Γλωσσ11<ά όρια ι<α1 πολ1-,, τιι<α συνορα, σrα τραγουδ1α των σλαβόφωνων στnν Ελλάδα 1 Λιωvίδος Εμπειρίκος Ιστορικός Η παρουσίασn αυτού του θέματος έχει μια δυσκολία. Ως ιστορικός αναφέρομαι στn μουσικn. Η μουσικn μιας ομάδας χωρίς ιστορία για έναν ιστορικό είναι εξαιρετικn πnγn. όχι μόνο προφορικnς ιστορίας. αλλά όπως θα nταν και για οποιονδιiποτε ανθρωπολόγο. ένας Βασικός καμβάς για να αναγνωρίσει οντότnτες οι οποίες είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευτούν στn δnμόσια σφαίρα. Και αυτό που είπε πριν ο κ. Κοκκώνnς. ότι στnν Ελλάδα δεν έχουμε μια εκδοτικn εταιρεία όπως n τουρκικn Ka1an. είναι ίσως και αποτέλεσμα αυτnς τnς δυσκολίας να εμφανισθούν στο δnμόσιο χώρο ομάδες οι οποίες έχουν υποστεί απόκρυψn από πολύ παλιά. και συνδέεται με τn συγκρότnσn του ν ε οελλnνικού κράτους 1 θα nθελα να αναφερθώ στnν ομάδα των σλαβόφωνων - όπως συμβατικά ονομάζεται στnν Ελλάδα - τnς ελλnνικnς Μακεδονίας, και να αρχίσω από τnν ιστορικn εμφάνισn του προβλιiματος και των συνιστωσών του. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να υπογραμμίσει κανείς είναι ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος τnς ελλnνικnς Μακεδονίας. που ενσωματώνεται στο ελλnνικό κράτος το 1912-1 3. καταλαμβάνει μια σλαβόφωνn ζώνn. n οποία καλύπτει περίπου τn μισn έκτασn τnς περιοχnς. Και εξαρχnς. αλλά περισσότερο εκ των υστέρων. n εθνογλωσσικn ιδιαιτερότnτα τnς ζώνnς αυτnς αποσιωπάται εντός Ελλάδος λόγω μιας διπλnς πίεσnς για απόκρυψn. Η πρώτn σχετίζεται με τn μεγάλn έκτασn που καταλαμβάνει n σλαβοφωνία στnν ελλnνικn Μακεδονία. με τn γραμμnς επαφnς των δύο κυριότερων γλωσσών. τnς ελλnνικnς στον Νότο και του μακεδονοβουλγαρικού γλωσσικού συνεχούς 1 στο Βορρά. να τn χωρίζει σε δύο γλωσσικούς χώρους των οποίων n αποτύπωσn δεν είναι ασαφnς. Η δεύτερn απορρέει από το γεγονός ότι ο χώρος του μακεδονοβουλγαρικού αυτού γλωσσικού συνεχούς. και κατά συνέπεια οι ομιλnτές του. υπnρξαν πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους το αντικείμενο τριών ισχυρών εθνικιστικών διεκδικnσεων. εκ μέρους τnς Βουλγαρίας, τnς ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 4.Q & ΜΟΥΣΙΙ<Η ΣΤΑ ΒΑΛΙ<ΑΝΙΑ \.)
Ελλάδας και τnς Σερβίας.. Στα 3 Ο χρόνια από τn Συνθnκn του Αγίου Στεφάνου μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους. για πρώτn φορά οι συζnτnσεις για τα όρια των γλωσσικών ζωνών. υπό το φως τnς νέας επιστnμnς τnς γλωσσολογίας. εμφανίστnκαν με πολιτικn μορφn στn Νοτιοανατολικn Ευρώπn. Η έκτασn τnς ευρύτερnς ζώνnς. και εκτός τnς σnμερινnς ελλnνικnς επικράτειας. που καταλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος των Βιλαετίων θεσσαλονίκnς και Μοναστnρίου και το μισό Βιλαέτι του Κοσόβου με πρωτεύουσα τα Σκόπια. υπnρξε το πρώτο έναυσμα πολιτικnς συγκρότnσnς μιας ενότnτας. n οποία έκτοτε ονομάζεται Μακεδονία χωρίς αμφισβnτnσεις. παρά μόνο στις άκρες τnς Ό Οι σλαβόφωνοι αποτελούσαν μέχρι το 191 3 τnν απόλυτn πλειοψnφία των αγροτικών χριστιανικών κοινοτnτων Βορείως αυτnς τnς γραμμnς επαφnς. Συνολικά για τnν ελλnνικn Μακεδονία. μετά το 191 3 ο αριθμός των σλαβόφωνων nταν σχεδόν ίσος με αυτόν των ελλnνόφωνων. και τnν εκτίμnσn αυτn τnν οφείλουμε στον Τάσο Κωστόπουλο. που τελευταία δnμοσίευσε τις εμπιστευτικές απογραφές τnς Εξαρχίας 5 Ιέρουμε δnλαδrl πλέον τον ακριβn αριθμό. τον οποίο μέχρι πρότινος θεωρούσαμε λίγο μεγαλύτερο για τους σλαβόφωνους. αν και εδώ θα μου επιτρέψετε να αναφέρω ότι n μεγάλn μάζα των μουσουλμάνων κατοίκων. περίπου ένας στους τρεις. συνnθως αποσιωπάται. Οι Βούλγαροι έδιναν ελαφρώς μεγαλύτερο αριθμό σλαβόφωνων. οι Έλλnνες όμως άλλαζαν τελείως τα κριτnρια. χρnσιμοποιώντας. πέραν των άλλων λαθροχειριών. κριτnρια εκκλnσιαστικnς ένταξnς. οπότε δεν είχαμε απ ' τnν πλευρά αυτn καμία αξιόπιστn καταγραφn. Από τις απογραφές μετά τnν ενσωμάτωσn. εκείνn του 19 2 Ο είναι n πλέον αξιόπιστn. δεν εξεδόθn όμως λόγω του προβλnματικού για το κράτος περιεχομένου τnς. δnλαδrl του υψnλού αριθμού αλλόγλωσσων ομιλnτών στiς Νέες Χώρες. Η Συνθnκn του Αγίου Στεφάνου που απέδιδε το μεγαλύτερο μέρος τnς Βουλγαρόφωνnς - με τους όρους τnς εποχnς - ζώνnς των τριών Βιλαετίων στn Βουλγαρία. δεν εφαρμόζεται. καθόσον ανατρέπεται από τn Συνθnκn του Βερολίνου. Συνεπώς. ούτε n χάραξn των συνόρων εκείνων που επέβαλε n Ρωσία στnν nπnμένn στον μεταξύ τους πόλεμο Οθωμανικn Αυτοκρατορία ίσχυσε ποτέ.'