Παραμύθι Λόγος, Ομιλία και Επικοινωνία Άντρη Παπαλεοντίου Άντρη Κανάρη Πωλίνα Θεοφάνους
Λόγος Ορίζεται ως ένα ενιαίο, αυτοτελές και ομοιογενές κωδικοποιημένο σύστημα που χαρακτηρίζει τη δομή μιας φυσικής «γλώσσας», μέσω του οποίου ο άνθρωπος, έχει την ικανότητα να επικοινωνεί. ο λόγος είναι η εσωτερική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Το άτομο που έχει λόγο, έχει αποκωδικοποιήσει και εσωτερικεύσει κάποια χαρακτηριστικά της πραγματικότητας, με τέτοιο τρόπο που μπορεί να αναπαραστήσει την ύπαρξη και τις σχέσεις των αντικειμένων χωρίς αυτά να είναι παρόντα.
Ομιλία Ορίζεται ως ο προφορικός τρόπος επικοινωνίας, είναι το λεκτικό εργαλείο το οποίο χρησιμοποιείται και χρησιμοποιούμε εμείς ως εκπαιδευτικοί, για τη μετάδοση μηνυμάτων και είναι το αποτέλεσμα του σχεδιασμού και εκτέλεσης της κινητικής διαδοχής. Οι πέντε διαδικασίες της ομιλίας είναι: η αναπνοή, η φώνηση, η άρθρωση, η αντήχηση και, η προσωδία.
Γλώσσα ορίζεται «ο κοινωνικά αποδεκτός κώδικας ή συμβατικό σύστημα αυθαίρετων συμβόλων μέσω του οποίου αναπαρίστανται οι γνώσεις που έχουμε για τον κόσμο γύρω μας προκειμένου να εξυπηρετηθεί η επικοινωνία». Τι περιλαμβάνει: α) τη φωνολογία, η οποία αποτελεί το σύστημα των ήχων μιας συγκεκριμένης γλώσσας (τα παιδιά, όταν μαθαίνουν τη γλώσσα, μαθαίνουν την αντιστοιχία των ήχων και των συνδυασμών τους με τις έννοιες στις οποίες αναφέρονται), β) τη μορφολογία, η οποία αναφέρεται στα μορφήματα μιας γλώσσας και τον τρόπο με τον οποίο προσδίδουν νόημα στις λέξεις, στη δομή των λέξεων και στον τρόπο που τα διάφορα προσφύματα και οι εσωτερικές αλλαγές (προθέσεις, καταλήξεις, κλπ.) αλλάζουν τη σημασία ή προσθέτουν ειδική σημασία στη λέξη, γ) τη σύνταξη, η οποία αναφέρεται στον τρόπο σύνδεσης των λέξεων μεταξύ τους ώστε να διαμορφώνουν κατανοητές προτάσεις.
Επικοινωνία Ορίζεται ως *η πρωταρχική λειτουργία της γλώσσας είναι η διαδικασία με την οποία οι συμμετέχοντες ανταλλάσσουν πληροφορίες και γνώσεις, η οποία είναι δυναμική και περιλαμβάνει: κωδικοποίηση, μεταφορά και αποκωδικοποίηση του μηνύματος.
Ο Jones E.E. (1990) όρισε την επικοινωνία σαν μια διαδικασία κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Είναι ενεργητική, αμφίδρομη διαδικασία ανάμεσα στον Ομιλητή ή πομπό και στον ακροατή ή δέκτη. Αυτοί οι ρόλοι εναλλάσσονται και εξαρτώνται ο ένας από τον άλλον. Τέλος, μοιράζονται έναν κοινό κώδικα που τον κατανοούν και οι δύο και το χρησιμοποιούν για να εκφράσουν και να στείλουν πληροφορίες σχετικές με ανάγκες, επιθυμίες, αντιλήψεις, γνώσεις ή συναισθηματική κατάσταση (Jones E.E., 1990). Έτσι, και μέσω του παραμυθιού συναντούμε αυτή την κοινωνική αλληλεπίδραση, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανά πάσα στιγμή από εμάς τους εκπαιδευτικούς.
