο Γ.Φ. διατηρούσε αυτό το διάστηµα µε ένα φίλο του, µε κοινές εµπειρίες µακροχρόνιας ψυχιατρικής φροντίδας: «9/11/2005 [ ] Τα νέα µε την υγεία µου είναι πολύ καλά. Η αϋπνία έχει υποχωρήσει σε απόλυτο βαθµό (κοιµάµαι εύκολα τα βράδια και το µεσηµέρι αρκετές ώρες). Ξέρεις [ ], χρόνια µε παίδευε η αϋπνία. Βέβαια υπάρχουν µικροπροβλήµατα (συχνοουρία και λίγα εξωπυραµιδικά). Έχω πολύ καιρό να δω τη γιατρό µου. Την τελευταία φορά µου είχε πει: αυτή είναι η θεραπεία σου και προβλήµατα έχουµε όλοι µας. Γράφω φάρµακα σε όποιο γιατρό (ψυχίατρο) βρω. Τώρα οι υπηρεσίες µεταφέρθηκαν στο Γενικό Νοσοκοµείο [ ].» «25/1/2005 [ ] Ο καιρός περνά ήρεµα. Όταν έχει καλό καιρό, κατεβαίνω [στην πόλη] µε το µηχανάκι και κάνω τις δουλειές µου (συνάντηση µε γιατρό και ψυχολόγο, φάρµακα, ψώνια) και κανένα καφέ µε γνωστούς και φίλους. Η γιατρός µε βρήκε καλά.» Όπως φανερώνεται και από τις καταγραφές στο προσωπικό του ηµερολόγιο, η φροντίδα του εαυτού ανάγεται σε πρώτιστο ηθικό καθήκον και σε βασική καθηµερινή µέριµνα. Ο τρόπος µε τον οποίο πραγµατοποιείται αυτή η µέριµνα είναι η τήρηση ορισµένων κανόνων οι οποίοι συνάδουν µε την εφαρµογή συγκεκριµένων τεχνικών του εαυτού. Από τα τεκµήρια αυτά µαθαίνουµε ότι το άτοµο αναλαµβάνει συγκεκριµένα καθήκοντα αυτοφροντίδας, ελέγχου των συναισθηµάτων,
επαναπροσδιορισµού των στόχων και µέριµνα για επικοινωνία µε τους άλλους. Μέσω της εφαρµογής αυτής της «τεχνολογίας του εαυτού», το άτοµο µαθητεύει σε έναν συγκεκριµένο τρόπο ύπαρξης. Ο τελικός στόχος είναι δεδοµένος: η υγεία του εαυτού. Ωστόσο, δεν υπάρχει ένα προαποφασισµένο σχέδιο αλλά µόνο µια σειρά από κανόνες που το άτοµο οφείλει να ακολουθήσει και ορισµένα µέσα που του διατίθενται για το σκοπό αυτό. Πρόκειται για µια δυναµική διαδικασία η οποία αναπτύσσεται στο εσωτερικό της µετα-ασυλικής θεραπευτικής σχέσης, η οποία σταδιακά αποκτά µια αφενός διαλογική-επικοινωνιακή και αφετέρου κανονιστική διάσταση. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ατόµου στο οποίο προτείνεται µια ψυχιατρική διάγνωση κι ένα θεραπευτικό σχήµα, τα βιώµατά του, η προσωπική του ιστορία, οι καθηµερινές του συνήθειες, εµπίπτουν στη σφαίρα ενδιαφέροντος των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Προϋπόθεση, ωστόσο, για την ανάπτυξη µιας τέτοιας µορφής θεραπευτικής σχέσης, βασισµένης στην επικοινωνία και στη συµφωνία, είναι η αποδοχή, έστω υπό όρους, της ψυχιατρικής άποψης για τον εαυτό και την ατοµική βιογραφία εν γένει. Αυτή η «προϋπόθεση» οδηγεί σε ασάφειες και αµφισηµίες, οι οποίες δεν διευκολύνουν το άτοµο στο να δώσει µια ξεκάθαρη απάντηση στο ποιο στ αλήθεια είναι. Για παράδειγµα στην περίπτωση του Γ.Φ. ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθεια προβολής µιας εναλλακτικής ταυτότητας µε θετικό πρόσηµο, αυτής του ποιητή, η οποία ωστόσο βασίζεται, εν µέρει τουλάχιστον, στην αποδοχή της ύπαρξης της ψυχικής ασθένειας, εφόσον ο ποιητικός λόγος παραπέµπει στα αντίστοιχα βιώµατα. Το εγχείρηµα είναι εγγενώς αµφίσηµο και αντιφατικό. