ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 5: Οι διαστάσεις της ηθικής ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Τμήμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Τονίζεται ότι οι διαστάσεις της ηθικής προσδιορίζονται από το ανθρώπινο πρόσωπο και την αντίληψη που διαμορφώνεται για τη θέση και τον ρόλο του στον κόσμο (άτομο- μέλος της Εκκλησίας). Παρουσιάζεται η διαφορά ανάμεσα στην ηθική της δυτικής θεολογίας και της Ορθόδοξης παράδοσης, όπου η ηθική δεν διαιρείται σε αυτόνομες περιοχές. Η κυριαρχία της εσχατολογικής προσδοκίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία συντελεί στη σχετικοποίηση των προβλημάτων και στην αντιμετώπισή τους στις πραγματικές τους διαστάσεις. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ. 5
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (1/12) Οι διαστάσεις προσδιορίζονται από το ανθρώπινο πρόσωπο. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο ο άνθρωπος εκλαμβάνεται ως άτομο, που υποτάσσεται στην πόλη. Γι αυτό και η ηθική περιορίζεται στην ατομική ζωή του ανθρώπου και υποτάσσεται στην πολιτική. Στον χριστιανικό κόσμο ο άνθρωπος υπάρχει ως μέλος της Εκκλησίας, που είναι θεανθρώπινη κοινωνία. Έτσι, η χριστιανική ηθική προσλαμβάνει απεριόριστες διαστάσεις, καθώς μέσα στην εκκλησιαστική κοινωνία το ανθρώπινο πρόσωπο ανοίγεται στο άπειρο. 6
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (2/12) Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία τα συγκεκριμένα άτομα διακρίνονται από το απρόσωπο είναι, από το οποίο και απορρέουν με κάποια διαδικασία απομονώσεως. Η απομόνωση αποτελεί το αντίτιμο της διάκρισης. Στην Εκκλησία το απόλυτο είναι βρίσκεται στον Θεό και είναι προσωπικό. Η αλήθεια του ανθρώπου φανερώνεται όχι με τον αυτοπεριορισμό, αλλά με την «προς τα έσω ενότητα των πάντων». 7
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (3/12) Στη νεότερη δυτική θεολογία η ηθική διαχωρίστηκε σε τρεις περιοχές, οι οποίες αυτονομήθηκαν με αποτέλεσμα να χάσουν την αλληλεξάρτησή τους. Οι περιοχές αυτές είναι: η ατομική ηθική, η κοινωνική ηθική και η πνευματικότητα. Ο διαχωρισμός αυτός είναι ξένος με την παράδοση της Ορθοδοξίας, στην οποία η ηθική ζωή δεν διαιρείται σε αυτόνομες περιοχές. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η ηθική ζωή του πιστού και οι αρετές του αποτελούν αδιαίρετο καρπό του Αγίου Πνεύματος. Η πνευματική ζωή είναι η ψυχή της ηθικής, και η ηθική είναι το σώμα της πνευματικής ζωής. 8
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (4/12) Στη Δύση ο σχολαστικισμός και η νεότερη θεολογία καλλιέργησαν τη διάσπαση μεταξύ ηθικής και πνευματικής ζωής. Αποτέλεσμα της διάσπασης ήταν η ανάπτυξη της νομικής ηθικής. Με τον τρόπο αυτό η πνευματική ζωή έχασε το σώμα της και μεταβλήθηκε σε αφηρημένη έννοια, την πνευματικότητα. Η μεθοδολογία των φυσικών επιστημών δεν άφησε ανεπηρέαστη και τη χριστιανική ηθική. Οι φυσικές επιστήμες ασχολούνται με αντικείμενα, που υπολογίζονται και αποδεικνύονται μαθηματικά. Το ήθος όμως βιώνεται εμπειρικά, χαρακτηρίζει το πρόσωπο και γι αυτό παραμένει αντικειμενικά απρόσιτο. Το μόνο που μπορεί να προσεγγιστεί είναι οι αντικειμενικές καταστάσεις, που προέρχονται από τις φανερώσεις του ήθους στις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. 9
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (5/12) Το ανθρωπιστικό ρεύμα της υστεροβυζαντινής περιόδου (Βαρλαάμ Καλαβρός) παραμερίστηκε με τον θρίαμβο της ησυχαστικής θεολογίας, που εκπροσωπούνταν από τον Γρηγόριο Παλαμά. Την περίοδο της τουρκοκρατίας το δικανικό πνεύμα και η χρήση δυτικών κατηχήσεων, που φρόντιζαν να διαδίδουν στις τουρκοκρατούμενες περιοχές οι δυτικές ιεραποστολές, είχαν ως αποτέλεσμα να εμφανιστεί το δικανικό πνεύμα και στη χριστιανική ηθική. Την ίδια περίοδο η εθναρχική θέση της Εκκλησίας και η επίδραση των λογίων που σπούδαζαν στη Δύση ενίσχυσε την αποξένωση της ηθικής από τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας. Ωστόσο, η πατερική παράδοση παρέμεινε ζωντανή στον μοναχισμό. 10