ομως. οι δύο αυτές Συνθnκες. και κυρίως n επιστροφn ολόκλnρnς τnς Μακεδονίας και μέρους τnς θράκnς στnν Οθωμανικn Αυτοκρατορία. οδrlγnσε σε μια διαδικασία n οποία κατέλnξε στnν ίδρυσn τnς επαναστατικnς οργάνωσnς ΕΜΕ0 6 το 1893. Η οργάνωσn αυτn λειτούργnσε ως άξονας γύρω από τον οποίο πραγματοποιnθnκε n επανάστασn του Ίλι -ντεν στα 1903. Η ΕΜΕΟ. με αποκορύφωμα τοίλι-ντεν. υπnρξε το έναυσμα μιας πρώτnς εμπέδωσnς ενός δικτύου σχέσεων που δnμιούργnσε μια νέα ενότnτα. μέσα στο εθνογλωσσικό αυτό συνεχές. το οποίο μέχρι τότε διεκδικούσε κυρίως n Βουλγαρία ως n μnτέρα πατρίδα. διεκδικnτρια ολόκλnρnς αυτnς τnς ζώνnς των ομιλnτών που εκτεινόταν από τnν Αχρίδα και τnν Βόρεια Πίνδο μέχρι τn Μαύρn θάλασσα και από το Δούναβn μέχρι το Αιγαίο 1 Μέσω λοιπόν τnς ΕΜΕΟ και των δικτύων που οργανώθnκαν. δnμιουργnθnκε μια πρώτn ισχυρότατn ταυτότnτα Βασισμένn στnν ομιλούμενn γλώσσα - n οποία δεν nταν n ίδια n κωδικοποιnμένn ανατολικn Βουλγαρικn γλώσσα -. μια νέα. ας πούμε. διαφορετικn Βουλγαρικn παράδοσn. n οποία σε πρώτn φάσn υιοθετείται από τn Βουλγαρία ως ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 4 9 ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
σύμβολο του απελευθερωηκού αγώνα των «αδελφών» τnς. Η παράδοσn αυτn ονομάζπσ από τους Βούλγαρους «μακεδονικn» και συνιστά ένα δ ι ακριτό υποσύνολο τnc Βουλγαρικnς λαογραφίας. Ας έλθουμε τώρα σης μουσικές αυτnς τnς σλαβόφωνnς ζώνnς κατά το 1911. σι συνάρτnσn με ης διεργασίες που έλαβαν χώρα στο εσωτερικό τnς. Η ζώνn αυτn. μετά απc ης αιματnρές συγκρούσεις στο εσωτερικό τnς Οθωμανικnς Αυτοκρατορίας. καταλnγει νc μοιραστεί μεταξύ των πρώnν Συμμάχων (Ελλάδα. Σερβία. Βουλγαρία) 8 Ανάμεσά τους. r Βουλγαρία εξέρχεται από τον Β ' Βαλκανικό πόλεμο nπnμένn κατά κράτος και υφίστατο τnν κατάρρευσn του οράματός τnς για «εθνικn δικαίωσn» και εθνικn ολοκλnρωσn στc Βαλκάνια. Με τnν ίδρυσn τnς Εξαρχίας. δnλαδr1 τn δnμιουργία στα εδάφn όπου κατοικούσε Βουλγαρόφωνος πλnθυσμός μιας ξεχωριστnς εθνικnς ορθόδοξnς ιεραρχίας. n οποίc αντιτασσόταν στο Πατριαρχείο τnς Κωνσταντινούπολnς. οργανώθnκαν Βουλγαρικc σχολικά δiκτυα. κατά το πρότυπο του ρωμαiικου mi11et - όπως αυτό συγκροτnθnκε οριστικά στnν Οθωμανικn Αυτοκρατορία με ης Μεταρρυθμ ίσεις. Έτσι διαμορφώνοντα 1 δύο δεξαμενές από ης οποίες ξεπnδούν επανασταηκές οργανώσεις. Η πρώτn εiναι αυτ n των Πατριαρχικών και των ελλnνικών σχολεiων. που απέτρεπαν τnν έξοδο ο ι ασδr1ποτε μορφnς σλαβοφωνiας στο δnμόσιο χώρο. Η δεύτερn όμως και κυριότερn εiναι αυτn τωv Εξαρχικών. που υπnχθnσαν σε μια επίσnς συντnρnηκn αντίλnψn προοδευτικnς επιβολnς τnς επίσnμnς Βουλγαρικnς γλώσσας. που προέκυψε ως αντiδρασn στον κiνδυνο μιας αυτόνομnς μακεδονικnς γλωσσικnς ταυτότnτας με πολιηκό πυρnνα. Αυτό που θα nθελ ο να τονiσω εiναι κάη που δεν ομολογείται συνnθως στnν Ελλάδα : σε μια ύστερn φάσn. σε αυτές ης οργανώσεις συμμετεiχαν επiσnς πολλοi Πατριαρχικοi. με αποκορύφωμα τn v Επανάστασn του 1901. Η μn ενσωμάτωσn των εν λόγω περιοχών στn Βουλγαρiα και n εκπαιδευηκn πολιηκn τnς τελευταiας να ισχυροποιnσει τnν επiσnμn Βουλγαρικn μέσu: του σχολικού τnς δικτύου και να αποδυναμώσει και απαξιώσει ης ομιλούμενες διαλέκτους στn Μακεδονiα καθ ' όλn τn διάρκεια των δύο τελευταiων δεκαεηών του 19ου και κυρiως κατά τnν πρώτn δεκαετία του 20ού αιώνα. δnμιούργnσε μια γλωσσικ n εκδοχn. σύμφωνα με τnν οποiα τα πάντα έπρεπε να εκφέρονται κατά τnν επiσnμn Βουλγαρικn των Βουλγαρικών σχολεiων. Η σταδιακά αυξανόμενn εμμονn σε μια επiσnμn μορφn γλώσσας 9 οδr1γnσε Βαθμιαiα σε μια κοινn έκφρασn τόσο των Εξαρχικών. όσο και πολλών Πατριαρχικών στο Νότο n στο Βορρά 1 0 που nταν περισσότερο Βασισμένn στn μακεδονικn 1διαιτερότnτα. συμπερ1λαμβανομένnς τnς γλωσσ1κnς. αφού φαίνεται ότι n οθωμανικn υπαγωγn και n προϊούσα καταστολr1 λωούργnσε ως συνεκτικός δεσμός στις ομόγλωσσες 1<0ινότnτες. Ακριβώς αυτn τn συγκρότnσn του μακεδονίζοντος δικτύου προσπαθούν να σπάσουν μετά το 1911 και τα τρiα Βαλκανικά κράτn. Ελλάδα. Σερβiα. ακόμn και n Βουλγαρία. Ε1δικά στο έδαφος που κατοχυρώνεται στnν Ελλάδα. τn διάλυσn του δικτύου δεν επ1διώκει μόνο n Ελλάδα. αλλά και n Βουλγαρία. n οποiα δεν έχει παραιτnθεi των διεκδικnσεών τnς. και προσδοκά τουλάχιστον τnν αναγνώρισn μιας ισχυρnς Βουλγαρικnς ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ 5 G
με1ονότnτας. Στα τέλn του 19ου και σης αρχές του 20ού α1ώνα. n Βουλγαρfα καταγράφει τα παλαιότερα μουσικά ιδιώματα ως εκφάνσεις λαϊκού πολ1ησμού. προερχόμενες από τον 1δεατό βουλγαρικό χώρο. εκφάνσε1ς που συμβαδfζουν με τον γλωσσικό άτλαντα των «βουλγαρικών ιδιωμάτων» από το Γράμο μέχρι τnν Μικρά Ασfα 11 Τον ιδεατό αυτό χώρο δ1εκδ1κούσε n Βουλγαρfα μέχρ1 το 1944. οπότε σταδιακά αποπο1riθnκε κάθε πολπ1κri διεκδf κnσn. Το 1944. όταν συγκροτεfται νέα μακεδονικri κραηκri οντότnτα ως Δnμοκρατfα τnς Ομοσπονδ1ακriς Γιουγιωσλαβfας, τnς οποf ας τα ιδεολογικά θεμέλ1α ανάγονται, όπως εfδαμε. σης αρχές του 2 Οού αιώνα. αυτri βασfζεται στο ιδfωμα εκεfνο που ομιλεfτο στα δυηκά τnς περ1οχriς τnς μn ενσωματωμένnς στn Βουλγαρfα Μακεδονfας. ιδfως στn μεγάλn πόλn του Μοναστnρfου. καθώς και στο 1δfωμα του οροπεδfου τnς Πελαγονf ας. από τnν