Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Συγκρουσιακές Θεωρήσεις Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1
Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 5ο (σελ. 128 136) Οι θέσεις του Althusser Οι θέσεις του Gramsci 2
Karl Marx (1818-1883) Δομικές Συγκρουσιακές Θεωρήσεις Βασικές απόψεις του Karl Marx Οι απόψεις του Marx: το σημείο αναφοράς των συγκρουσιακών προσεγγίσεων. Έζησε στην εποχή των μεγάλων κοινωνικών μεταβολών που δημιούργησαν η γαλλική και η βιομηχανική επανάσταση. Διαπίστωσε ότι οι «λύσεις» και οι προοπτικές του φιλελευθερισμού (Adam Smith), οδήγησαν τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων στη φτώχεια και την εξαθλίωση. Διαμόρφωσε και διατύπωσε ανθρωπιστικές και, ταυτόχρονα, επαναστατικές ιδέες, οι οποίες; Τροφοδότησαν και εξακολουθούν να τροφοδοτούν την κοινωνιολογική σκέψη. Αποτέλεσαν και εξακολουθούν να αποτελούν τη μοναδική ελπίδα όλων των καταπιεσμένων της γης. Μολονότι αποδέχεται το ολιστικό δομικό μοντέλο για τη μελέτη και την ανάλυση της κοινωνίας, διαμορφώνει και διατυπώνει εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις από τη δομολειτουργική θεώρηση. 3
Διαφορετικές αφετηρίες της μαρξικής θεωρίας και της δομολειτουργικής θεώρησης προκειμένου να εξηγήσουν την κοινωνική πραγματικότητα και να προσδιορίσουν το ρόλο της εκπαίδευσης Δομολειτουργισμός: Μαρξική θεώρηση: Βασική αφετηρία της ανάλυσής του είναι η θέση ότι η διατήρηση της κοινωνικής τάξης και σταθερότητας αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την επιβίωση της κοινωνίας. Αυτό επιτυγχάνεται όταν: Οι βασικοί κοινωνικοί θεσμοί δημιουργούνται και αναπαράγονται με βάση τις ανάγκες της κοινωνίας Υπάρχει λειτουργική αλληλεξάρτηση και συνεργασία μεταξύ των επιμέρους κοινωνικών δομών Αναπαράγονται οι βασικές κοινωνικές αξίες και κανόνες. Στο πλαίσιο αυτό, ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι πρωταρχικός Βασική αφετηρία της ανάλυσης του είναι η διερεύνηση και ανάλυση των διαδικασιών με βάση τις οποίες οι άνθρωποι μετασχηματίζουν τη φύση, προκειμένου να παράγουν τα απαραίτητα για την επιβίωση τους αγαθά. Δίνει έμφαση στην ανάλυση της παραγωγικής διαδικασίας, την οποία θεωρεί πρωταρχική. Θεωρεί ότι οι ανθρώπινες σχέσεις και οι ανθρώπινες δράσεις, άμεσα ή έμμεσα: Δεν παραμελεί και την ανάλυση των άλλων κοινωνικών θεσμών, επομένως και του εκπαιδευτικού θεσμού, στους οποίους όμως αναγνωρίζει έναν δεύτερο ρόλο, ένα ρόλο μάλλον εξαρτημένο από τη δυναμική και τις επιβολές της οικονομίας και της παραγωγικής διαδικασίας. Συνδέονται με το πλαίσιο της οικονομίας και της παραγωγικής διαδικασίας, ή και παράγονται στο εσωτερικό του. Διαφοροποιούνται, ανάλογα με τις αλλαγές που πραγματοποιούνται στα μέσα παραγωγής. 4
Σύντομη περιγραφή των βασικών απόψεων του Marx, για τη λειτουργία του ολιστικού σχήματος της κοινωνίας. Διάκριση μεταξύ της οικονομικής υποδομής και του εποικοδομήματος. Η υλική βάση (οικονομική υποδομή) Aσκεί πρωταρχικό ρόλο για τη διατήρηση μιας κοινωνίας Η κοινωνία μπορεί να επιζήσει και να αναπαραχθεί, μόνο όταν είναι σε θέση να παράγει τα απαραίτητα για τη ζωή υλικά αγαθά. Στη διαδικασία παραγωγής των απαραίτητων για τη ζωή υλικών αγαθών, εμπλέκονται: Οι δυνάμεις παραγωγής: είναι η βάση της παραγωγικής διαδικασίας και περιλαμβάνουν: Την ανθρώπινη δύναμη Την ανθρώπινη γνώση & δεξιότητα Την επιστημονική γνώση Τις