Πώς το παιδί κατακτά την αναγνωστική δεξιότητα
Πολλές έρευνες καταδεικνύουν ότι η εκμάθηση του γραπτού και προφορικού λόγου είναι ένα συνεχές αναπτυξιακό φαινόμενο. Προϋπόθεση γι' αυτό, είναι τα παιδιά να μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον όπου ο προφορικός λόγος κυριαρχεί και το οικογενειακό και ιδιαίτερα το σχολικό περιβάλλον ενθαρρύνει και υποστηρίζει τις προσπάθειές τους.
Η φωνολογική επίγνωση είναι η ικανότητα του παιδιού να συνειδητοποιεί ότι ο προφορικός λόγος αποτελείται από: προτάσεις, οι οποίες με τη σειρά τους αποτελούνται από: λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από φωνήματα (ήχους στους οποίους μπορούν να αναλυθούν οι λέξεις, π.χ. η λέξη γάλα έχει τέσσερα φωνήματα (/γ/, /α/, /λ/,/α/).
Έτσι, η πιο σημαντική δεξιότητα παραμένει η φωνολογική Η ελλιπής επίγνωση φωνολογική επίγνωση θεωρείται πλέον ως ένα από τα κύρια κριτήρια πρόβλεψης της μετέπειτα αναγνωστικής αποτυχίας που χαρακτηρίζει τα παιδιά με ειδική μαθησιακή δυσκολία/ ή δυσλεξία, καθώς και κάποιες φορές την ειδική γλωσσική διαταραχή.
Καθώς και η ακουστική κατανόηση, που είναι η ικανότητα να αντιλαμβάνονται ότι ένα κείμενο περιέχει κάποιο μήνυμα το οποίο μας δίνει πληροφορίες ή μας διασκεδάζει, και η αφηγηματική ικανότητα, η ικανότητα να διηγηθούν είτε κάτι που άκουσαν ή έχουν δημιουργήσει από μόνα τους τα παιδιά (αυτή πολλές φορές προέρχεται από εμάς τους εκπαιδευτικούς)
Η αναγνωστική δεξιότητα υπήρξε διαχρονικά στενά συνδεδεμένη με τη σχολική επιτυχία ή αποτυχία ενός παιδιού γι αυτό και η κατάκτησή της ως παράγοντας που θα επηρεάσει όχι μόνο τη μαθησιακή αλλά και την ευρύτερη ψυχοκοινωνική εξέλιξη του παιδιού, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των σύγχρονων ερευνητών.
Η διαδικασία της μάθησης της ανάγνωσης αλλά και της γραφής ξεκινά πολύ πιο πριν τη φοίτηση του παιδιού στο σχολείο αλλά εδώ εμπεδώνεται. Τα παιδιά από μόνα τους ανακαλύπτουν το γραπτό λόγο, εξοικειώνονται μαζί του, αποκτούν τις στάσεις και τις δεξιότητες εκείνες που σχετίζονται με την αποκωδικοποίηση των λέξεων και την εξαγωγή μηνύματος από αυτές.
Οι σύγχρονοι εκπαιδευτικοί βομβαρδίζονται διαρκώς με οδηγίες για τη βελτίωση της αναγνωστικής δεξιότητας των μαθητών τους. Οι γονείς από την άλλη ευελπιστούν να μεγαλώσουν ένα εγγράμματο παιδί και συνέχεια επιζητούν από εσάς τους εκπαιδευτικούς, να τους δώσετε τη καλύτερη λύση, για να αυξηθεί η αναγνωστική ικανότητα των παιδιών τους. Έτσι, εσείς καλείστε να παραδειγματίσετε με ποιους τρόπους οι ίδιοι οι γονείς μπορούν να εφαρμόσουν αναγνωστικές τεχνικές κατά τις καθημερινές τους δραστηριότητες, αυτή που επιτάσσει η παράδοση, και με την οποία μεγάλωσαν γενιές και γενιές: δεν είναι άλλη από την ανάγνωση ενός παραμυθιού, π.χ. πριν βάλουν τα παιδιά τους για ύπνο.
Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, τα παιδιά με πλουσιότερο λεξιλόγιο κατά την έναρξη της σχολικής τους σταδιοδρομίας, είναι αυτά που έχουν εμπλακεί περισσότερο με παραμύθια. Τα παιδιά αυτά διαθέτουν σαφές πλεονέκτημα έναντι των άλλων παιδιών. Έτσι, αποδεικνύεται ότι το λεξιλόγιο αποτελεί τον καλύτερο προγνωστικό δείκτη όσον αφορά τη μεταγενέστερη κατανόηση κειμένων και λειτουργικής εμπλοκής τους στο διάλογο (Biemiller, 2001, Whitehurst & Lonigan, 1998).
Ας διαβάσουμε στα παιδιά μας από μικρή ηλικία... Πολυετής έρευνα έδειξε ότι η ανάγνωση βιβλίων σε καθημερινή βάση, από το πρώτο έως το τρίτο έτος του παιδιού, έχει άμεση σχέση με την κατανόηση κειμένων στην ηλικία των επτά ετών (Wells,1985).
Σε μια σειρά από μελέτες, ο Whitehurst και οι συνεργάτες του, τονίζουν πως το κλειδί για αποτελεσματική από κοινού ανάγνωση είναι το αφηγηματικό ύφος του αναγνώστη (και αυτός ποιος άλλος από τον Εκπαιδευτικό).
Η μαγεία του παραμυθιού έγκειται στο γεγονός ότι. αν και η πλοκή τους (σύνταξη και μορφολογία) είναι απλή και λιτή έχουν την ικανότητα, να μαγεύουν αλλά και να διδάσκουν πολλά τόσο τους ενήλικες όσο και τα παιδιά.
Όλοι μας, μικροί και μεγάλοι είτε από τη θέση του ακροατή, είτε από τη θέση του αναγνώστη, έχουμε έρθει σε επαφή με τα παραμύθια. Άλλοτε έχουμε κλάψει, άλλοτε συγκινηθεί, έχουμε θυμώσει, φοβηθεί αλλά κυρίως έχουμε μαγευτεί και γοητευτεί με τις ιστορίες τους και τις περιπέτειες των ηρώων τους. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές φορές επιστρέφουμε σε αυτά και τα διαβάζουμε ξανά και ξανά, δίνοντας όμως κάθε φορά μία άλλη, νέα ερμηνεία, ανάλογα με το πώς είμαστε και νιώθουμε εκείνη τη στιγμή.
Το παραμύθι επιτρέπει στον αναγνώστη να ταυτιστεί με... αρχέτυπες καταστάσεις και εμπειρίες, όπως η σύγκρουση καλού και κακού, Η διαφορά μεταξύ θάρρους κι δειλίας και η χρησιμοποίησης εξυπνάδας σαν όπλο ενάντια στη δύναμη. Αυτή η ταύτιση και η συμμετοχή βοηθούν στην εξαφάνιση αισθημάτων απομόνωσης και μοναξιάς, στα οποία οι άνθρωποι είναι τόσο ευάλωτοι, κάνοντας τους να αισθάνονται μέρη ενός μεγάλου συνόλου. Το ευτυχισμένο τέλος στην ιστορία δίνει στον αναγνώστη το ευχάριστο συναίσθημα ότι αυτό το σύνολο είναι ευτυχισμένο ( Cooper, 1998 ).