Φλώρ1να ως τον Περλεπέ. Σε αυτό το γλωσσικό ιδfωμα εκφέρεται ένα μουσικό ιδίωμα νεότερο, το οποfο εfχε αρχίσε1 να συνδέει σης αρχές του 2 Οού αιώνα όλες ης περιοχές τnς ιστορικriς Μακεδόνfας με βάσn το Μοναστriρι, όπως θα δούμε στα μουσικά παραδεfγματα. Το ιδf ωμα αυτό εfναι μεν πάντα ματζόρε, σπανfως δε εμφανώς παλιανfζον. όπως συμβαfνει με το μουσικό ιδfωμα που δnμιουργεfται τnν fδια περfοδο στn γειτονικri Κορυτσά και εκφέρεται στα αλβανικά. προϊόν ον του αλβανικού εθνικ10μού 1 1 Γfνεται βάσn του εθν1κού φολκλόρ τnς τότε Σοσιαλ1σηκriς Δnμοιφατf ας τnς Μακεδονfας. υποκαθ1στά δε τα «ιντζέ σαζ» όργανα και το ρεπερτόριό τους. δnλαδri τnν κο ( υ) μπανf α που αποτελεfτα1 από κλαρfνο. β1ολί, κανονάκ1, ούη και κρουστό. ασηκriς κατά κύριο λόγο αποδοχriς 1 '. Η διαδ1κασία αυτri πραγματοπο1riθnκε κυρfως μέσω του κραηκού ραδ1οφώνου και εfχε όλα τα χαρακτnρισηκά τnς συγκρότnσnς ενός εθνικού φολκλόρ. τnς δnμ1ουργίας δnλαδri μιας εθνικriς «δnμοηκnς» μουσικriς παράδοσnς 14 Γενν1έται έτσι μια νέα. φολκλοροποιnμένn και εθν1κοποιnμένn, έκφρασn των τοπικών μουσικών ιδιωμάτων. που καλύπτει αρχικά όλn τnν νεόδμnτn Δnμοκρατfα. Τι έγινε όμως στnν ελλnνικri Μαι<εδονfα: Αυτό που έχει σnμασfα να τονίσουμε εδώ εfναι όη. από το 191 3 κα1 μετά. κατά περιόδους εfχε λάβει χώρα εκρfζωσn των τοπικών σλαβόφωνων ελίτ. εfτε αυτές riταν προσανατολισμένες στn Βουλγαρfα εfτε riταν μακεδονfζουσες. 01 σλαβόφωνες ελλnνοφρονούσες ελfτ αντιθέτως προστατεύτnκαν και στriριξαν το νέο θεσμ1κό περ1βάλλον. Αυτό εfχε σαν συνέπε~α τnν απάλε1ψn των φορέων εκείνων οι οποfο1 προσέδ1δαν κύρος στn γλώσσα. Η καθολικri απαγόρευσn τnς γλώσσας. ακόμα και τnς ομ1λίας. είναι γνωστό όη έγινε το 19 3 6 με τον Μεταξά. Όμως n πfεσn για να αποφευχθεf οποιαδriποτε έξοδος στο δnμόσιο χώρο τnς γλώσσας αυτriς εfχε αρχfσε1 από το 191 3 τουλάχιστον. για το σύνολο του σλαβόφωνου πλnθυσμού. Μάλιστα n γενf κευσn τnς απαγόρευσnς τnς αλλοφωνfας έλκεται σε μεγάλο βαθμό από τnν άρνnσn τnς σλαβοφωνf ας. Έτσι. σταδ1ακά αυτn χάνε1 κάθε δnμόσ1α παρουσf α. και περιορfζετα1 n μουσ1κri τnς έκφρασn. Όσον αφορά τα τοπικά όργανα κα1 ης τοπ1κές μουσικές. αυτές δ1ατnρούντα1 απομονωμένες από τον εν1αf ο χώρο που κάποτε κάλυπτε n γλώσσα. Η σλαβόφωνn ομάδα είνα1 υποχρεωμένn να εξωτερ1κεύε1 όσα πολπ1σμ1κά χαρακτnρ1σηκά είνα1 συμβατά με εκεfνα του εθν1κού κράτους. με τnν κανονισηκn του ιδεολογία. Το δε ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ Γ. Ι 1 ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ / ""'\
γλωσσ1κό συνεχές. κατατετμnμένο στn δ1άρκε1α των πρώτων ε1κοσ1πέντε χρόνων από τnν ενσωμάτωσn. λόγω των εξόδων του σλαβόφωνου πλnθυσμού το 191 '3. τn δεκαετfα του 19 2 Ο κα1 τnς μεγάλnς προσφυγ1κnς εγκατάστασnς. βρfσκε1 πλέον ως έκφρασn. ε1δ1κά στn Δυηκn Μακεδονfα. το ματζοροπο1nμένο 1δfωμα των αρχών του α1ώνα. Π1θανολογούμε όη n συστnμαηκn αποτροπn τnς χρnσnς οργάνων «βουλγαρ1κών». όπως n γκά1ντα 15 κα1 λ1γότερο n σουπfλκα. συνέβαλε με τn σεφά τnς στnν εσωστρέφε10 τnς λαϊκnς έκφρασnς σε τοπ1κn κλfμακα. με όλες ης συρρ1κνώσε1ς που αυτn συνεπάγετα1. και οδrlγnσε στn διατnρnσn μιας σαφώς υψnλότερου κύρους δ1ακο1νοηκnς παράδοσnς. Η μουσικn αυτn παράδοσn εδρα1ώθnκε τnν περfοδο 1942-1944. κα1. ε1δ1κά για τους σλαβόφωνους τnς Ελλάδας. μέχρ1 το 194 9. καθώς υ10θετnθnκε από τους Μακεδόνες παρηζάνους τnς Γιουγκοσλαβfας και κυκλοφόρnσε. μέσω των Μακεδόνων ανταρτών τnς Ελλάδας. στις σλαβόφωνες περ10χές. Η περfοδος 19 41-19 4 9 f σως αποκρυσταλλώνε1 στnν ελλnν1κn Δυηκn Μακεδονfα. μετά κα1 τnν στραηωηκn και 1δεολογ1κn nπα των βουλγαρ1ζόντων. αυτό που θα ονομάζαμε μακεδον1κn ταυτότnτα στnν περ10χn δυτ1κά του Αξ1ού. Ανατολ1κά του Αξιού. n δ1αφορεηκn 1στορ1κn συγκυρfα ( 01 δύο βουλγαρ1κές κατοχές. ο πολύ μεγαλύτερος αρ1θμός ανταλλάξψων σλαβόφωνων που έφυγαν γ1α τn Βουλγαρf α κα1 n μεγαλύτερn προσφυγ1κn εγκατάστασn) δnμιουργεf «νnσιωτοπο1nμένες 16» σλαβόφωνες κο1νότnτες. των οποfων το τοπ1κό μουσ1κό 1δfωμα και ρεπερτόριο διατnρεfται μεν σε μεγαλύτερο βαθμό. παραμένει όμως σχεηκά αποκομμένο από ης γεπον1κές κο1νότnτες. με αποτέλεσμα να μnν υπάρχε1 n αfσθnσn τnς συνεχούς και ενιαfας στο χώρο ομάδας. τουλάχ1στον μέχρ1 τn δεκαετfα του 1990. Η δ~ατnρnσn δε των τοπ1κών οργάνων (yκά1ντα. λύρα. ταμπουράς 1 7. γκλασνfτσα) εfναι σαφώς εντονότερn. Το και εδώ εμφανιζόμενο ματζόρε 1δfωμα δεν έχε1 τnν χρο1ά του εθνοηκού δεf κτn ( marker) όπως στn Δυηκn Μακεδονfα 18 Δ1ατnρούντα1 ορ1σμένα τοπ1κά μουσ 1 κά ιδ1ώματα κο1νά με τnν εκεfθεν των συνόρων βουλγαρ1κn Μακεδονf α. όπως το 1δf ωμα του Razlog με τn συνε1δnτn ετεροφωνfα στn Δράμα κα1 το 1δfωμα του Πφfν σης Σέρρες ( ε1δ1κά στους οικ10μούς του Μενοf κ10υ όρους κα1 στο Άγκ1στρο). Τα 1δ1ώματα αυτά εfναι επfσnς κο1νά και με ης ανατολ1κά