Η ανάδυση της ανάγνωσης και της γραφής: έννοια και σύγχρονες απόψεις Ευφημία Τάφα Καθηγήτρια ΠΤΠΕ Πανεπιστήμιο Κρήτης
Αναγνωστική ετοιμότητα Παλαιότερα, οι επιστήμονες πίστευαν ότι: υπάρχει μια συγκεκριμένη στιγμή που τα παιδιά είναι έτοιμα να δεχτούν τη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής. για να μπορέσουν να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν πρέπει πρώτα να έχουν αναπτύξει ορισμένες απαραίτητες «προαναγνωστικές» και «προ-γραφικές» δεξιότητες, όπως: οπτικο-κινητικό συντονισμό, οπτική και ακουστική αντίληψη, αναγνώριση των σχημάτων και των γραμμάτων, γνώση των φωνημάτων κ.ά.
Αναγνωστική ετοιμότητα Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ένα παιδί είναι «έτοιμο» να αρχίσει να διδάσκεται ανάγνωση και γραφή, μόνο όταν φτάσει σε κάποιο σημείο: νευρολογικής και νοητικής ωριμότητας όταν έχει ικανοποιητική συναισθηματική προσαρμογή και επαρκές υπόστρωμα εμπειριών και συνηθειών
Αναγνωστική ετοιμότητα Ο «μύθος» που κυριαρχούσε ήταν ότι: η πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου είναι ο «μαγικός» χρόνος, κατά τον οποίο τα μικρά παιδιά αρχίζουν να χρησιμοποιούν τα αναγνωστικά βιβλία και να διδάσκονται την αποκωδικοποίηση του γραπτού λόγου στις σελίδες τους τα παιδιά δεν είναι έτοιμα να μάθουν ανάγνωση και γραφή πριν από την ηλικία περίπου των έξι ετών, αφού τότε περίπου φοιτούν στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου τα παιδιά δεν μπορούν να μάθουν ανάγνωση και γραφή εάν δεν τη διδαχθούν με συστηματικό τρόπο και με διαβαθμισμένη σειρά ενεργειών
Αναγνωστική ετοιμότητα Ως «αναγνωστική ετοιμότητα», ορίζεται το στάδιο στην ανάπτυξη, κατά το οποίο το παιδί, είτε λόγω ωριμότητας είτε λόγω προηγούμενων γνώσεων είτε λόγω και των δύο, είναι έτοιμο να μάθει να διαβάζει εύκολα και αποδοτικά.
Αναγνωστική ετοιμότητα Φαίνεται, δηλαδή, ότι κατά το παρελθόν δεν λαμβάνονταν υπόψη ότι: η μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής είναι μια συνεχής διαδικασία, η οποία πηγάζει από το ίδιο το παιδί και ξεκινά από το πρώτο έτος της ζωής του, η ανάγνωση και η γραφή αναπτύσσονται παράλληλα, αυτή η μάθηση ίσως να μην είναι μόνο μια γνωστική λειτουργία, αλλά μια σύνθετη κοινωνικο-ψυχο-γλωσσολογική δραστηριότητα.
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες υπήρξε μια σημαντική αλλαγή στην αντίληψη των επιστημόνων για το πώς τα μικρά παιδιά μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν. Σήμερα, ευρύτατα πιστεύεται ότι τα παιδιά από τη στιγμή που θα γεννηθούν, ζώντας σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο γραπτός λόγος, αρχίζουν να κατανοούν και να διαμορφώνουν με τον δικό τους τρόπο τη σχέση τους με την ανάγνωση και τη γραφή.
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Υποστηρίζεται ότι, η διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής στα μικρά παιδιά, ξεκινά όταν το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ο γραπτός λόγος περιέχει νόημα και όταν αρχίζει να διερωτάται πώς αναδύεται το νόημα από το γραπτό λόγο. Το παιδί αρχίζει σιγά-σιγά να «εξερευνά» το γραπτό λόγο και να πειραματίζεται. Για παράδειγμα, από πολύ μικρή ηλικία «γράφει» στο χαρτί κάποια στοιχεία, τα οποία έχουν διαφορετικό σχήμα από εκείνα που μέχρι τότε ζωγράφιζε και δηλώνει ότι κάτι σημαίνουν ή κρατάει το βιβλίο σωστά και προσποιείται ότι διαβάζει ή «διαβάζει» το βιβλίο και γυρίζει σελίδα την κατάλληλη στιγμή, χωρίς να γνωρίζει ακόμη πώς λειτουργεί ο γραπτός λόγος. Όλες αυτές οι μορφές της συμπεριφοράς, που εκδηλώνει το παιδί στην προσπάθειά του να κατακτήσει τον γραπτό λόγο, δημιουργούν τις «ρίζες» της ανάγνωσης και της γραφής. Οι «ρίζες» αυτές αναπτύσσονται ταυτόχρονα, τρέφουν το «δένδρο» που είναι η ανάγνωση και η γραφή, ενώ η «θρεπτική ουσία» που τις τροφοδοτεί είναι το περιβάλλον του παιδιού (Goodman, 1986).