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (6/12) Ο μοναχισμός για την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελούσε την προφυλακή της πνευματικής της ζωής. Σ αυτήν ιδιαίτερη θέση έχει το Άγιο Όρος. Η απόσταση από τον κόσμο δημιουργεί μια νέα οπτική για τη θεώρηση του κόσμου και των προβλημάτων του. Η αποξένωση από τον κόσμο και η αφοσίωση στον Θεό προσφέρονται ως συγκεκριμένες μορφές ζωής, όπου οι πιστοί ανακαλύπτουν απαντήσεις για τα κοινωνικά τους προβλήματα και πνευματικά εφόδια για την αντιμετώπισή τους. Και αυτό γιατί μέσα στην προοπτική της ζωής της Εκκλησίας τα προβλήματα σχετικοποιούνται και παρουσιάζονται στις πραγματικές τους διαστάσεις. Γι αυτό και είναι σφάλμα να εγκαταλείπεται η εσχατολογική προσδοκία της Εκκλησίας και να υιοθετούνται πολιτικά, κοινωνικά και άλλα μέσα για την αντιμετώπισή τους. 11
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (7/12) Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η κοινωνική ηθική αποτελεί αναπόσπαστη διάσπαση της ηθικής και πνευματικής ζωής. Σκοπός της χριστιανικής ηθικής είναι η αγάπη που περιλαμβάνει και τον εχθρό, ενώ η κοινωνική ηθική ενδιαφέρεται περισσότερο για τη δικαιοσύνη. Η Εκκλησία έχει σκοπό να μεταμορφώσει τον κόσμο και να τον οδηγήσει στην αφθαρσία. Είναι ο χώρος, όπου προσλαμβάνεται και ανακαινίζεται ολόκληρος ο κόσμος με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. 12
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (8/12) Η αληθινή κοινωνία πραγματοποιείται με τον Χριστό και την Εκκλησία. Ο Νικόλαος Καβάσιλας στο έργο του Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς παραδίδει μια εντυπωσιακή ανάλυση του όρου κοινωνία. Σημειώνει ότι στη φυσική ζωή η κοινωνία παρουσιάζεται μάλλον ως διάσπαση, γιατί στηρίζεται στη διαδοχική κατοχή κάποιων πραγμάτων (π.χ. κοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών). Η αληθινή κοινωνία δημιουργείται με την ταυτόχρονη ύπαρξη του ίδιου πράγματος και στα δύο μέλη. Με τον Χριστό δημιουργείται αληθινή κοινωνία γιατί τα μέλη μετέχουν ταυτόχρονα στο ίδιο πράγμα. Ο Χριστός είναι ταυτόχρονα τροφέας και τροφή, ο χορηγός του άρτου και ο ίδιος άρτος. Στην εν Χριστώ κοινωνία γίνεται δυνατή η περιχώρηση των προσώπων. Το ένα υπάρχει στα πολλά και τα πολλά στο ένα. 13
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (9/12) Η χριστιανική ηθική ανακεφαλαιώνεται στην εν Χριστώ ζωή, που είναι ταυτόχρονα δεδομένο και ζητούμενο. Δεδομένο είναι με τη μετοχή στη Θεία Ευχαριστία, γιατί αυτός που κοινωνεί ενώνεται μυστηριακά με τον Χριστό. Ζητούμενο είναι από την καθημερινή ζωή του πιστού, που μετέχει στη Θεία Ευχαριστία. Δηλαδή ο πιστός χρειάζεται με τη ζωή του να ανταποκριθεί στη μυστηριακή αυτή ένωση. Η εν Χριστώ κοινωνία προσφέρει τη βάση για μια νέα θεώρηση της κοινωνική ζωής και των προβλημάτων της, τα οποία είναι κυρίως ηθικά και πνευματικά. Η λύση τους βρίσκεται στο επίπεδο του προσώπου και της πνευματικής ζωής και όχι στο επίπεδο των δομών και της εξουσίας. Εξάλλου η θέση της Εκκλησίας στον κόσμο είναι διακονική. 14
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (10/12) Το Βυζάντιο αποτελεί παράδειγμα της διακονικής παρουσίας της Εκκλησίας. Η επίδρασή της στην καθημερινή ζωή του λαού ήταν τεράστια. Η Εκκλησία στο Βυζάντιο χρησιμοποίησε εκλεκτικά την κοσμική σοφία, επέδρασε δημιουργικά στη ρωμαϊκή νομοθεσία, διαπότισε με το πνεύμα της ολόκληρη την πολιτική και οικονομική ζωή. Η δύναμη του βυζαντινού πνεύματος υπήρξε τόσο μεγάλη, που εξακολούθησε μέσα στους αιώνες να εμπνέει με το πνεύμα του πολλούς λαούς. 15
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (11/12) Η Εκκλησία σώζει τον κόσμο προσλαμβάνοντας τον στην καινή κτίση. Ο ρόλος της είναι μεταμορφωτικός και ανακαινιστικός. Παρουσιάζει τον καινούργιο άνθρωπο, τον Χριστό για να βρει ο καθένας κοντά του τον αληθινό εαυτό του και την αληθινή ζωή. Το πνεύμα της Εκκλησίας είναι η δύναμη που μπορεί να ανακαινίσει ολόκληρο τον κόσμο. Χωρίς τη βάση αυτή οι πολιτισμοί παραμένουν στοιχεία αυτού του κόσμου, που αδυνατούν να λυτρώσουν τον άνθρωπο. 16
5. ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (12/12) Η κοινωνική ζωή αποτελεί την περιοχή όπου φανερώνεται η παρουσία της Εκκλησίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν ξεχώρισε ποτέ το αγιαστικό και ανακαινιστικό της έργο από την κοινωνική της δράση. Βλέπει τόσο το ένα, όσο και το άλλο κενωτικά. Σήμερα, που η αυτονόμηση της κοινωνικής ζωής και ο εγωκεντρισμός της ανθρώπινης δράσης οδήγησαν τη ζωή του ανθρώπου σε αδιέξοδο, το μήνυμα της Ορθοδοξίας εκπροσωπεί τη μοναδική εναλλακτική λύση. 17
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 19
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 20
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 21