του Αξ1ού περ1οχές τnς Δnμοκρατfας τnς Μακεδονfας ( Στρώμνπσα - Μπρεγκάλνπσα). Σης περ1οχές αυτές εfναι εμφανnς n μ1κρότερn δ1άχυσn του μακεδονισμού και αυτό φαfνεται από τn μ1κρn θέσn που καταλαμβάνε1 το ματζόρε ρεπερτόρ10. όπως από και από τnν απουσfα συγκροτnμάτων χάλκ1νων πνευστών. ακόμn κα1 στο νομό Σερρών 19 Όπως αναφέρθnκε και παραπάνω. n περfοδος τnς Κατοχnς κα1 του Εμφυλfου Πολέμου συν1στούν γ10 τnν σλαβόφωνn ομάδα τnς Ελλάδας τn δεύτερn ισχυρότερn έξοδο στο δnμόσ10 χώρο. χάρn στο ΚΚΕ και ης σχεηζόμενες οργανώσε1ς του ΕΑΜ. ΣΝΟΦ και αργότερα ΝΟΦ 10 Η αποδοχn εκ μέρους των κο1νοτnτων μιας συγκεκρψένnς και τυποπο1nμένnς γραπτnς μορφnς τnς μακεδον1κnς γλώσσας δεν εfναι καθόλου εύκολn και 01 Έλλnνες σλαβόφωνοι Μακεδόνες ( στn Δυηκn Μακεδονf α) αντψετωπfζουν δυσκολfες να αποδεχτούν 01 fδ1οι τn δ1δασκαλfα τnς γλώσσας τους σε σχολεfα που nθελε να 1δρύσει το ΕΑΜ 11 Με αυτό το δεδομένο. εκπλrlσσεται κανεf ς με τnν έντασn με τnν οποfα ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 5 ~ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ι,._ι
αγκαλ1άζετα1 το υπάρχον μουσ1κό ματζόρε 1δίωμα, όπου πλέον βασίζοντω τα νεόκοπα τραγούδ1α του μακεδον1κού εθν1κ10μού. αλλά κα1 τnς αντ1στασ10κnς δραστnρ1ότnτας. Έτσ1 έχουμε τnν υlοθέτnσn. εκ μέρους του ΣΝΟΦ δε1λά το 194 3-44 κω εκ μέρους του ΝΟΦ πολύ περ1σσότερο το 194 6-4 9. όταν στn γεπον1κn χώρα είχε αρχίσε1 να ακούγετω ένα θεσπ1σμένο φολκλόρ. ενός κο1νού ρεπερτορίου. το οποίο απαγορεύετω απολύτως στnν Ελλάδα μετά τnν nπα των κομμουν10τών. Βέβωα. θα πρέπε1 να σnμε1ώσουμε όη ίχνn αυτού του ρεπερτορίου ( βλ. κα1 τnν ανακοίνωσn τnς Θεοδώρας Γ κουράνn) εντοπίζοντω. εν είδει δείκτn. από τn Δράμα μέχρ1 τnν Ι<αστορ1ά, δnλώνοντας επίγνωσn των συγκρούσεων του παρελθόντος ίσως δε κα1 μ10 συγκεκρψένn πολπ1κn τοποθέτnσn. από αρ10τερn ως μακεδον1κn. Το μακεδον1κό κομμουν10ηκό ρεπερτόρ10. λίγο -πολύ κο1νό κω σης δυο μερ1ές των συνόρων. εξαφαν1ζόμενο στnν Ελλάδα. άφnσε παρόλα αυτά μνnμες τnς τραυμαηκnς έκβασnς του Εμφυλίου. Μέγα μέρος των σλαβόφωνων τnς συνορ1ακnς ζώνnς τnς Δυηκnς Μακεδονίας. αλλά κω των Σερρών. βρέθnκαν στο Ανατολ1κό Μπλοκ. εξασθενίζοντας σnμαντ1κά τον σλαβόφωνο πλnθυσμό. κυρίως τnς Δυηκnς Μακεδονίαϊ Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τnν ανάσχεσn τnς μακεδον1κnς εθνοπο1nηκnς διαδικασίας στnν Ελλάδα. όχι όμως κω τnν εξαφάνισn του ματζόρε 1δ1ώματος που έκτοτε λαθροβ10ύσε εντός των κοινοτnτων. Από τn δεκαετία του 1960 όμως. τα συγκροτnματα των χάλκ1νων αντ1κατέστnσαν σαν δε ίκτnς στn Δυηκn Μακεδονία τους ζουρνάδες η. με τελευταία χρονολογ1κά τnν περίπτωσn τnς Γ ουμέν10σας 2 1. κω δlευκόλυναν το χορευηκό ρεπερτόρ10. λίγο -πολύ συγγενές σε όλn αυτn τn ζώνn. αποκαθ1στώντας έτσ1 μlα εν10ία «χωρίς λόγ10,, μουσ1κn έκφρασn σης σλαβόφωνες κο1νότnτες δυηκά του Αξιού. Αυτn ακρ1βώς n «χωρίς λόγια " j.jατζόρε μουσικn έκφρασn. έντονα χορευηκn. έγινε αποδεκτn από ης αρχές τnς δεκαετίας του '80 ως μέρος του ελλnν1κού εθν1κού φολκλόρ.' Ετσ1 εlσέρχετα1 στο δnμόσιο χώρο αποκαθαρμένn υποτίθετα1 από «ξένα στο1χεία». δnλαδr1 ακρ1βώς αυτά που θεωρούνταν όη προέρχοντω από τους «πάνω από τα σύνορα». από τους «μέσα». κω τα οποία μάλ1στα γlα μlα δεκαετία υπnρξαν το κυρίως επ1χείρnμα των «καθαρολόγων " χορευηκών συλλόγων τnς Έδεσσας κα1 τnς Φλώρ1νας. Η είσοδος αυτn γίνετω στnν αρχn με μεταφρασμένα τα ονόματα των χορών. Η έκδοσn όμως του LP με τίτλο Τοπικrί ελλnνικrί μουσικrί από τnν Δυτικrί και Κεντρικrί Μακεδονίd 4 αν κω δnμ1ούργnσε στnν αρχn σκάνδαλο. δρομολόγnσε τnν χρnσn των αυθεντ1κών ονομάτων στα μακεδόν1κα. χ ωρίς βέβωα να υπάρχε1 καμία περίπτωσn να εlπωθεί ο στίχος. ξεχασμένος άλλωστε μερικές φορές. Γ10 όσους από εμάς αρχίσαμε να κάνουμε nχογραφnσε1ς τn δεκαετία του 1990. nταν κο1νός τόπος n δυσκολία του να εlπωθεί ο στίχος. ακόμn κω στο προστατευμένο πλαίσ10 τnς έρευνας κα1 τnς nχογράφnσnς. Αργότερα. n δυσκολία αυτn ανασχέθnκε σnμαντ1κά. αφού το αλλόγλωσσον εξέφραζε τον εξαφεηκά πολιηκοπο1nμένο ρόλο του τραγουδ10ύ. όπως ερχόταν μάλ10τα από συγκροτnματα που το έπα1ζαν «όπως μέσα». υπερκαλύπτοντας πολύ συχνά τnν τοπ1κn εκφορά κα1 το τοπ1κό ρεπερτόρ10. συχνά δε εξωθώντας στn λriθn τον πρωτογενn στίχο. Βέβα10 τα «εlσαγόμενα,, τραγούδ1α nταν κα~ είνα1 σε έναν ρυθμό τον οποίο αναγνωρίζουν 01 πάντες. Τον ίδ10 ρυθμό. γ10 παράδε1γμα το «πουστσένο». το χόρευαν με τον ίδ10 τρόπο 01 εντός κω εκτός Ελλάδας. ΕΤΕΡΟΤ ΗΤΕΣ 5 3 ΣΤΑ ΒΜΚΑΝΙΑ