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι τα ατοµικά διαβήµατα αναγνώρισης εναλλακτικών ταυτοτήτων και συνακόλουθης αµφισβήτησης του στίγµατος της ψυχικής ασθένειας, βρίσκουν συχνά θετική ανταπόκριση από τους επαγγελµατίες οι οποίοι ασπάζονται τις βασικές θεραπευτικές κατευθύνσεις της κοινοτικής ψυχιατρικής. Ο Γ.Φ. δεν είναι βέβαια µια τυπική περίπτωση ατόµου µε ψυχιατρικές εµπειρίες. Οι ιδιαίτερες δεξιότητες, ιδιαίτερα στον τοµέα της τέχνης, του παρέχουν ένα ευρύ ρεπερτόριο πρακτικών αναγνώρισης της ατοµικής ταυτότητας και έλλογης διαχείρισης του κοινωνικού στίγµατος. Σε ορισµένες ιδιαίτερα περιπτώσεις, όπου η ψυχική κατάρρευση είναι σχεδόν ολοκληρωτική και κάθε υπόθεση για ενσυναίσθηση του ατόµου φαντάζει ουτοπική, είναι πολύ δύσκολο να αναπτυχθούν τέτοιου είδους πρακτικές. Ωστόσο, αυτή η εξαιρετική περίπτωση µας διαφωτίζει τόσο για τους βαθύτερους κοινωνικούς µετασχηµατισµούς που διαµεσολαβούν το βίωµα της
ψυχικής ασθένειας όσο και για τις στρατηγικές που αναπτύσσουν τα άτοµα προκειµένου να διαχειριστούν τις εσωτερικές εντάσεις και τις πρακτικές που τα περιθωριοποιούν. 5. Αντί συµπερασµάτων Η αφήγηση της προσωπικής ιστορίας προϋποθέτει την πρόταξη ενός συνεκτικού εαυτού, την ύπαρξη µιας ενιαίας βιογραφίας. 12 Ωστόσο, ο ψυχιατρικός εγκλεισµός οδηγεί σε αποδιοργάνωση της ταυτότητας, καθώς το άτοµο που τον υφίσταται βιώνει την ένταξη σε ένα ιδιαίτερο κοινωνικό κόσµο, αυτόν του ψυχιατρείου, ως απένταξη από την ευρύτερη κοινωνία, ως ένα ξεριζωµό. Σε πολλά σηµεία του προσωπικού ηµερολογίου του Γ.Φ. αναδεικνύεται η ένταση των επιθέσεων στις καθιερωµένες, πριν από την ψυχιατρική νοσηλεία, εικόνες του εαυτού. Το άτοµο µαθαίνει, µέσω ενός δικτύου σχέσεων που τον περιβάλλει (υποχρεωτική συµβίωση, ένταξη στην κουλτούρα του ιδρύµατος, σύστηµα ποινών και επιβραβεύσεων κ.ά.) και πρακτικών που εστιάζονται στο σώµα του (χηµική και µηχανική καθήλωση, αποµόνωση κ.ά.), να αναγνωρίζει τον εαυτό του και ως ασθενή, αποδεχόµενος, έστω εν µέρει, την κοινωνική ταυτότητα που ο ψυχιατρικός θεσµός του προτάσσει. Η εξάρτηση της καθηµερινής ζωής των νοσηλευοµένων από ένα τέτοιο σύστηµα ρύθµισης των δραστηριοτήτων ενισχύει τις παραστάσεις που διαχωρίζουν την εσωτερική κοινωνία του ασύλου από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Η ρύθµιση των καθηµερινών δραστηριοτήτων µε βάση τα οργανογράµµατα, αλλά κυρίως η εγκαθίδρυση ενός τύπου διαχείρισης του χρόνου που αποβλέπει αντικειµενικά στην επιτήρηση, αναδοµεί την ταυτότητα του ατόµου. 13 Ο ψυχιατρικός εγκλεισµός, αλλά και η µακροχρόνια εξάρτηση από τον ψυχιατρικό θεσµό, οδηγεί σε βιογραφική ρήξη και στην εµπέδωση µιας αίσθησης βιογραφικής ασυνέχειας. Η βιογραφική ρήξη επιφέρει θεµελιακές αντιφάσεις στο 12 D. Bertaux, Les Récits de Vie; Paris: Nathan, 1997, P. Bourdieu (επιµ.), La Misère du Monde; Paris: Seuil, 1993, M. Ferraroti, On the Science of Uncertainty. The Biographical Method in Social Research; Lanham: Lexington Books, 2003, J.