Στις ιστορίες των παραμυθιών παρακολουθούμε τη συνεχή πάλη του ήρωα ή της ηρωίδας να ανακαλύψει την πραγματική του αξία, να γνωρίσει τον εσωτερικό του κόσμο-ποιός είναι-, να ωριμάσει. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος, που τα παιδιά γοητεύονται και δε χορταίνουν το παραμύθι, που εμείς οι εκπαιδευτικοί μπορούμε να τους προσφέρουμε σε συχνή και συνεχή βάση. Μπορούμε να τους προσφέρουμε με αυτό τον τρόπο να ενδυναμώσουν την πίστη τους για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες στην εκπαιδευτική τους πορεία και να χτίσουν τη δική τους προσωπικότητα.
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ Γνωρίζουμε ότι η μεγαλύτερη ανάγκη των ανθρώπων και το δυσκολότερο κατόρθωμα είναι να ανακαλύψουν το νόημα της ζωής. Κανείς δεν κατανοεί το νόημα της ζωής του ξαφνικά, αντίθετα το επίτευγμα αυτό είναι αποτέλεσμα συνεχούς εξέλιξης. Η σοφία δομείται βήμα-βήμα και μέσα από τις εμπειρίες μας στον κόσμο (τις οποίες εσείς οι εκπαιδευτικοί προσφέρεται καθημερινά).
δε μπορούμε να περιμένουμε το μυαλό των παιδιών μας, να λειτουργεί όπως το δικό μας, ούτε να θέλουμε να δεχτούν αυτά που τους υπαγορεύουμε από τις εμπειρίες μας ως δεδομένα, γιατί και αυτά έχουν την ανάγκη να ακολουθήσουν τη δική τους πορεία προς την ώριμη κατανόηση του εαυτού τους και του κόσμου
Έτσι, για να μπορέσετε να κρατήσετε μέσω μίας ιστορίας ή ενός κειμένου το ενδιαφέρον του μαθητή σας, πρέπει να τον διασκεδάζει, να ενεργοποιεί τόσο το ενεργητικό όσο και το παθητικό του λεξιλόγιο που μέσω αυτού θα ξυπνά την περιέργειά του ( λέει ο Bruno Bettelheim ).
Για να εμπλουτίσει τη ζωή του μαθητή, πρέπει να κεντρίζει τη φαντασία του, να βοηθά να αναπτύξει τη νόησή του και να ξεκαθαρίσει τα συναισθήματά του, να εναρμονίζεται με τα άγχη και τις προσδοκίες του, ενώ συγχρόνως να υποδεικνύει λύσεις στα προβλήματά του που πολύ εύκολα εμείς οι εκπαιδευτικοί με την ανάγνωση ενός παραμυθιού μπορούμε να παρέμβουμε εποικοδομητικά.
Το παιδί όσο και να το προστατεύουμε, είναι εκτεθειμένο στην κοινωνία που ζει και στις συνθήκες της, άρα χρειάζεται να είναι καλά προετοιμασμένο για να τις αντιμετωπίσει. Αυτό όμως προϋποθέτει να του το επιτρέπουν οι εσωτερικές του δυνάμεις. Χρειάζεται, δηλαδή, να μάθει να αντιμετωπίζει αυτό τον πολύπλοκο κόσμο μέσα στον οποίο ζει, καθώς και να κατανοεί και να εξελίσσει τον εαυτό του.
Έτσι, τα παραμύθια μπορούν να του δώσουν ιδέες για το πώς να το κάνει αυτό, χωρίς να έχουν τη φόρτιση των λόγων που έρχονται από τους γονείς και ακούγονται σαν μια μορφή κατήχησης. Ουσιαστικά, τα παραμύθια παρέχουν ηθική διαπαιδαγώγηση, παρουσιάζοντας έμμεσα τα πλεονεκτήματα της ηθικής συμπεριφοράς, όχι με αφηρημένες ηθικές έννοιες, αλλά δείχνοντας αυτό που φαίνεται απλά ορθό και άρα έχει νόημα για το ίδιο το παιδί.