01 μ1κροδ1αφορές όμως επ1σnμαίνονταν μέχρ1 κα1 τn δεκαετία του 199 Ο από τους «καθαρολόγους» εντός Ελλάδος. 01 οποίο1 έλεγαν : «κοίταξε αυτό έχει στοιχεία ξένα». Δ1όη υπriρχε πάντα n προβολri τnς επέμβασnς του ξένου εθν1κ1σμού πάνω στο «καθαρά δ1κό μας». άπαξ και n μουσ1κn αυτn εντάχθnκε. έστω περ1φερειακά καταρχnν. στο ελλnνικό μουσικοχορευηκό ρεπερτόριο. Άρα. το πώς χόρευαν το «πουστσένο». πώς κινούνταν στnν άκρn τα χέρια. μπορούσε να γίνει δείγμα «μn καθαρnς» ελλnνικriς συμπερ1φοράς. με εξαφεηκά σκλnρri κριτικn εκ μέρους μ~ας. καθαρολογ1κnς υποτίθεται. ελλnνικnς λαογραφ1κnς καταγραφnς 15. Στn δεκαετία του 1980. μέσω του νομού Φλώρ1νας και του συνοριακού περάσματος τnς Νίκnς. άρχισαν να κυκλοφορούν στnν ελλnνικn Δυηκn Μακεδονία κασέτες των τραγουδιστών και συγκροτnμάτων τnς τότε Σοσ10λ1σηκnς Δnμοκρατίας τnς Μακεδονίας. Έτσι. πέρα από το ραδ1όφωνο. και εν μέρε1 τnν τnλεόρασn. riρθε να προστεθε ί ένας πιο καταλυηκός παράγοντας εμπέδωσnς ri και ταύησnς με μ1α μουσ1κn παράδοσn συγγεν1κn. κα1 nδn φολκλοροπο1nμένn. Από ης αρχές τnς δεκαετίας του 1990 κα1 τnν έξαρσn του Μακεδον1κού. υ1οθετriθnκαν κα1 ως πολιτ1κn πράξn. αλλά κα1 στρατnγικri ταυτότnτας. τα τραγούδ~α τnς νέας Δnμοκρατίας τnς Μακεδονίας από μια ομάδα ανθρώπων. Η ομάδα αυτri. προερχόμενn από τnν Αρ10τερά (πολλοί από αυτούς είχαν περάσε1 στο / ri και από το ΠΑΣΟΚ). διαβαίνοντας τον Ρουβίκωνα διεκδίκnσε τnν έξοδό τnς στο δnμόσιο χώρο ταυηζόμενn. σε μεγαλύτερο ri μικρότερο βαθμό. με τnν εθν1κn ρnτορ1κn τnς γειτονικnς Δnμοκρατίας. σπάζοντας τα δεσμά του ετεροπροσδιορ1σμού. Όλο κα1 περ1σσότερα συγκροτriματα πα ίζουν πλέον αυτri τn μουσικn και αυτά τα τραγούδ~α. όχ1 ως συνε1δnτri πολιτ1κn επ1λογn πάντα. αλλά μάλλον ως αποτέλεσμα τnς άρσnς από ης ίδ1ες ης κ ο1νότnτεζτnς εσωτερ1κευμένnς απόκρυψnς τnς δ~αφορεηκnς γλωσσο -πολιτ1σμ1κnς τους παράδοσnς. Στnν ανατολικά του Αξ1ού ελλnν1κri Μακεδονία (εκτός τnς επαρχίας Κ1λκ ίς τnς οποίας ο πλnθυσμός εξεδ1ώχθn το 191 '3). μετά το 199 Ο παρατnρείται επίσnς μ~α όλο και μεγαλύτερn δ1εκδίκnσn εξόδου των σλαβόφωνων μουσ1κών στο δnμόσ10 χώρο. χωρίς όμως μ~α εν1αία έκφρασn. όπως στn Δυηκri Μακεδονία. Το προϋπάρχον παλαιό κοινό ματζόρε ρεπερτόρ10 ξεχν1έτα~. και αναδε1κνύεται από κάθε κοινότnτα n παλα1ότερn τοπ1κn μουσ1κ n έκφρασn 16 Η εγγύτnτα με τn Βουλγαρία. 01 υπάρχοντες ακόμn δεσμοί με τους συγγενείς. ανταλλάξψους τnς δεκαετίας του 19 2 Ο. και με αυτούς που έφυγαν μετά το 1940. n μ1κρότερn συμμετοχn στα παλα1ότερα σλαβόγλωσσα μακεδονικά δίκτυα. δεν οδriγnσαν ΟΕ μία Ενοπο1nμένn n δ1εκδ1κούμενn ως ανατολικομακεδον1κn «ντόπια» λαϊκn έκφρασn. Παρόλα αυτά. σε μερ1κά χωρ1ά είναι έκδnλn n αλλαγn στnν ονομασία τnς γλώσσας από «βουλγάρ1κα» σε «μακεδόν1κα». Σης περιπτώσεις αυτές κυρίως. κάη που αφορά συνnθως αμ1γείς σλαβόφωνους 01κ10μούς. τείνουν να αναγάγουν τnν «καταγωγn» τnς μουσ1κriς τους σε μακεδονικούς παρά σε βουλγαρ1κούς τύπους 17 Αυτό που προσπαθriσαμε να δείξουμε είναι όη ης πρώτες δεκαετίες του 2 Οού α1ώνα είχε δnμιουργnθεί στnν τότε εν~αία Οθωμανικn Μακεδονία μεταξύ του μεγαλύτερου μέρους του σλαβόφωνου πλnθυσμού τnς μ1α μορφn πολ1ηκnς ενότnτας αρκετά 1σχυρn. ώστε να μεταδώσε1 τn μουσικri τnς έκφρασn ακόμn και σε σλαβόφωνους μουσουλμάνους ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 5 4 ΠΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
τnς Δυτικnς Μακεδονfας. Πράγμα που συν~στά ένα τεκμnρ10 του ότι n εθνοπο1nτικn δ1αδ1κασfα έλαβε χώρα κα1 στους σλαβόφωνους τόπους που από το 1911 ενσωματώνοντω στnν Ελλάδα. Η ενότnτα αυτn επανέκαμψε τnν περfοδο 1941 ~ 194 9 κυρfως στn Δυτικn Μακεδονfα. καθώς n Ανατολ1κn Μακεδονfα nταν ενσωματωμένn στn Βουλγαρfα. κω σφραγfστnκε με τnν κυρ10ρχfα των ματζόρε δ1ατον1κών κλψάκων. δfνοντας νέα ώθnσn στn μουσ1κn έκφρασn των αρχών του ωώνα. Tn δεκαετfα του 1990. n εκδοχn εκεfνn τnς μουσ1κnς έκφρασnς που εfχε καλλ1εργnθεf στnν ΣΔΜ εμφανfζετω σε δ1άστασn με τnν εντελώς παράλλnλn «τοπ1κn χωρfς λόγω» μουσ1κn έκφρασn με τα χάλκ1να κα1 τεfνε1 να ανηκαταστnσε1 tl έστω να μπολ1άσε1 τnν «ντόπ10» ΚΟ1 ματζοροπο1nμένn πλέον μουσ1κn στn Δυηκn Μακεδονfα. Αν κω στnν Ανατολ1κn Μακεδονfα. αντfθετα. n παλ1ά μουσ1κn τοπ1κότnτα αναδε1κνύετ01 ως μέρος μ~ας ελλnν1κnς παράδοσnς, αν1χνεύοντα1 ακόμn τα fxvn του δ~κτύου των αρχών του 2 Οού ωώνα. Η δε1λά εμφαν1ζόμενn υπαγωγn σε μ10 εν10fα γλωσσοπολπ10μ1κού τύπου μακεδον1κότnτα στnν Ανατολ1κn Μακεδονfα. π1θανόν να επnρεάσε1 κα1 τnν τοπ1κn μουσ1κn. κάτι που όμως μέλλε1 να δούμε. Το μουσικό παραδιίγματα 28 [Σnμείωσn τnς εκδοηκnς ομάδας: Δεν κατέστn δυνατό να ενταχθεί στnν έκδοσn το nχnηκό υλ1κό στο οποίο αναφέρετω ο ε~σnγnτnς. πράγμα γ10 το οποίο ζnτούμε συγvώμn από τον αναγvώστn. Επ1λέξαμε ωστόσο να παραθέσουμε τα σχόλ10 που συνόδευσαν ης ακροάσε1ς των παραδε1γμάτων. δ~όη αποδίδουν σε σnμαvτ1κό βαθμό τnν εvτύπωσn του περ1εχομένου.] 