ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Τομέας Ανθρωπιστικών Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών ΕΝΟΤΗΤΑ 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑΣ Κώστας Θεολόγου
ΑΔΕΙΑ ΧΡΗΣΗΣ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.
3 1. Γνώση Η γνωσιολογία ή γνωσιοθεωρία αποπειράται να διατυπώσει κανονιστικά κριτήρια για το τι πρέπει να θεωρείται ως γνώση. Κατά τούτο διαφέρει από την ψυχολογία που προσπαθεί να περιγράψει τις διαδικασίες απόκτησης γνώσης. Παραδοσιακά, οι φιλόσοφοι διακρίνουν τρία είδη γνώσης: (1) θεωρητική γνώση (theoretical knowledge) ( γνωρίζω οτι ), (2) πρακτική γνώση (practical knowledge) ( γνωρίζω πως ), και (3) γνώση μέσω εξοικείωσης (knowledge by acquaintance) ( γνωρίζω τον / την / το ). Ένα από τα προβλήματα της γνωσιολογίας είναι το κατά πόσον κάποιο από τα παραπάνω είδη γνώσης είναι πιο βασικό από τα άλλα. Από τον πλατωνικό διάλογο Θεαίτητος, οι φιλόσοφοι «κληρονόμησαν» τον ορισμό της γνώσης ως αληθούς δικαιολογημένης πεποίθησης. Σήμερα μπορεί κανείς να ξεκινήσει τη μελέτη της αναλυτικής γνωσιολογίας από την εξης αφετηρία: «Ο S γνωρίζει ότι ρ» συνεπάγεται ότι 1. ο S πιστεύει ότι ρ, 2. η πεποίθηση του S ότι p είναι δικαιολογημένη και 3. η ρ είναι αληθής. Στη συνέχεια, μπορεί κανείς να ασχοληθεί με την επεξήγηση των όρων πεποίθηση, δικαιολόγηση και αλήθεια και με την διερεύνηση του κατά πόσον οι τρεις αναγκαίες συνθήκες της γνώσης είναι και συλλογικά ικανές.
4 2. Πηγές της Γνώσης Ένα μεγάλο μέρος της νεότερης φιλοσοφίας ασχολήθηκε με την διερεύνηση των πηγών της γνώσης και εξελίχθηκε σε σύγκρουση μεταξύ δύο "σχολών", του εμπειρισμού (empiricism) και του ορθολογισμού (rationalism). Κατά τους εμπειριστές, όλη η γνώση γεγονότων της πραγματικότητας γνώση που διακρίνεται από εκείνη που αφορά καθαρώς λογικές σχέσεις μεταξύ εννοιών βασίζεται στην, ή προέρχεται από την, εμπειρία. Αντίθετα, οι ορθολογιστές υποστηρίζουν ότι είναι δυνατόν να αποκτηθεί γνώση της πραγματικότητας με τη βοήθεια του καθαρού λόγου και μόνο. 3. Σφάλμα και Σκεπτικισμός Το σφάλμα στις πεποιθήσεις που έχουμε για τον κόσμο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα "χάσμα" μεταξύ των πεποιθήσεών μας και του κόσμου, μεταξύ αυτού που πιστεύουμε και αυτού που πραγματικά είναι. Από αυτή τη σκοπιά, ο μόνος σίγουρος τρόπος να αποφύγουμε το σφάλμα είναι να διατυπώνουμε ισχυρισμούς που δεν "λένε τιποτα" για τον εξωτερικό κόσμο. Δύο είδη προτάσεων φαίνεται να το επιτυγχάνουν αυτό:
5 (1) οι ταυτολογίες (π.χ. Βρέχει ή δεν βρέχει) και οι αναλυτικές αλήθειες (π.χ., 'Όλοι οι εργένηδες είναι άγαμοι') 1 και (2) οι σε πρώτο πρόσωπο και ενεστώτα ενδοσκοπικές αναφορές νοητικών καταστάσεων (π.χ., 'Μου φαίνεται ότι υπάρχει μία κίτρινη κηλίδα στον τοίχο', 'Πονάω'). Η επιλογή φαίνεται να είναι η εξής: αν θέλουμε να πούμε κάτι για τον εξωτερικό κόσμο, τότε πρέπει να παραιτηθούμε από την αναζήτηση της απόλυτης βεβαιότητας και αν επιζητούμε την απόλυτη βεβαιότητα, τότε πρέπει να παραιτηθούμε από την απόπειρα να μιλούμε για τον εξωτερικό κόσμο. Ωστόσο, οι φιλόσοφοι, στην πλειονότητά τους, πιστεύουν ότι η απόκτηση της γνώσης του εξωτερικού κόσμου είναι δυνατή και προσπαθούν να περιγράψουν και να εξηγήσουν την δυνατότητα αυτή. Υπάρχει, όμως, μία σκεπτικιστική παράδοση στη φιλοσοφία σύμφωνα με την οποία η γνώση της πραγματικότητας δεν είναι δυνατή γιατί 1 Μία πρόταση εκφράζει μία ταυτολογία (tautology) αν, και μόνο αν, είναι αληθής σε κάθε περίπτωση (ανεξάρτητα του πως έχει ο κόσμος) λόγω λογικής δομής και μόνο. Μία πρόταση εκφράζει μία αναλυτική αλήθεια (analytic truth) αν, και μόνο αν, είναι αληθής σε κάθε περίπτωση (ανεξάρτητα του πως έχει ο κόσμος) λόγω λογικής δομής και νοήματος των όρων που περιέχει. Οι προτάσεις των οποίων η αληθοτιμή εξαρτάται από το πως έχει ο κόσμος (αλλά και από το νόημα των όρων και τη λογική μορφή) λέγονται ενδεχομενικές (contingent) ή συνθετικές (synthetic)
6 είτε (1) δεν έχουμε πρόσβαση σε όλα τα σχετικά γεγονότα (π.χ., ισχυρισμοί για το μη παρατηρήσιμο, για το απώτερο παρελθόν ή μέλλον) και οι απαιτούμενες συναγωγές στερούνται θεμελίωσης (επαγωγικός σκεπτικισμός (inductive skepticism)) είτε (2) oι σκεπτικισμοί μας για τον κόσμο υποπροσδιορίζονται από όλα τα δυνατά τεκμήρια, ακόμη και από μία απειρία τεκμηρίων (μεταφυσικός σκεπτικισμός (metaphysical skepticism)) 2 2 Υπάρχουν παραπάνω από ένας τρόποι με τον οποίο θα μπορούσε να είναι δομημένος ο κόσμος και όλη η δυνατή εμπειρία δεν θα μας επέτρεπε να αποφανθούμε ποιός από αυτούς είναι ο πραγματικός.
ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.