Σύμφωνα, με το ψυχαναλυτικό μοντέλο προσέγγισης, τα παραμύθια μεταφέρουν σημαντικά μηνύματα στο συνειδητό, στο προσυνειδητό και στο ασυνείδητο. Όπως ξετυλίγονται οι ιστορίες των παραμυθιών, ενσαρκώνουν τις πιέσεις του Εκείνου (id), επιτρέπουν την αναγνώρισή τους και υποδεικνύουν δρόμους για την ικανοποίηση των πιέσεων που, όμως, ευθυγραμμίζονται με τις απαιτήσεις του Εγώ (Ego) και του Υπερεγώ (Superego).
Με απλά λόγια,το παραμύθι... Απευθύνεται στην ανάγκη να μας αγαπούν, στην αγάπη για τη ζωή και στο φόβο του θανάτου, δίνοντας συγχρόνως λύσεις σε πιεστικές δυσκολίες που αντιστοιχούν στο επίπεδο κατανόησης των παιδιών.
Η δομή των παραμυθιών...δίνει στο παιδί υλικό με εικόνες που προσφέρουν νέες διαστάσεις στη φαντασία του, τις οποίες στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ανακαλύψει μόνο του. Με αυτές τις εικόνες, το παιδί μπορεί να ονειροπολήσει και να προσανατολιστεί καλύτερα στη ζωή του.
Μηνύματα που παίρνουμε... ο αγώνας εναντίων σοβαρών δυσκολιών στη ζωή είναι αναπόφευκτος, καθώς είναι ουσιαστικό κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης, όμως αν κανείς δε λιγοψυχήσει, θα καταφέρει να νικήσει όλα τα εμπόδια και στέφεται νικητής. Για παράδειγμα, στο παραμύθι «οτζακ και η φασολιά», ο Τζακ κλέβει το θησαυρό του γίγαντα και με αυτό τον τρόπο δίνει στο παιδί την ελπίδα ότι ακόμη και ο πιο ταπεινός μπορεί να πετύχει στη ζωή.
Σε όλα τα παραμύθια το καλό και το κακό συνυπάρχουν και παίρνουν τη μορφή κάποιων προσώπων και των πράξεών τους. Δηλαδή, όπως ακριβώς συμβαίνει στη ζωή όπου το καλό και το κακό είναι πανταχού παρόντα και η ροπή προς αυτά υπάρχει στον κάθε άνθρωπο. Δεν είμαστε πάντα καλοί ή πάντα κακοί άνθρωποι, μπορούμε να είμαστε και καλοί και κακοί και αυτός ο δυϊσμός θέτει το ηθικό πρόβλημα και απαιτεί πάλη για την επίλυσή του.
Ποιοι άλλοι παράγοντες όμως καθιστούν καλό έναν αφηγητή ιστοριών; Για τα νήπια που αρχίζουν να περπατούν, η απλή κατονομασία (labeling),( όπως κάποιες φορές έχει αποδειχθεί), έχει μάλλον αρνητικά αποτελέσματα όσον αφορά τη γλώσσα. Αφότου, τα παιδιά μπορούν να κάθονται χωρίς υποστήριξη, αρχίζουν να επιδίδονται σε αυτό που ονομάζεται τριαδική επικοινωνία (Adamson & Bakeman, 1984), δηλαδή, η επικοινωνία του παιδιού με τον ενήλικα σε σχέση με ένα εξωτερικό γεγονός ή αντικείμενο ή ένα βιβλίο και έτσι το παιδί κοιτά τη σχετική εικόνα για να ωφεληθεί από την κατονομασία (και να εμπλουτίσει το λεξιλόγιο του).
Με μεγαλύτερα παιδιά, η κατονομασία μπορεί να παραχωρεί την σπουδαιότητα της σε: θετικά σχόλια, κριτική σκέψη ερωτήσεις, και το συσχετισμό των γεγονότων του βιβλίου με εμπειρίες του παιδιού (καθώς αναπτύσσεται η γλώσσα του).