1. Εδώ. χωρfς καμfα επέμβασn από τον nχογραφούντα. n κυρfα Ελένn Σ.. σλαβόφωνn από χωρ1ό τnς Φλώρ1νας. αναφέρετω στn γλώσσα με ης εξnς φράσε1ς: θα σας πω τα τραγούδια μας. όπως τα λέγαν οι προγιαγιάδες μας και οι μανάδες μας στα μακεδόνικα ( nχογραφnμένο απόσπασμα) Η γλώσσα χαρακτnρfζετα1 πάντα με τn λέξn «μακεδόν1κα" στα ελλnν1κά. Λέγοντας όμως «μακεδον1κά". μετατοπfζοντας δnλαδtl τον τόνο στn λtlγουσα. εννοούν τα ελλnν1κά 1δ1ώματα τnς περ1οχnς.'οσον αφορά τnν έκφρασn «μακεδονfηκα". αυτn αντ1προσωπεύε1 συνnθως επfσnς αυτά τα τελευταfα. Τα σλαβ1κά μακεδον1κά εfνω «μακεδόν1κα" στα ελλnν1κά. «makedonsl<i" γ~α τους 1δ1ους. Στnν Ανατολ1κn Μακεδονfα υπάρχε1 ο όρος «μακεδόν11<0". αλλά εfνω πολύ π10 περ1ορ1σμένος2 9 Συνnθως n γλώσσα αναφέρετω στα ελλnν1κά ως «βουλγάρ11<0". γ~α τους 1δ10υς «balgarski», καμ1ά φορά «bugarski» (στα δυτικά τnς Ανατολ1κnς Μακεδονfας). 2. Στο επόμενο παράδε1γμα ( nχογραφnμένο απόσπασμα) ακούμε το 1δ1ωμα του τέλους του 19ου κω των αρχών 2 Οού που το π10 περ1εκηκό πράγμα που το χαρακτnρfζε1 εfνω ότι αναδύετω τnν εποχn ακρ1βώς των επαναστατ1κών οργανώσεων σης οποfες προαναφερθnκαμε. Εfνω δnμοτικό 1δ1ωμα αλλά νεότερο. ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 5-5 ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
'3. Το επόμενο εfνα1 το π10 γνωστό τραγούδ1, ένας από τους σnμανηκότερους δεf κτες όλnς τnς περ1οχriς. Το «Bilyana» ακούγεται από τn Δnμοκρατf α τnς Μακεδονf ας, από τον Σκόρδο, από τους Γ κοράν του Κοσσόβου μέχρ1 τnν Καστορ1ά και τn Δράμα κα1 σε χωρ1ά τnς Βουλγαρf ας (το έχουμε nχογραφriσε1 και στο Καβρακf ροβο του Πετρπσf ου). Ο Ζάχος ( βλ. παρακάτω) το εντόπισε στnν Καλri Βρύσn Δράμας, εγώ το έχω nχογραφriσει τουλάχιστον στnν Αγριανri Σερρών ( nχογραφnμένο απόσπασμα). Τα παραδεfγματα 1. 2 και '3 nχογραφriθnκαν από τον θανάσn Μωρα fτn, τnν Αγορri Γ κρέκου και εμένα στον νομό Φλώρ1νας τον Νοέμβριο του 199 7. 4. θα σας δώσω τώρα ένα παράδε1γμα μιας εντελώς δ1αφορετ1κriς κατάστασnς, n οποfα προέρχεται από το άλλο άκρο. το μn «πανμακεδον1κό» και το παλαιότερο ρεπερτόριο από το χωριό Ε. Σιντ1κriς Σερρών στn λεκάνn του Άνω Στρυμώνα, όπου κατοικούν εδραfοι αγρότες Ρομά. Πρώτn γλώσσα εfναι τα romani, τα «γύφηκα» όπως τα λένε οι fδιοι Η δεύτερn γλώσσα τους εfναι αυτri που ονομάζουν «βουλγάρικα», αλλά όταν εξειδικεύουν ( «τι είδους Βουλγάρικα,» > ) τα λένε «μακεδόν 1 κα». Μάλ10τα εfναι χαρακτnριστικό ότι όταν πriγα να τους nχογραφriσω με τnν Υβόν Χαντ, στnν οποfα χρωστώ και τn γνώσn αυτriς τnς απfστευτnς νnσfδας και των ανθρώπων αυτών, μου ζriτnσαν τnν άδεια γ~α να τραγουδriσουν «στα βουλγάρικα» : «υπάρχει ένα θέμα, μπορούμε να πούμε και Βουλγάρικα,»> Στο τέλος διευιφfν10αν ότι εfναι και δ1κά τους τραγούδια, τα οποfα «έρχοντα1 κατευθεfαν μέσα απ ' τα Σκόπ~α, εfναι τραγούδια μακεδονικά». Η τρ(τn τους γλώσσα εfναι τα τουρκικά και πλέον τα ελλnνικά. Προφανώς τα ελλnvικά ε(ναι n πρώτn σε xρriσn γλώσσα έξω από τnν κο1νότnτα. Σας παρ α θέτω κάη που οι 1διοι. το λένε «σουfτα " και δ~αρθρώνεται ως εξriς: πρώτα καθιστικό στα βουλγάρικα και στn συνέχε~α χορευτικά κομμάηα ( 9/ 8) στα romani, στα ελλnνικά και στα τουρκ1κά. Παίζουν με τα παλαιά όργανα, με τρεις «γκ(γκες», αχλαδόσχnμες μεγαλόσχnμες λύρες χωρfς καβαλάρn και δύο νταχαρέδες. Να σnμε1ωθεf ότ ι σε όλn σχεδόν τnν Ανατολικri Μακεδονία το επικρατέστερο σχriμα είναι n ζυγιά με δυο ζουρνάδες ( nχογραφnμένο απόσπασμα). Αυτό δεν έχει καμία σχέσn με το πρώτο μουσικό παράδειγμα. είναι ένα εξαιρετικά τοπικό πράγμα. Οι επαγγελματίες μουσικοf αυτ ri ς τnς κο1νότnτας δεν μπορούν να πα (ξουν τα δικά τnς τραγούδ~α στις γύρω κο1νότnτες (που είναι κυρ(ως σλαβόφωνες, μιας και ελλnνόφωνες ντόπιες δεν υπάρχουν), αλλά έχουν μάθει και ποντ~ακά γ~α να πα fζουν στα ποντ~ακά χωρ1ά, ακόμn κα1 θρακιώτικα, ενώ παfζουν τούρκ1κα στα τουρκόφωνα προσφυγικά. Η nχογράφnσn έγινε στο χωρ1ό από τnν Υβόν Χάντ, τn Μ1λάγρος Αράνο κα ι εμένα τον Νοέμβρ10 του 1991. 5α. Τώρα πάμε στn Δυτικri Μακεδονfα. Χρωστώ στο Λάμπρο Μπαλτσ ι ώτn αυτri τnν nχογράφnσn 10, n οποfα περιέχε1 τραγούδια Μουσουλμάνων μακεδονόφωνων από στο χωριό Ζέρβιανn ( σriμερα Άγιος Αντών1ος) τnς Ι<αστορ1άς, εγκατεστnμένων λόγω τnς ανταλλαγriς των πλnθυσμών στο ελλnνόφωνο χωριό Σ 1νασσός τnς καθ nμάς Καππαδοκίας. Εδώ θα πρέπει να θυμίσουμε ότι μερικές ιωινότnτες όπως αυτές. όταν ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ /'- / ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ / """" ο