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Υποστηρίζεται ότι, η διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής στα μικρά παιδιά, ξεκινά όταν το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ο γραπτός λόγος περιέχει νόημα και όταν αρχίζει να διερωτάται πώς αναδύεται το νόημα από το γραπτό λόγο. Το παιδί αρχίζει σιγά-σιγά να «εξερευνά» το γραπτό λόγο και να πειραματίζεται. Για παράδειγμα, από πολύ μικρή ηλικία «γράφει» στο χαρτί κάποια στοιχεία, τα οποία έχουν διαφορετικό σχήμα από εκείνα που μέχρι τότε ζωγράφιζε και δηλώνει ότι κάτι σημαίνουν ή κρατάει το βιβλίο σωστά και προσποιείται ότι διαβάζει ή «διαβάζει» το βιβλίο και γυρίζει σελίδα την κατάλληλη στιγμή, χωρίς να γνωρίζει ακόμη πώς λειτουργεί ο γραπτός λόγος. Όλες αυτές οι μορφές της συμπεριφοράς, που εκδηλώνει το παιδί στην προσπάθειά του να κατακτήσει τον γραπτό λόγο, δημιουργούν τις «ρίζες» της ανάγνωσης και της γραφής. Οι «ρίζες» αυτές αναπτύσσονται ταυτόχρονα, τρέφουν το «δένδρο» που είναι η ανάγνωση και η γραφή, ενώ η «θρεπτική ουσία» που τις τροφοδοτεί είναι το περιβάλλον του παιδιού (Goodman, 1986).
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Επειδή οι πρώτες εμπειρίες και γνώσεις του παιδιού για την ανάγνωση και τη γραφή είναι γνήσιες αναγνωστικές και γραφικές πράξεις πρέπει να αναφέρονται ως πρωτο-αναγνωστικές και πρωτο-γραφικές γνώσεις ή δεξιότητες, και όχι ως προ-αναγνωστικές ή προ-γραφικές.
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Με τον όρο «αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή» (emergent literacy) περιγράφονται ακριβώς οι διαδικασίες που αναγνωρίζονται ως ιδιαίτερα σημαντικές στη μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής και που παρατηρούνται πολύ πριν το παιδί φοιτήσει στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Η ανάδυση, δηλαδή, της ανάγνωσης και της γραφής συνίσταται από τις δεξιότητες, γνώσεις και στάσεις, οι οποίες θεωρούνται ότι είναι «προάγγελοι» της ανάπτυξης του συμβατικού τρόπου γραφής και ανάγνωσης.
Ο όρος χρησιμοποιείται για τέσσερις λόγους Πρώτον Διότι δείχνει ότι η ικανότητα χρήσης του γραπτού λόγου πηγάζει από το ίδιο το παιδί, εφόσον αυτό αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο τυπωμένος λόγος. Το παιδί, δηλαδή, από τα πρώτα έτη της ζωής του και από την αλληλεπίδραση με τους ενήλικες του περιβάλλοντός του αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη σημασία του τυπωμένου λόγου. Δεύτερον Διότι υποδηλώνει μια εξελικτική πορεία προς τη μάθηση, η οποία αρχίζει από τα πρώτα έτη της ζωής του παιδιού στο σπίτι και συνεχίζεται με τη φοίτησή του στο σχολείο. Δεν εμφανίζεται, δηλαδή, κάποια στιγμή ξαφνικά, όταν το παιδί αρχίσει να φοιτά στο νηπιαγωγείο ή στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Τρίτον Διότι δίνει έμφαση στη μάθηση και όχι στη διδασκαλία. Θεωρεί, δηλαδή, τα παιδιά ως ενεργούς μαθητές που μαθαίνουν ζώντας και επενεργώντας σε ένα περιβάλλον γεμάτο από γραπτά κείμενα. Τέταρτον Διότι η ανάγνωση και η γραφή εμφανίζονται μόνο όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες, δηλαδή, όταν αφενός προσφέρονται πλούσια ερεθίσματα στο περιβάλλον και αφετέρου όταν δρουν ενήλικες, οι οποίοι υποστηρίζουν κάθε πειραματισμό και προσπάθεια του μικρού παιδιού να διαβάσει και να γράψει.