-C. Kaufmann, L Entretien Compréhensif; Paris: Nathan, 1996. 13 Βλ. σχετικά E. Goffman, Άσυλα, σελ. 32-83, Ν. Παναγιωτόπουλος, Οι Απόκληροι. Τα Ιδρύµατα Αγωγής Ανηλίκων, Αθήνα: Καρδαµίτσας, 1998, Μ. Σαββάκης, Μ. Τζανάκης, «Ιδρυµατικοί Θεσµοί, Συγκρότηση Κοινωνικών Μεθορίων και ιαδικασίες Προβληµατικοποίησης: Το Ψυχιατρείο Λέρου και το Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας», Τετράδια Ψυχιατρικής, Τ. 79, 2002, σσ. 62-77, Χ. Ασηµόπουλος, Η καθηµερινή ζωή στο ψυχιατρείο, Αθήνα: Καστανιώτης, 2009. Για τη διαχείριση του χρόνου σε περιβάλλοντα τα οποία ελέγχονται από την ιατρική, βλ. B. Glaser, A. Strauss, Time for Dying; Chicago: Aldin, 1968, B.S. Turner, Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology; London Routledge: 1992.
επίπεδο της συγκρότησης της ταυτότητας. Το άτοµο είναι αναγκασµένο να ανατρέχει διαρκώς σε δύο διακριτά και εν µέρει αντιφατικά πεδία συγκρότησης του εαυτού και σε δύο διαφορετικούς ορίζοντες ερµηνείας της προσωπικής ιστορίας. Αυτού του είδους τα βιογραφικά ρήγµατα εµφανίζονται µε τον πλέον δραµατικό τρόπο κατά τη διάρκεια αυτοβιογραφικών αφηγηµατικών, όπου στοιχεία όπως η ένταξη σε ευρύτερες συλλογικότητες, οι ατοµικές επιτυχίες και οι δυσκολίες που αντιµετωπίστηκαν, διαδραµατίζουν καθοριστικό ρόλο. 14 Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτοµο που αφηγείται προβαίνει σε χειρισµούς και τεχνάσµατα που συχνά αποσκοπούν στη σύνδεση των δύο οριζόντων συγκρότησης της υποκειµενικότητας, του βιογραφικού πριν και του βιογραφικού µετά. Συνήθως, αυτά τα στοιχεία δικαιολογούν ένα «πολλά υποσχόµενο µέλλον», ή έστω µια πρότερη «οµαλή» ζωή που διακόπηκε βίαια. Άλλοτε πάλι παρατίθενται στοιχεία από το παρελθόν του ατόµου (οικογένεια, γεωγραφική, εθνική ή ταξική καταγωγή, κτλ.) που συνηγορούν σε µια θετική εικόνα που να µην αναιρείται από τις µετέπειτα αποτυχίες, τους εγκλεισµούς, το στίγµα της ψυχικής ασθένειας κλπ. 15 Αντίστοιχα βιώµατα οδηγούν συνάδουν µε τυπικά αφηγηµατικά µοτίβα, τα οποία αναδεικνύονται σχετικά εύκολα δια µέσου της µορφολογικής ανάλυσης των τεκµηρίων ζωής, όπως η χρήση διαζευγµάτων του τύπου «εδώ-εκεί», «πριν-µετά», «καλύτερα-χειρότερα». 16 Οι εν λόγω τυπικές µορφές αυτοβιογραφικής ανασυγκρότησης καταδεικνύουν τόσο τις τοµές στη βιογραφία όσο και τα ατοµικά εγχειρήµατα υπέρβασής της. Σε κάθε περίπτωση, ο λόγος των ατόµων µε ψυχιατρικές εµπειρίες µπορεί να θεωρηθεί έγκυρος αναστοχαστικός-αυτοβιογραφικός λόγος, µε την έννοια ότι είναι στον ίδιο βαθµό κοινωνικά διαµεσολαβηµένος µε οποιονδήποτε άλλο και οπωσδήποτε συνδράµει σε µια πληρέστερη κατανόηση των θεσµικών µεταβολών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ασηµόπουλος Χ., Η καθηµερινή ζωή στο ψυχιατρείο, Αθήνα: Καστανιώτης, 2009. Γ. Φαλελάκης, Ατέρµονη Ροή, Χανιά: Νεώριον, 1996. 