φεύγουν ως προσφυγ1κές. αλλά εν1αfες. κα1 εν συνεχεfα " νnσ1ωτοπο1ούνται» σ έναν νέο τόπο και εγγράφοντα1 σ ένα νέο εθν1κό πλαfσ10. άρα εντάσσονται σε ένα νέο εθν1κό επικο1νωνιακό πεδfο με διαφορετικn μουσικn κα1 πολπ1σμικούς ορfζοντες. στο οποfο αρχικά δύσκολα συμμετέχουν. διατnρούν με μεγάλn έντασn και για περ1σσότερο από μ10 γενιά το ιδιαfτερο εσωτερ1κό εθνοπολπισμ1κό στfγμα. Κάτι που συνnθως σε δύο -τρε1ς γεν1ές μετατρέπεται σε απολfθωμα. αν και μπορεf να λεπουργεf ακόμn ως δεfκτnς. Στο παράδε1γμα που ακολουθεf έχουμε ένα αλβαν1κό μουσ1κό 1δfωμα σ' ένα σλαβόφωνο χωρ1ό. Αναγνωρfζετε. φαντάζομαι. το αλβαν1κό-βλάχ1κο. ονομαζόμενο «τόσκ1κο» ιδfωμα τnς Νοτιανατολ1κnς Αλβανfας. από τnν Πρεμετn ως τnν Κορυτσά. Αναγνωρfζε1 κανεfς στο άκουσμα τα σωζόμενα ακόμα υπολεf μματα αυτού του πεντατον1κού 1διώματος στα αλβανόγλωσσα χρ1στιαν1κά χωρ1ά Φλάμπουρο και Δροσοπnγn τnς ελλnν1κnς Δυτικnς Μακεδονf ας 11 Αλλά εδώ το περfεργο εfναι πως αυτό εfναι το μόνο παράδε1γμα χωρ10ύ που έχουμε να τραγουδάει σε αυτό το μουσ1κό 1δfωμα στα μακεδόνικα 11 απόσπασμα). ( nχογραφnμένο Sβ. θα nθελa τώρα να ακούσουμε ένα ακόμn τραγούδ1 από τn Ζέρβιανn. σχετικά με αυτό που λέγαμε περf πρόωρnς υ~οθέτnσnς του 1δ1ώματος ματζόρε. Υιοθετnθnκε πρ1ν από τnν ανταλλαγn πλnθυσμών f σως λόγω ακρ1βώς τnς γλώσσας και τnς συνάφε1ας τnν οποfα αισθάνονταν. Η καταγραφn αυτn. στα μακεδόν1κα όπως λένε οι fδ101. και στn γλώσσα τους ( makedonski) κα1 στα τούρκ1κα ( makedonca n makedonyaca). έγ1νε επfσnς στο πρώnν ελλnνόφωνο χρ1στιανικό χωρ1ό Σ~νασός (Μουσταφά Πασά). Το έχουμε από το β~βλfο που έκαναν τα " Παιδιά τnς ανταλλαγnς». το Ίδρυμα Ανταλλαχθέντων με τn Συνθnκn τnς Λοζάνnς. και το οποfο αποτελεf εξαφετικά πολύτιμο τεκμnριο " ( nχογραφnμένο απόσπασμα). 6. Χρωστάμε τnν παρακάτω nχογράφnσn στον τότε δ~δάσκοντα στο Πανεπιστnμ10 θεσσαλfας Ευάγγελο Ζάχο Παπαζαχαρf ου. ο οποfος έβαλε τους φοιτnτές του να συλλέξουν μουσ1κn από τον τόπο τους με εξαφετικά αποτελέσματα. Εfνα1 μ10 nχογράφnσn των αρχών τnς δεκαετfας του 1990 από τα Άνω Πορό1α Σερρών. Τραγουδά μ~α κυρfα που γεννnθnκε το 19 2 9 στα Άνω Πορόια από 01κογένε10 καταγόμενn από τn Σμύρνn. και τnν οποfα n ζωn ενέπλεξε σε ένα δfκτυο μn ελλnνόφωνο. Αρκετοf στα Άνω Πορόια. τα οποfα εfχαν σλαβόφωνο. βλαχόφωνο και προσφυγικό πλnθυσμό. επnρεάστnκαν από τnν ομάδα υψnλοτέρου κύρους. δnλ. κάποιους από τους Βλάχους. και τnν καλn εκπαfδευσn που πρόσφερε μέχρ1 το 194 Ο το ρουμάν1κο σχολεfο που λειτουργούσε στο χωρ1ό. το οποfο μάλιστα παραιωλουθούσαν και σλαβόφωνοι Αυτό οδrlγnσε στnν εκμάθnσn τραγουδ1ών τnς ομάδας υψnλότερου κύρους. των Βλάχων. ενώ παρά τn μεγάλn έξοδο των σλαβόφωνων το 1944. παρέμε1νε και το σλαβόγλωσσο τοπικό μουσ1κό υπόστρωμα. Το χωρ1ό ακόμα και σnμερα παρουσ 1 άζει μια μεγάλn πολυπλοκότnτα. Το επόμενο τραγούδ1 εfναι τοπικό. από τα Άνω Πορό1α στα σλάβικα και ακολουθεf ένα. από τnν fδια ελλnνόφωνn ερμnνεύτρ1α στα βλάχ1κα (δύο nχογραφnμένα αποσπάσματα). 7 ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ /{'. & ΜΟΥΣΙΙ<Η "'"' ΣΤΑ ΒΑΛΙ<ΑΝΙΑ
1 Τ ο κείμενο διατnρεί το uφος τnς προφορ1κnς ανακοίνωσnς, με μ~ιφές αλλαγές και προσθnκες και με επ1λεκτ1κn β1βλ10γραφία. Ευχαριστώ τον φοπnτn του ΤΛΠΜ Σπuρο Ο1κονομόπουλο για τn συνδρομn του στnν απομαγνnτοφώνnσn. 1 Βλ. σχεηκά Α. - Φ. Χριστίδnς. «Γλωσσ1κn εκπαίδευσn και γλωσσ1κός αποκλεισμός ", σε Α. - Φ. Χρ1στίδnς. Γλώσσα. πολιτικrί. πολιτισμός. Πόλ1ς. Αθnνα 1999. σ. 166-17 8. 1 Μακεδονοβουλγαρ1κά ονομάζονται τα ανατολ1κά νοηοσλαβ1κά 1δ1ώματα. Η νοηοσλαβ1κn ομάδα γλωσσών. χαρακτnρίζεται από αυτό που ορίζεται ως διαλεκηκό συνεχές. Από τα νοηοσλαβ1κά 1δ1ώματα αυτά προέκυψαν. από τα μεν δυηκά δuο επίσnμες γλώσσες ( σερβοκροαη κ n και σλοβεν1κn). από τα δε ανατολ1κά άλλες δuο ( βουλγαρ1κn και μακεδον1κn). Τα ανατολ1κά 1δ1ώματα με τn σεφά τους χωρίζονται σε ανατολ1κά και δυηκά με τnν γραμμn που ορίζεται από το 1σόγλωσσο του γιατ. n οποία στnν Ελλάδα περνά ανατολ1κά τnς πόλnς του Κ1λκ ίς και δυηκά τnς Λnτnς και του Ασβεστοχωρίου. Η επίσnμn βουλγαρ1κn βασίστnκε σε 1δ1ώματα ανατολ1κά τnς γραμμnς του γιατ (αν και n Σόφια μ~λά δυηκό 1δfωμα) ενώ n επίσnμn μακεδον1κn σε 1δ1ώματα δυηκά τnς γραμμnς. Νότο. Ή οποία σε κάθε περίπτωσn περιλαμβάνει και τnν κατά πλε10ψnφία ε λ λnνόφωνn ζώνn στο ' Βλ. Τάσος Κωστόπουλος. Πόλεμος και εθvοκάθαρσn. Βιβλ1όραμα. Αθnνα 2007. σ. 157-166. 6 Εσωτερικn Μακεδονικn Επανασταηκn Οργάνωσn. Πρόκεπαι για μια ένοπλn οργάνωσn n οποία στόχευε στnν αυτονόμnσn τnς Μακεδονίας και του βιλαετίου τnς Αδριανοuπολnς, με απώτερο σκοπό τnν ενσωμάτωσn του στn Βουλγαρία. Η δυναμικn τnς οργάνωσnς όμως οδrlγnσε σε μια ελλειπτικn σχέσn με τn Βουλγαρία. και μέσω αυτnς στn γένεσn μιας μακεδονίζουσας οπτ1κnς. όλο και λιγότερο εξαρτnμένnς πλέον από τn Βουλγαρία. 7 Αυτn nταν n εθν1κιστικn Βουλγαρικn πρόσλnψn του χώρου μιας μελλοντ1κnς Βουλγαρίας. 8 Στον Α' Βαλκανικό Πόλεμο Ελλάδα. Βουλγαρία. Σερβία. Μαυροβοuνιο nταν σuμμαχοι εναντίον τnς Τουρκίας. ενώ στον Β' Βαλκαν1κό Πόλεμο Ελλάδα. Σερβία, Μαυροβοuν10, Ρουμανία συμμάχnσαν εναντίον τnς Βουλγαρίας στnν οποία εππέθnκε και n Τουρκία για τnν ανάκτnσn των χαμένων εδαφών τnς. 9 Η πλnροφορία αυτn οφείλεται σε ανέκδοτn εργασία του Τάσου Κωστόπουλου κατόπιν μελέτnς των βουλγαρ1κών αρχείων και ισχuε1 καταφανώς πολu περισσότερο μετά το Ίλ1 -ντεν και τnν Επανάστασn των Νεότουρκων. 