Τέλος Έχει παρατηρηθεί ότι τα παιδιά, των οποίων οι δασκάλοι ενθαρρύνουν το ενδιαφέρον τους για ανάγνωση (π.χ. όταν έχουν συγκεκριμένη ώρα για την ανάγνωση ή όταν επιτρέπουν στο παιδί να επιλέξει το βιβλίο), τα παιδιά αυτά ζητούν και από τους γονείς να τους διαβάζουν πιο συχνά, σε σύγκριση με ομάδα που δεν ακολουθεί αυτές τις στρατηγικές (Ortiz et al., 2001).
Εκτός από τη βελτίωση των γλωσσικών δεξιοτήτων, η από κοινού ανάγνωση βιβλίων εξυπηρετεί σε περισσότερους τομείς, καθώς παρέχει και ένα πλαίσιο για την ανάπτυξη των αφηγηματικών δεξιοτήτων, που σημαίνει, ότι το παιδί μπορεί να επαναλάβει μια σειρά πράξεων με συγκεκριμένο στόχο.
Συνοψίζοντας Τα παραμύθια: Εμπλουτίζουν το παθητικό και ενεργητικό λεξιλόγιο των μαθητών μας Εξυπηρετούν στο χτίσιμο σωστής χρήσης πραγματολογικών μορίων στο διάλογο από τα παιδιά (διαλογική ομιλία) Επηρεάζουν θετικά την ανάπτυξη των αφηγηματικών δεξιοτήτων των παιδιών Αναπτύσσουν την συναισθηματική ομιλία των παιδιών (ανάπτυξη προσωδίας, έκφραση συναισθημάτων) Δημιουργούν τις απαιτούμενες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και λογικής Βοηθούν στην κατάκτηση της αναγνωστικής δεξιότητας και ικανότητας από τα παιδιά
Εργασία με τα παραμύθια: Η ικανότητα να κάνουν ερωτήσεις σχετικά με τους ήρωες της ιστορίας (π.χ. Κοκκινοσκουφίτσα, τι έβαλες μέσα στο καλάθι σου;) Εργασίες που εμπλέκουν λέξεις που έχουν ήδη βγει μέσα από το παραμύθι (δηλ. κοινού κορμού, συνώνυμα, αντίθετα, λέξεις που φτιάχνουν ρίμα/ομοιοκαταληξία και άλλες λεξιλογικές ασκήσεις) Επαύξηση προτάσεων σχετικών με το παραμύθι (π.χ. Η Κοκκινοσκουφίτσα πήρε το καλάθι. Η Κοκκινοσκουφίτσα πήρε το ψάθινο καλάθι. Η Κοκκινοσκουφίτσα πήρε το ψάθινο καλάθι με τα μήλα, κ.τ.λ.)
Δημιουργικές εργασίες (π.χ. να εμπλέξουν τα συναισθήματα τους μέσω της συγγραφής επιστολών ή γραπτών μηνυμάτων προς τους ήρωες) Σειροθέτηση γεγονότων (αύξηση του τοπικού και χρονικού προσανατολισμού του παιδιού) Αλλαγή τίτλου και τέλους της επιλεγμένης ιστορίας Ανταλλαγή ρόλων των ηρώων στην ιστορία (π.χ. ο καλός λύκος και τα κακά γουρουνάκια) Επιπρόσθετοι ήρωες στην πλοκή του παραμυθιού Διαγραφή συλλαβών από την ροή του παραμυθιού (κατά την αναγνωστική πορεία) έτσι ώστε οι μαθητές μας να χρησιμοποιήσουν την ακουστική τους εμβέλεια Δραματοποίηση της ιστορίας Συνέντευξη των ηρώων
H σπουδαιότητα της αφήγησης είναι αναγκαία σε όλα τα πλαίσια. Ευχαριστούμε!