πρώτες ύλες Τα εργαλεία Τις τεχνικές που βελτιώνουν την παραγωγή Τις μεθοδολογίες που κάθε φορά είναι απαραίτητες για την παραγωγή Γενικά αυτό που στις σύγχρονες κοινωνίες αποκαλούμε τεχνολογία Το εποικοδόμημα Είναι η δραστηριότητα των ανθρώπων η οποία κατευθύνεται από την κοινωνική συνείδηση και συμπεριλαμβάνει εκτός της κοινωνικής συνείδησης και: Τη συνένωση, την οργάνωση των ανθρώπων ως υποκειμένων Τα υλικά μέσα πραγματοποίησης αυτής της δραστηριότητας (πολιτική - νομική θεσμικότητα, μέσα παρεμβατισμού, καταστολής κ.λπ.) Οι σχέσεις παραγωγής: Πολύπλοκη έννοια λόγω εξάρτησης από τις παραγωγικές δυνάμεις και τις αλλαγές που ο εκσυγχρονισμός προκαλεί. 5
Η σχέση υλικής βάσης και εποικοδομήματος ως σημείο αντιπαράθεσης στο εσωτερικό του μαρξισμού, στην οποία εμπλέκεται και ο θεσμός της εκπαίδευσης (βασικό στοιχείο του εποικοδομήματος) Α. Επιστημονικός μαρξισμός Αποτελεί το βασικό σημείο αναφοράς των δομικών συγκρουσιακών θεωρήσεων της κοινωνιολογικής θεωρίας Η οικονομική βάση καθορίζει το εποικοδόμημα, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας των θεσμών που αυτό περιλαμβάνει (οικονομικός ντετερμινισμός). Οι αλλαγές που πραγματοποιούνται στην οικονομική βάση (π.χ. αλλαγές στα μέσα παραγωγής) ενεργοποιούν και αλλάζουν ή διαφοροποιούν επιμέρους θεσμούς ή και ολόκληρο το εποικοδόμημα. Οι νέες τεχνολογίες έχουν επηρεάσει τον εκπαιδευτικό θεσμό και έχουν συμβάλει στην πραγματοποίηση αλλαγών: Νέα αναλυτικά προγράμματα Δημιουργία νέων τμημάτων στα πανεπιστήμια Ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικών σχολών και άλλων εκπαιδευτηρίων κ.λπ. 6
Louis Pierre Althusser (1918 1990) Β. Οι θέσεις του Althusser Ο επικαθορισμός της οικονομίας «σε τελική ανάλυση», ο οποίος επικρατεί συνήθως στις καπιταλιστικές κοινωνίες, μπορεί σε κάποιες άλλες κοινωνίες να μην προκύψει ποτέ. Αντίθετα, άλλα στοιχεία όπως είναι η ιδεολογία, ή η πολιτική εξουσία, μπορεί να καθορίσουν τις εξελίξεις. Οι αλληλοσυσχετίσεις των επιμέρους στοιχείων δημιουργούν αυτόνομες αντιφάσεις-αντιθέσεις (από εδώ αντλείται και η έννοια της σχετικής αυτονομίας), κάποια από τις οποίες μπορεί να παίξει το ρόλο της κυρίαρχης αντίθεσης. Η σχέση ανάμεσα στην οικονομική υποδομή και στο εποικοδόμημα δεν επιβάλλει αυτόματα τον επικαθορισμό της οικονομικής υποδομής. Ωστόσο θεωρεί ότι ο εκπαιδευτικός θεσμός είναι ένας ιδεολογικός μηχανισμός του ελεγχόμενου από την οικονομική υποδομή κράτους (έστω σε τελική ανάλυση), ο οποίος εξυπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης (ντετερμινιστική λογική του επιστημονικού μαρξισμού). 7
Antonio Gramsci (1891 1937) Γ. Οι θέσεις του Gramsci (Κριτικός Μαρξισμός) Υπάρχει μια μεγαλύτερη ανεξαρτησία στο εποικοδόμημα και, τελικά, μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην οικονομική υποδομή και το εποικοδόμημα. Ο Gramsci υποστηρίζει ότι η αναζήτηση «αντικειμενικών» νόμων για την ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας αποτελεί υπονόμευση της βασικής μαρξικής αρχής της διαλεκτικής. Έτσι, οι αλλαγές στην οικονομική υποδομή δημιουργούν μεν προϋποθέσεις για αλλαγές στο εποικοδόμημα, αλλά δεν τις προδιαγράφουν. Δίνοντας έμφαση στην ενσυνείδητη ανθρώπινη δράση (βολονταρισμός), θεωρεί ότι η συνειδητή δράση των ανθρώπων, σε συνδυασμό με κάποια ευνοϊκή ιστορική συγκυρία, μπορεί να αξιοποιήσει τις αλλαγές στην οικονομία και να δημιουργήσει ένα ποιοτικά ανώτερο κοινωνικοπολιτισμικό σύστημα. Αναγνωρίζοντας τη σημασία του εποικοδομήματος, τονίζει το ρόλο που μπορούν να παίξουν οι διανοούμενοι και γενικότερα ο εκπαιδευτικός θεσμός Οι απόψεις του κριτικού μαρξισμού, θα εξετασθούν στο πλαίσιο των συνδυαστικών προσεγγίσεων 8
Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Marx Η αλλοτρίωση προκύπτει, όταν το προϊόν της εργασίας του ανθρώπου αποτελεί μια «αυτόνομη δύναμη», η οποία στέκεται απέναντί του και ο ίδιος δεν βλέπει μέσα στο υλικό αυτό αντικείμενο τη δική του προσφορά. Αιτία της αποξένωσης του ανθρώπου από το προϊόν της εργασίας του είναι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Περιγράφει τέσσερις όψεις της αλλοτρίωσης: Την αποξένωση του ανθρώπου από το προϊόν της εργασίας του. Την αποξένωση του ανθρώπου από τη διαδικασία της παραγωγής του προϊόντος. O «δημιουργός» του προϊόντος δεν συμμετέχει στις αποφάσεις για τον καθορισμό της διαδικασίας παραγωγής. Έτσι, η εργασία μετατρέπεται σε εμπόρευμα και ο εργαζόμενος τη διαπραγματεύεται και την πουλάει. Δεν αισθάνεται ευχαρίστηση από την εργασία του, αφού τελικά αναγκάζεται για άλλους λόγους να εργασθεί (π.χ. εργάζεται για την επιβίωσή του). Την αποξένωση του ανθρώπου από την ίδια τη φύση του, η οποία, σύμφωνα με τον Marx, συνδέεται με την ελευθερία των επιλογών και τη συνειδητή δράση του ατόμου. Την αποξένωση του ανθρώπου από τους συνανθρώπους του (ψυχοκοινωνικό περιεχόμενο). 9
Αλλοτρίωση και εκπαίδευση Οι μαρξικές αναλύσεις για την εκπαίδευση αναδεικνύουν την αποξένωση του μαθητή από την επίσημη σχολική γνώση και από την εκπαιδευτική «πράξη». Ο μαθητής (και ο εκπαιδευτικός συνήθως) δεν ασκεί έλεγχο πάνω στη σχολική γνώση ή στις διαδικασίες απόκτησης της. Ο μαθητής απλώς αναπαράγει μια γνώση που άλλοι επέλεξαν και αποφάσισαν να του τη μεταδώσουν με συγκεκριμένες διαδικασίες. Δεν αισθάνεται ευχαρίστηση, ούτε από την ίδια τη γνώση, ούτε από τις διαδικασίες με τις οποίες την αποκτά. Η εκπαίδευση στο καπιταλιστικό σύστημα αλλοτριώνει το μαθητή, ο οποίος μαθαίνει, και στη συνέχεια πουλάει τη γνώση που κάποιοι επέλεξαν να του μεταδώσουν, προκειμένου να αποκτήσει κάποια θέση κύρους. 10
Friedrich Engels (1820 1895) Θέσεις των Marx και Engels για την εκπαίδευση Υποστηρίζουν ότι όλα τα παιδιά, χωρίς καμιά εξαίρεση και με την ευθύνη του κράτους, θα πρέπει να αποκτούν γενική μόρφωση, ώστε να μπορούν να λειτουργούν ως ανεξάρτητα μέλη της κοινωνίας. Κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να αναπτύσσει τις ικανότητες του, κάτι που είναι καλό, τόσο για τον ίδιο, όσο και για την κοινωνία, αφού και αυτή κερδίζει περισσότερα όταν τα μέλη της είναι μορφωμένα. Ένα εκπαιδευμένο άτομο δύσκολα αποδέχεται την καταπίεση ή την εκμετάλλευση Ο ειρηνικός μετασχηματισμός της κοινωνίας μπορεί να προέλθει μόνο από μια εργατική τάξη, η οποία θα έχει στους κόλπους της μορφωμένα μέλη. Τα ελεγχόμενα από το κράτος εκπαιδευτικά συστήματα αποτελούν εργαλεία στα χέρια των καπιταλιστών για την καθυποταγή της εργατικής τάξης. Η «ηθική εκπαίδευση» συμβάλλει στην αναπαραγωγή των κυρίαρχων κοινωνικών κανόνων και αξιών, οι οποίες είναι απαραίτητες για την αναπαραγωγή του ταξικού κοινωνικού συστήματος. Η εκπαίδευση πρέπει να περιλαμβάνει μόνο γραμματική και φυσικές επιστήμες, επειδή τα αντικείμενα αυτά πραγματεύονται ανεξάρτητες αλήθειες και δεν επιδέχονται υποκειμενικές ερμηνείες. 11