10 Οι Πατριαρχιιωί στον Βορρά nταν σερβικοu προσανατολισμοu. 1 1 Βλ. Jordan Ινanον, Balgaski Oialekten Atlas. Izdatelstνo na Balgarsl<ata Akademia na naul<ite. Σόφια 197 2. Βλ. τnν εισnγnσn του θανάσn ΜωραΊ'τn στον παρόντα τόμο. 11 11 Η κομπανία αυτοu του τuπου. με ΤΟ ίδ10 ρεπερτόριο. εμφανιζόταν από τn Χροuπιστα (Άργος Ορεσηκό) μέχρι τnν Αχρίδα και τα Σκόπια, και συνnθως ονομαζόταν τσαλγκία. 14 Αν και τα εμπόδια «απορρόφnσnς" των διαφορεηκών μεταξu τους μουσ1κών 1διωμάτων nταν μ~κρότερα απ' όη. για παράδειγμα. στnν Ελλάδα και τnν Τουρκία. Χαρακτnρισηκό είναι το παράδειγμα που μας μεταφέρθnκε από διαφορεηκοuς οικισμοuς, ότι 15 01 Κρnτικοί χωροφuλακες «έσφαζαν " τις γκάιντες. Ωστόσο το όργανο επιβιώνει. ειδικά στnν Ημαθία. 16 0 όρος αποδίδει το γαλλικό insularisation. 17 Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδn. «Η μουσ1κn και ο χορός στn ζωn δυο γυναικών από το Άγκιστρο Σ ε ρρών ". στο Αρχαιολογία & Τέχvες τ. 92. 2004. σ. 47-55. 18 Στnν Ανατολικn Μακεδονία n τοπ1κn μουσικn ορισμένων 01κ1σμών βγαίνει στο δnμόσ10 χώρο μέσω τnς μετάφρασnς των τραγουδιών στα ελλnνικά. 19 Ας μnν ξεχνάμε ότι ο νομός Σερρών έχε1 σnμερα τον μεγαλuτερο αριθμό σλαβόφωνων μετά τον νομό Πέλλας. ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ 5 q \_,,)
20 Το Σλαβομακεδον1κό Λαϊκό Απελευθερωηκό Μέτωπο { ΣΝΟΦ) αποτελούσε οργάνωσn των Σλαβομακεδόνων του ΕΑΜ με δ1κn του οργανωηκn δομn κα1 σχεηκn αυτονομία. Το Λαϊκό Απελευθερωηκό Μέτωπο ( ΝΟΦ) nταν αντίστο1χα οργάνωσn των Σλαβομακεδόνων του Δnμοκραηκού Στρατού Ελλάδας. αν κ01 υπnρχαν Σλαβομακεδόνες ενταγμένο1 σης κανον1κές μονάδες του ΔΣΕ. 21 Τάσος Κωστόπουλος. Η απαγορευμέvn γλώσσα. [2002]. Β1βλ1όραμα. Αθnνα 2008. σ. 181-221. 22 Αν κα1 ξεκίνnσαν από κάπο1ες ελλnνόφωνες κο1νότnτες γ10 λόγους γοnτρου. στnν αρχn του 20ού 01ώνα., 21 Εξαίρεσn αποτελεί ακόμn n ελλnνόφωνn πόλn τnς Νάουσας. 2 ' Πρόκεη01 γ1α LP που επψελriθnκε ο Βασίλnς Δnμnτρόπουλος σε συνεργασία με τον Dick νan der Zwan. { Ελλnν1κό Κέντρο Λαογραφ1κών Μελετών. Choros 1985-9. Ολλανδία 1985). Ανάλογες κρη1κές μπορούσε κανείς να συναντnσε1 σε επ10τnμον1κά συνέδρ10 τnς ΔΟΛΤ 25 ( Δ1εθνnς Οργάνωσn Λαϊκnς Τ έχνnς). ακόμα κ01 σε τοπ1κά πανnγύρ10. από τnν Ημαθία ως ης Σέρρες. 26 Βλ. σχεηκά με το χορό τn δ1δακτορ1κn δ10τρ1βn ( τnς οπο ίας επίκεηα1 n υποστnρ1ξn) τnς Μαρίκας Ρόμπου -Λεβίδn. Dancing beyond the barre: Cultural Practices and Processes of Identification in Eastern Macedonia. Sussex Uniνersity. 21 Η ταυτοηκn αυτn επ1λογn μπορεί να δ10φέρε1 κ01 μέσα στον ίδω 01κ10μό. όπως κα1 n 1σχυρότατn δ1εκδίκnσn μ10ς ελλnν1κnς ταυτότnτας. 28 Ευχαρ10τώ γ10 τn βοnθε1ά τους στnν παρουσίασn των μουσ1κών παραδε1γμάτων τους ι<κ. Μάρκο Δραγούμn. Λάμπρο Μπαλτσ1ώτn κ01 θανάσn Μωρα ίτn. 29 Βλ. κ01 Σταμάτnς Μπέnς. " 01 με1ονοηκές γλώσσες στnν Ελλάδα». αδnμοσίευτn δ1άλεξn στο Μουσείο ελλnν1κών λαϊκών μουσ1κών οργάνων το Μάρηο του 2008. 10 Η παλα1ά αυτn κασέτα παραδόθnκε το 2 Ο Ο 6 στον Λάμπρο Μπαλτσ1ώτn από τnν Sϋreyya Ayta'$. τοπ1κn λογία. 11 Στnν Ελλάδα επ1ζεί κ01 στο αλβανόφωνο χωρ1ό τnς Κόνησας Πλnκάη κα1 μέχρ1 πρόηνος στο Συκούρω τnς Λάρ1σας. όπου κατ01κούσαν αλβανόγλωσσο1 με απώτερn καταγωγn από τn Βίγλ10τα τnς Κορυτσάς. 12 0 συγκεκρψένος 01κ10μός βρίσκετ01 στα όρ10 των Κορεστείων κ01 τnς ευρύτερnς περ1φέρε1ας του Γ ράμου. στο σύνορο δnλαδri των τρ1ών συμπαγών γλωσσ1κών περωχών. ελλnν1κnς. αλβαν1κnς κ01 μακεδονοβουλγαρ1κnς. με έντονn παρουσία κ01 τnς αρουμάν1κnς γλώσσας. Έτσ1 δεν είν01 παράξενο που στο ρεπερτόρω του χωρωύ υπάρχουν κ01 τραγούδ10 συγγεν1κά στnν εκφορά με τα ελλnνόφωνα ετερόφωνα πεντατον1κά των Κατσαούν1κων χωρ1ών ( αδnμοσίευτn nχογράφnσn Μάρκου Δραγούμn κ01 Γ1άννn. Άνν1νου στο Επταχώρ1 [Μπουρμπουτσκό] Καστορ1άς. 1965). Βλ. κα1 Αθnνά Κατσαν ε βάκn. Βλαχ όφωνα κ01 ελλnνόφωνα τραγούδ10 τnς περωχnς Βορέωυ Πίνδου. Ιστορ1κn - εθνομουσ1κολογ1κn προσέγγ1σn : ο αρχαϊσμός τους κα1 n σχέσn του με το 10τορ1κό υπόβαθρο. Αδnμοσίευτn δ1δ δ1ατρ1βn στο Τ μnμα Μουσ1κών Σπουδών του Αρ10τοτέλε10υ Πανεπ10τnμίου θεσσαλονίκnς. 1998. Η γεηον1κn ομάδα των χρ1σηαν1κών Γ ραμοχωρίων n Γ1αννοχωρίων nταν π1θανότατα αλβανόφωνα σε φάσn σλαβοφώνnσnς. Βλ. Ράπτnς Μ.. Τα μαρτυρικά Γραμμοχώρια τnς Καστοριάς. Σλίμvιτσα. Μοvόπυλο. Γιαvvοχώρι. ΛιΒαδοτόπι. Καλrί Βρύσn. Ιστορικrί και λαογραφικrί μελέτn. Αθnνα 199 7. 11 ςimen Turan. Mϋfide Pekin. Sefer Gϋνenς: { επψ.). Belleklerdeki gϋzelik. Mϋbadele tϋrkϋleri: makedonca -pomal<ca -rumca -tϋrkςe -vlahςa derlemeler. Lozan Mϋbadi11eri Vakfι { LMV). istanbul 2007. ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 5 9 ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