14 Βλ. L. C. Hyden, «Illness as Narrative», Sociology of Health and Illness, 19 (1), 1997, σελ. 48-69, A. Kleinman, The Illness Narratives: Suffering, Healing and the Human Condition; New York: Basic Books, 1988. 15 Για την έννοια του «στίγµατος», βλ. την κλασική µελέτη του E. Goffman, Στίγµα. Σηµειώσεις για τη ιαχείριση της Φθαρµένης Ταυτότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2001. 16 Βλ. Μ. Σαββάκης, Μ. Τζανάκης, «Βιογραφική Ρήξη και Ιδρυµατισµός: Θεσµικές και Αφηγηµατικές ιαστάσεις µιας Κοινωνικής ιαδικασίας», σελ. 59-62.
Anderson R. & Bury M. R., (Eds.), Living with Chronic Illness: The Experience of Patients and their Families; London: Hyman Unwin, 1988. Bertaux D., Les Récits de Vie, Paris: Nathan, 1997. Bourdieu P. (επιµ.), La Misère du Monde, Paris: Seuil, 1993. Bury M. R., «Chronic Illness as Biographical Disruption», Sociology of Health and Illness, 4 (2), 1982, σελ. 167-182. Bury M. R., «The Sociology of Chronic Illness: A Review Research and Prospects», Sociology of Health and Illness, 13 (4), 1991 σελ. 451-468. Ferraroti M., On the Science of Uncertainty. The Biographical Method in Social Research; Lanham: Lexington Books, 2003. Glaser B., Strauss A., Time for Dying; Chicago: Aldin, 1968. Goffman E., Άσυλα. οκίµια για την Κοινωνική Κατάσταση των Ασθενών του Ψυχιατρείου και Άλλων Τροφίµων, Αθήνα: Ευρύαλος, 1996. Goffman E., Στίγµα. Σηµειώσεις για τη ιαχείριση της Φθαρµένης Ταυτότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2001. Hyden L. C., «Illness as Narrative», Sociology of Health and Illness, 19 (1), 1997, σελ. 48-69. Kaufmann J.-C., L Entretien Compréhensif; Paris: Nathan, 1996. Kleinman A., The Illness Narratives: Suffering, Healing and the Human Condition; New York: Basic Books, 1988. Τζανάκης Μ., Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού. Μία µαρτυρία ζωής, Αθήνα: Πεδίο, 2012. Turner B. S., Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology; London: Routledge, 1992. Williams S. J., «Chronic Illness as Biographical Disruption or Biographical Disruption as Chronic Illness? Reflections on a Core Concept», Sociology of Health and Illness, 22 (1), 2001, σελ. 40-67. Παναγιωτόπουλος Ν., Οι Απόκληροι. Τα Ιδρύµατα Αγωγής Ανηλίκων, Αθήνα: Καρδαµίτσας, 1998. Σαββάκης Μ., Τζανάκης Μ., «Βιογραφική Ρήξη και Ιδρυµατισµός: Θεσµικές και Αφηγηµατικές ιαστάσεις µιας Κοινωνικής ιαδικασίας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 120, 2006, σελ. 37-64.
Σαββάκης Μ., Τζανάκης Μ., «Ιδρυµατικοί Θεσµοί, Συγκρότηση Κοινωνικών Μεθορίων και ιαδικασίες Προβληµατικοποίησης: Το Ψυχιατρείο Λέρου και το Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας», Τετράδια Ψυχιατρικής, Τ. 79, 2002, σσ. 62-77. Φαλελάκης Γ., Τζανιδάκης Γ., Χαλκιαδάκη Μ., Πετσαλάκης Γ., Η άρπα του ουρανού, Ανοικτό Παράθυρο: Χανιά, 1999.